Quipu

El quipu (quechua: khipu, 'nuedu' ) foi un sistema mnemotécnicu per aciu cuerdes de llana o algodón y nuedos d'ún o dellos colores desenvueltu poles civilizaciones andines. Magar se sabe qu'usóse como un sistema de contabilidá polos quipucamayoc (khipu kamayuq), alministradores del Imperiu inca, ciertos autores propunxeron que podría ser usáu tamién como una forma d'escritura, hipótesis sostenida ente otros pol inxenieru William Burns Glynn.

Representación d'un quipu.

Topáronse quipus dende la Huaca de la Universidá de San Marcos, hasta «Cerro del Oro», correspondiendo estos a la cultura Wari. Anguaño caltiénense en museos alredor de 750 quipus.

Estructura

El quipu consta d'una cuerda principal, ensin nuedos, de la que dependen otres xeneralmente anoyaes y de diversos colores, formes y tamaños, los colores identifíquense como sectores y los nuedos la cantidá —llamaes cuerdes colgantes—. Pue haber cuerdes ensin nuedos, como tamién cuerdes que nun s'esprenden de la principal sinón de la secundaria (cuerdes secundaries). Los especialistes contemporáneos piensen que los colores y quiciabes la forma de trenzáu de les cuerdes indiquen los oxetos, ente que los nuedos fadríen referencia a les cantidaes, incluyendo'l númberu cero. Ente los quipus conocíos hai gran variedá de tamañu y complexidá, pos van dende los bien cenciellos hasta los que tienen más de mil cuerdes.

• 
  Exemplos de nuedos de quipus.
• 
• 

Marcia y Robert Ascher de la Universidá de Michigan analizaron dellos cientos de quipus, comprobando que la mayor parte de la so información ye numbérica. Cada grupu de nuedos ye un díxitu y hai trés tipos principales de nuedos:

• Cenciellos, nuedu d'una vuelta (representáu por una s nel sistema d'Ascher);
• Llargos, consistentes nun nuedu con una o más vueltes adicionales (representáu por una L nel sistema d'Ascher);
• Con forma de 8, (representáu por una E nel sistema d'Ascher).

Nel sistema d'Ascher hai un cuartu tipu de nuedu, con forma d'ocho con una vuelta estra, y represéntase por EE.

Un númberu ye representáu por una secuencia de grupos de nuedos en base decimal.

• Les potencies de diez amuésense una posición a lo llargo de la cadena y esa posición ta alliniada ente los capítulos socesivos.
• Los díxitos nes posiciones decimales y pa les potencies cimeres tán representaos por grupos de nuedos simples (por casu, 40 ye cuatro nuedos cenciellos nuna filera na posición decena).
• Los díxitos nes posiciones d'unidaes represéntense por nuedos llargos (por exemplu, 4 ye un nuedu con 4 vueltes). Por cuenta de la forma en que los nuedos s'arreyen, el díxitu 1 nun pue amosase d'esti mou y ta representáu nesa posición por una figura en forma d'ocho.
• El cero represéntase pola ausencia d'un nuedu na posición apropiada. (Representáu por una X nel sistema d'Ascher)
• Por cuenta de que'l díxitu de les unidaes amuésase nuna forma distintiva, ye claro ónde un númberu termina. Un capítulu nun quipu polo tanto puede contener dellos númberos.

Exemplos nel sistema d'Ascher:

• El númberu 731 taría representáu por 7s, 3s, E;
• El númberu 804 taría representáu por 8s, X, 4L;
• El númberu 107 siguíu del númberu 51 represéntase por 1s, X, 7L, 5s, E.

Esta llectura puede ser confirmada por un fechu afortunáu: los quipus regularmente contienen sumes de manera sistemática. Por exemplu, una cuerda puede contener la suma de les siguientes cuerdes y esa rellación repítise en tol quipu. Dacuando hai sumes de sumes tamién.

Dalgunos de los datos nun son númberos, sinón lo que los Ascher denomen etiquetes numbériques. Compónense de díxitos, pero'l númberu resultante paez ser usáu como un códigu, tales como los qu'usamos pa identificar persones, llugares o coses. Al desconocese'l contestu de los quipus individuales, ye difícil aldovinar lo qu'esos códigos signifiquen. Otros aspeutos del quipu podríen tener comunicao tamién información, por exemplu: códigu de colores, allugamientu relativu de les cuerdes, l'espaciáu y la estructura de les cuerdes y cuerdes secundaries.

Colores

Quipu.

Colores	Sector
Pardu	Gobiernu
Carmesí	Inca
Moráu	Curáca
Verde	Conquista
Coloráu	Guerreru
Prietu	Tiempu
Mariellu	Oru
Blancu	Plata

.

Usu

Sábese del so usu contable, rexistru (censos, colleches) ya investígase sobre la so utilidá como sistema de representación llingüística y de memoria (historia, cantares y poemes) como tamién pa cuntar el ganáu. Antiguu preséu inca de rexistru y de comunicación, que consistía d'una llarga cuerda, de la que colingaben 48 cuerdes secundaries y delles otres suxetes a les anteriores. Los nuedos que se faíen nes cuerdes representaben les unidaes, les decenes y les centenes; y la falta de nuedos, el cero.

Una muestra de quipu (VA 42527, Museum für Völkerkunde, Berlín), primeramente estudiada por Gary Urton, porta una división por cuadrantes pocu común. Asociando l'Analís Estadísticu de Datos cola investigación de corte esperimental de tala amuesa, nun estudiu espublizáu por Alberto Sáez-Rodríguez llográronse les coordenaes correspondientes a un mapa estelar en 2 dimensiones, qu'indica la posición exauta de les estrelles más brilloses del recímanu de les Pléyades. Sabiendo que siquier 6 de les estrelles del cúmulu son visibles a güeyu, el puntu 7 podría corresponder a les coordenaes del planeta Venus, que pasa per delantre de les Pléyades cada 8 años. Ello probaría que los Inques yá conocíen el manexu de les coordenaes rectangulares (cartesianes).

Contabilidá

Ilustración del cronista Guamán Poma en El Primer Nueva Coronica y Buen Gobierno (c. 1615).

El so usu como sistema de numberación ye la forma más conocida. Nesti casu, les cuerdes secundaries representen, caúna, un númberu. Los nuedos van indicando les cifres según el so orde: les unidaes atópense a mayor distancia del cordel principal. Pablo Macera diz que'l quipu yera l'elementu matriz de la cultura inca y que'l control políticu débese en parte a qu'al traviés d'ellos podíen llevar un cálculu de los pueblos que controlaben. Pal contéu, tamién se sofitaben nel usu de la yupana o ábacu inca, del que se conoz la so esistencia polos cronistes, pero non el so manexu específicu, anque anguaño afíxose como preséu pedagóxicu, pa enseñanza de les matemátiques en proyeutos interculturales, en Perú, Bolivia, Ecuador y República Dominicana.

Posible escritura

Grabáu del sieglu XVI amosando un chasqui, mensaxeru inca, con quipus na so manzorga.

Nos Andes nun se conocía la escritura con caráuteres sobre una superficie, talo que s'entiende n'occidente, pero los quipus paecen ser una eficaz ferramienta nemotéunico nos llabores alministrativos de la civilización Inca y que podríen tamién sirvir pa recordar fechos socedíos.

Dellos autores consideráron-yos un sistema de codificación d'información comparable a la escritura pos ye posible llograr más de 8 millones de combinaciones gracies a la diversidá de colores de cuerdes, distancia ente cuerdes, posiciones y tipu de los nuedos posibles. Nun se sabe como podría habese codificao'l conteníu testual más allá de delles secuencies cencielles. Hai dellos pueblos andinos alloñaos que menten tener «escritos» nos quipus de la so llocalidá.

William Burns Glynn plantega que los quipus yeren llibros con una escritura alfanumbérica onde los númberos simbolizaos en cada nuedu representen una consonante de la llingua quechua y, de la mesma, tienen una equivalencia colos colores de les cuerdes y colos dibuxos xeométricos usaos en cenefes testiles y na alfarería, colo qu'ellos tamién se convierten en testos d'escritura incaico.

Pa Robert y Marcia Ascher la escritura en quipus taba basada n'arreglos de categorización cruciada, esto ye conxuntos entamaos de datos numbéricos correspondientes a categoríes, que podíen representar cantidaes d'oxetos, sirvir de rótulos o a cencielles formalizar información. Según Huamán Poma, les Kapakkuna o quipus con llistes de gobernantes incluyíen nel mesmu orde un resume de les traces del so calter, el nome de la Colla (esposa principal), los años que gobernó y les sos principales aiciones.

El 12 d'agostu del 2005, la revista Science incluyó'l reportaxe Khipu Accounting in Ancient Peru («Contabilidá con Quipu nel antiguu Perú») del antropólogu Gary Urton y del matemáticu Carrie J. Brenzine, según el que per primer vegada descifrárase un elementu non numbéricu nun quipu: una secuencia de 3 nuedos en forma de 8 al empiezu d'un quipu que podría significar un topónimu pal pueblu de Puruchuco.

Los quipucamayos

Quipu de la coleición del Muséu Arqueolóxicu Rafael Larco Herrera de Lima, Perú.

Ye sabío que namái los funcionarios estatales conocíen l'usu de los quipus. Éstos yeren llamaos quipucamayoc (khipu kamayuq en quechua: «responsable del quipu», plural: khipu kamayuqkuna). Éstos taben sofitaos polos qullqakamayuqkuna, qu'ordenaben los almacenes o tambos. Xeneralmente'l khipu kamayuq yera un varón vieyu, ente que la qullqa kamayuq yera una vieya, y dambos posiblemente fueren pareya de más nueves. Yeren les persones encargaes de rexistrar los acontecimientos y llevar les estadístiques d'un complexu estáu inca de dos millones de quilómetros cuadraos y más de 12 millones d'habitantes. Los quipus foron conocíos polos cronistes, que falaron en tientes d'ellos y emplegaron la información que conteníen, interpretada y proporcionada polos khipu kamayuqkuna, especializaos nel so manexu. Según José de Acosta (1590):

Son quipus unos memoriales o rexistros fechos de ramales, en que dellos nuedos y dellos colores signifiquen delles coses. Ye increíble lo que nesta manera algamaron, porque cuanto los llibros puen dicir d'hestories, y lleis, y ceremonies y cuentes de negocios, tou eso suplen los quipus tan puntualmente, qu'almiren.

Historia

Ilustración de Guamán Poma.

El quipu más antiguu atopáu hasta agora atopóse nel añu 2005, ente los restos de la ciudá de Caral y data aproximao del añu 2500 e.C., lo que fai evidente que l'usu del quipu tien una gran antigüedá. Sábese amás que usáronse llargamente polos Huari, ochocientos años primero que los inques. Los quipus huari nun teníen nuedos, sinón cuerdes de colores distintos colgando de la principal en distintos puntos.

Usáronse pol Imperiu inca pa rexistrar la población de cada ún de los grupos étnicos qu'apurríen la so fuercia de trabayu al traviés de la mita y de la producción almacenada nes colques (qullqa) para lo cual tou depósitu tenía'l so khipukamayuq residente.

El cronista Pedro Cieza de León señala qu'en cada capital de provincia había un khipukamayuq encargáu de toles cuentes, inclusive les relatives a los testiles. Acordies cola importancia del depósitu dalgunos d'esti contadores pudieron pertenecer al llinaxe del inca.

Dempués de la conquista española, l'usu de los quipus foi primeramente incentiváu, tanto pola alministración colonial como pola ilesia. El virréi Francisco de Toledo, incorporó ente 1570 y 1581 el quipu al sistema alministrativu del Virreinatu. Usábense davezu nel cultu católicu pa memorizar les oraciones y pa recordar los pecaos na confesión, hasta qu'en 1583 el III Conceyu de Lima prohibió'l so usu. A pesar d'esta prohibición les comunidaes siguieron usando quipus. En 1622 el párrocu d'Andahuaylillas, Juan Pérez Bocanegra escribió un testu sobre'l quipu confesional nel so Ritual formulariu, que describe cómo los indíxenes diben confesase con quipus que rexistraben los sos pecaos. Los quipus usáronse a lo menos hasta 150 años dempués de la Conquista y les pruebes de carbonu 14 revelaron que la mayoría de los quipus que se caltienen daten de la dómina colonial.

Anguaño, sigue investigándose'l significáu de los cerca de 700 quipus sobrevivientes, incluyendo los atopaos mientres el sieglu XX en tumbes de toa mena, lo que sirve p'ampliar les conocencies sobre l'antiguu Perú.

Gary Urton atopó un documentu que rexistra los tributos que pagaben los habitantes d'una comunidá del valle del Santa, ente que, nel Muséu Temple Radicati de la Universidá San Marcos atoparon 6 quipus d'esa zona entamaos en 132 reparticiones, que concasen colos 132 nomes qu'apaecen nel documentu. Los investigadores esperen qu'estos afayos dean más lluces sobre los códigos de los quipus.

Supresión y destrucción

Los conquistadores españoles rápido suprimieron l'usu de los quipus. Los conquistadores creíen que dellos quipucamayocs permanecíen lleales a los sos gobernantes orixinales, en cuenta de al rei d'España, unviando mensaxes secretos. Como los conquistadores llevaron alantre la política de conversión de los indíxenes al catolicismu, tolo que representaba la relixón incaica considerábase idolatría, creyendo dellos conquistadores que los quipus yeren coses del demoniu, polo qu'amburábense y destruyíenlos.

Llocalización actual de los quipus sobrevivientes

D'alcuerdu al Quipu Database Project lleváu alantre pol profesor de la Universidá de Harvard Gary Urton y el so colega Carrie Brezine, 751 quipus foron reportaos como esistentes na actualidá. Atópense n'Europa, América del Norte y América del Sur. La mayoría tan en museos fora de los sos países orixinales, pero dalgunos moren nel Perú al cuidu de descendientes de los inques. La coleición más grande alcuéntrase nel Berlin Ethnologisches Museum de Berlín, Alemaña, con 298 quipus. La siguiente coleición en tamañu n'Europa ye la del Museum für Völkerkunde de Múnich, tamién n'Alemaña. Nel Perú hai 35 quipus nel Muséu de Pachacamac y otros 35 nel Muséu Nacional d'Arqueoloxía, Antropoloxía y Historia de Perú, dambos en Lima, el Centru Mallqui en Leymebamba tien 32 quipus. El Muséu Temple Radicati de Lima tien 26, el Muséu d'Ica tien 25, y el Muséu Puruchuco d'Ate tien 23. Los quipus que s'atopen en coleiciones privaes nun foron contaos na database y el so númberu desconozse. Una prominente coleición privada alcuéntrase en Rapaz, Perú, y foi apocayá investigada pol profesor de la Universidá de Wisconsin-Madison, Frank Salomon. El Departamentu d'Antropoloxía y Arqueoloxía de la Universidá de California en Santa Bárbara y el Muséu Santuarios Andinos de Perú - Arequipa tamién tienen un quipu respeutivamente.

Los quipus de Tupicocha y Rapaz

Anguaño les comunidaes de Tupicocha y Rapaz, na serranía de la rexón Lima - Perú, caltienen quipus qu'usen a mou de signu d'autoridá dientro de les sos comunidaes. Estos quipus almacénense nuna vivienda denomada «Kha Wayi» y son pieza fundamental pa ritos ancestrales como'l «Caccahuay». Los quipus de Tupicocha foron incluyíos pol Institutu Nacional de cultura de Perú dientro d'un rexistru etnográficu denomináu Programa Qhapaq Ñan.

Ver tamién

• Civilización incaica

Enllaces esternos

• Wikimedia Commons acueye conteníu multimedia sobre Quipu.

• Datos: Q185292
• Multimedia: Quipu