Arinyo

conceyu de la provincia de Teruel (España)

Arinyo (oficialmente en castellán Ariño) ye un conceyu de la provincia de Teruel, n'Aragón (España). Esti términu municipal atópase arrodiáu nes sos llendes per Andorra, Alloza, Oliete, Alacón, Albalate del Arzobispu (Baxu Martín) y Muniesa (Cuenques Mineres). Tien una población de 775 habitantes (INE 2014).

Arinyo
Alministración
País España
Autonomía Aragón
Provincia provincia de Teruel
Tipu d'entidá conceyu d'Aragón
Alcalde d'Arinyo Joaquín Noé Serrano
Nome oficial Ariño (es)[1]
Códigu postal 44547
Xeografía
Coordenaes 41°01′59″N 0°36′00″W / 41.033055555556°N 0.6°O / 41.033055555556; -0.6
Arinyo alcuéntrase n'España
Arinyo
Arinyo
Arinyo (España)
Superficie 81.927789 km²
Altitú 536 m
Llenda con Albalate del Arzobispo, Alloza, Alacón, Andorra, Oliete y Muniesa
Demografía
Población 649 hab. (2023)
- 365 homes (2019)

- 359 muyeres (2019)
Porcentaxe 0.48% de provincia de Teruel
Densidá 7,92 hab/km²
ariño.es
Cambiar los datos en Wikidata

Zones del conceyu

editar

La llocalidá estremar en cuatro zones principales. El pueblu en sí, o cascu vieyu, asitiáu na fastera del monte, onde se concentra la mayor parte de la población; el cascu nuevu o «SAMCA», llamáu asina porque ye onde s'atopen les oficines de la empresa minera de dichu nome; al pie del monte, el llamáu «Patrón», la zona más esterna ente les mines y la mesma llocalidá, cuasi ensin viviendes y qu'alluga el Centru d'Interpretación d'Arte Rupestre Antonio Beltrán, sede del Parque Cultural del Ríu Martín, amás d'una zona de naves y polígonos industriales; y El Calvariu, la parte más alta del pueblu onde s'atopa dichu monte.

Situación y clima

editar

Arinyo ta asitiáu nel piedemonte de la sierra d'Arcos, ente'l ríu Martín y l'Escuriza, a 536 msnm. Emplazado na zona nordeste de la provincia turolense, na contorna d'Andorra-Sierra d'Arcos, parte con tierres de la provincia de Zaragoza. La estensión del so términu municipal ye de 82 km².

Tien una temperatura medio añal de 13 °C y una precipitación añal de 430 mm.

Toponimia

editar

Arinyo ye la evolución del llatín areneum (arenosu) acordies cola fonética aragonesa y col sufixu aragonés -inyo. La pallabra ariño atopar n'otres partes d'Aragón. Agustín Ubieto Arteta cita un pueblu desapaecíu nos Monegros cerca de Sesa llamáu Arinyo que debe de corresponder a la finca qu'Antonio Ubieto Arteta asitia en Blecua. Hai un "Ribayu de los Ariños" afluente del Cinca cerca de Graus. Arinyo ye lo mesmo que'l catalán Areny, (como en Arenys de Lledó y en Areny de Noguera, que s'acastellanen y se aragonesizan como Arens y Aren). L'apellíu Arinyo ye bien común nel Baxu Aragón, pero nun provién necesariamente d'esti pueblu.

Historia

editar

Créese qu'a lo cimero de la llomba qu'apodera la población, esistió un antiguu asentamientu fortificáu, que dio llugar al orixe de Arinyo. Constitúin les muertes d'esta fortaleza les ruines del castiellu, que pudo ser edificáu mientres la dómina de dominación musulmana, en redol el sieglu XII.[2]

Sía que non, la reconquista de Arinyo poles tropes cristianes tuvo llugar en redol a 1230. El llugar de Arinyo foi dau a Don Sancho, obispu de Zaragoza, quedando'l términu amestáu a la Tenencia de Albalate, creada en 1242. La xurisdicción de Arinyo quedó retenida, al traviés de la citada tenecia, polos arzobispos de Zaragoza, permaneciendo asina hasta'l sieglu XIX. Sicasí, nel sieglu anterior Arinyo dixebrárase de la tenencia de Albalate, momentu nel que s'empezó a usar l'escudu propiu. El símbolu inclúi como blasón el corderu místicu, emblema heráldicu de la zona de la Seo de Zaragoza, de que'l so cuerpu canónicu dependió, al empar que del preláu. El blasón familiar de los Arinyo ta igualmente presente nel escudu, d'antiguo señores de la llocalidá; el más conocíu de los sos símbolos conformar trés llobos pasiantes de Sable.[3]

La historia contemporánea de Arinyo tuvo marcada económica y socialmente pola actividá minera, desque en 1914 abriérase'l primer pozu, bautizáu col nome de «Santa María». Como exemplu d'ello cabo mentar la urbanización de la zona denomada «Secanu Cuartana», na parte baxa de la fastera, que dio llugar al pobláu mineru; nos dos estremos d'esti pobláu hai dos places llamaes Plaza de la Minería y Plaza del Carbón.[2]

Joaquín Ascaso, presidente del Conseyu d'Aragón en 1936, fala llargamente nel so llibru de memories d'esta llocalidá citándola como exemplu de conceyu onde se desenvolvió con mayor ésitu'l programa económico y social del Comunismu Llibertariu mientres la guerra Civil defendíu polos anarquistes.

Demografía

editar

La población de Arinyo algamó'l so máximu, 1 656 habitantes, mientres la década de 1950. Dellos factores favorecieron esti fechu, ente los que cabo destacar la prosperidá de les cuenques mineres, que demandaben mano d'obra, y el final de la Guerra Civil, col consiguiente regresu de los soldaos.[2] Darréu la so población menguó hasta los 817 habitantes en 2001, númberu que tres dellos años de recesión creció nuevamente por cuenta de la llegada de población inmigrante como mano d'obra nes sos mines de carbón, y a l'atracción turística que suponen les sos balnearios d'agües termales.

Gráfica d'evolución demográfica d'Arinyo ente 1900 y 2014

     Población de fechu (1900-1991) según los censos de población del INE.      Población de derechu (2001 d'equí p'arriba) según el padrón municipal, datos del INE.

Política llocal

editar

Últimos alcaldes de Arinyo

editar
Periodu Alcalde Partíu
1979-1981
1981-1983
Antonio Abá Gimeno
Francisco Villagrasa López[4]
PSOE
1983-1987
1987-1991
1991-1995
1995-1999
1999-2003
2003-2007
2007-2011
2011-2015 Joaquín Noé Serrano[5] PSOE-Aragón
2015- Joaquín Noé Serrano PSOE-Aragón

Resultaos eleutorales

editar
Eleiciones municipales[6]
Partíu 2003 2007 2011 2015
PSOE 3 4 4 4
PP 4 3 3 3
PAR -
Total 7 7 7 7

Economía

editar

La llocalidá de Arinyo destaca pola so especialización nel sector extractivo; en 2001, casi'l 60% de la población desempeñaba'l so llabor profesional dientro d'esti sector.[2] La minería y el carbón, al igual que n'otros pueblos de la zona, monopolizaron el sector económicu mientres munchos años. Ello ye que Arinyo constitúi la segunda mayor reserva de lignitu d'España y una de les mayores d'Europa. Dende 1940, l'actividá minera dependió de la Sociedá Anónima Minera Catalano-Aragonesa (SAMCA). A partir de la década de 1980, el sector dexó pasu a les esplotaciones a cielu abiertu y a la magre.

Pela so parte, l'agricultura nun foi nunca de gran relevancia nel conceyu. Sicasí, sí ye significativu'l sector apícola; la miel de romeru de la zona ye importante pa la economía de la llocalidá.

Nos últimos tiempos l'actividá económica movióse escontra la industria y los servicios. Arinyo cunta con dos polígonos industriales, el de Peña Negra y el de Tiru del Bolu.[7]

Patrimoniu

editar

Patrimoniu urbanísticu

editar

Del antiguu Castiellu de Arinyo, apenes se caltién un muriu de mampostería al que s'adosa una vivienda que paez reutilizar parte del antiguu muriu. Mui cerca d'ellí se emplaza la primitiva Ermita del Pilar, d'estilu románicusieglu XII—, de la cual caltiénse la puerta d'ingresu.

La Ilesia d'El Salvador ye un edificiu del sieglu XVIII en mampostería y lladriyu. Consta de trés naves cubiertes con bóveda de cañón con lunetos. La torre de la ilesia, d'estilu barrocu, tien los cuerpos cimeros octogonales, magar paez cilíndrica gracies al usu de entablamentos circulares, lo que fai que seya singular y única na provincia. Coles mesmes, llama l'atención el so acusáu enclín, debida a una cesión que se produció hai unos cien años. Pela so parte, l'interior del templu caltién la so decoración rococó según el sepulcru d'un caballeru de la Orde de Malta pese ser expoliado mientres la Guerra Civil.

Otru edificiu relixosu, la Ermita de Santa Bárbara, ta fabricada en lladriyu; tien una nave cubierta con bóveda de mediu cañón con lunetos y el so cabecera ye poligonal. Tamién foi escalada y destruyida mientres la Guerra Civil, siendo darréu restaurada na década de 1940 pola empresa minera SAMCA. Daqué más alloñáu, alcuéntrase'l Santuariu de La nuesa Señora de los Arcos.

Dientro de l'arquiteutura civil, hai que reseñar les ruines del Acueductu de La nuesa Señora de los Arcos, asitiaes na marxe izquierda del ríu Martín, xunto a la ponte colgante y al molín del Sotu.[8]

Patrimoniu cultural

editar

La llocalidá cunta con un centru d'interpretación d'arte rupestre. Nél esponen reproducciones de les pintures prehistóriques alcontraes en distintos abrigos, munchos d'ellos de mal accesu, pertenecientes al Parque cultural del Ríu Martín. Allugar nel antiguu colexu construyíu pola empresa SAMCA. L'espaciu museísticu consta de distintes sales onde s'amuesen fotografíes y calcos, a escala real, de les pintures rupestres del parque, declaraes Patrimoniu de la Humanidá.[8]

Patrimoniu paleontolóxicu

editar

Atopóse so la zona minera una capa fosilífera bien importante, con restos, ente otros vertebraos, de dinosaurios. La edá del xacimientu ye del Albiense, hai ente 112,0 y 99,6 millones d'años. Podría tratase del xacimientu más importante d'Europa d'esi periodu.[9]

Recuperáronse siquier 348 güesos de seis distintos individuos de tamaños distintos. Ente'l material recuperáu, atópense trés cranios, dientes aisllaos, güesos de les estremidaes y vértebres. En particular, afayáronse los restos d'una nueva especie de dinosauriu —Proa valdearinnoensis—, un inusual iguanodóntido basal, que'l so riesgo más singular ye'l so esclusivu predentario («picu»).[8]

Fiestes y eventos

editar
  • Arinyo participa viviegamente en tolos actos de la Selmana Santa. Atópense dos principales grupos de tambores y bombos na llocalidá: la Cofradería de Jesús Nazarenu, fundada nel añu 1991, d'hábitu y túnica granates, que xunto a Alloza, Muniesa y Berge forma parte de l'agrupación Tamboas; y l'Asociación d'Esaltación de la Pasión de Cristu, creada en 1996, d'hábitu y túnica negra.
  • Llunes y domingu de Cuasimodo (segundu llunes y segundu domingu dempués de Pascua), llevar a cabu una romería a la Ermita de la Virxe d'Arcos.
  • El festival «Recuestu Rock» tien llugar a principios d'agostu. La so finalidá ye dar proyeición a grupos que s'empecipien nel mundu de la espresión musical y promover la so edición discográfica.[10]
  • Les fiestes patronales de la llocalidá, n'honor a San Roque, celebrar ente la segunda y tercer selmana d'agostu, coincidiendo cola fiesta de l'Asunción.[11]
  • La festividá de Santa Bárbara, patrona de los mineros, tien llugar el 4 d'avientu. La devoción a esta santa empezó a partir de los primeros años del sieglu XX.

Personaxes pernomaos

editar

Ver tamién

editar

Referencies

editar
  1. Afirmao en: Llista de Conceyos y los sos Códigos por Provincies a 1 de xineru de 2019. Data d'espublización: 8 febreru 2019. Editorial: Institutu Nacional d'Estadística.
  2. 2,0 2,1 2,2 2,3 Arinyo, Cenlandigital.
  3. Historia (Conceyu de Arinyo)
  4. Ministeriu de Facienda y Alministraciones Públiques (Gobiernu d'España). «Treinta aniversario de las primeras elecciones municipales de la democracia». Archiváu dende l'orixinal, el 6 de marzu de 2014. Consultáu'l 6 de marzu de 2014.
  5. Alcaldes d'Aragón de les eleiciones de 2011
  6. Gobierno d'Aragón. «Archivo Eleutoral d'Aragón». Consultáu'l 30 de setiembre de 2012.
  7. Economía (Conceyu de Arinyo)
  8. 8,0 8,1 8,2 «Bienes d'interés cultural en Arinyo (Arinyo. Web non oficial)». Archiváu dende l'orixinal, el 2016-08-24.
  9. Luis Alcalá, Eduardo Espílez, Luis Mampel, James I. Kirkland, Manuel Ortiga, Diego Rubio, Ana González, Daniel Ayala, Alberto Cobos, Rafael Royo-Torres, Francisco Gascó & Maria Dolores Pesqueru. A New Lower Cretaceous Vertebrate Bonebed Near Arinyo (Teruel, Aragón, Spain); Found and Managed in a Joint Collaboration Between a Mining Company and a Palaeontological Park. Geoheritage December 2012, Volume 4, Issue 4, pp 275-286.
  10. Recuestu Rock
  11. Arinyo (Aragón ye asina)

Enllaces esternos

editar