Baxu alemánicu

El baxu alemánicu (n'alemán Niederalemannisch) ye un dialeutu del alemánicu, una llingua altoxermánica cimera. Les sos variedaes namái son parcialmente intelixibles pa los xermanofalantes non alemánicos.

Baxu alemánicu 'Niederalemannisch'
Faláu en	Alemaña (Baden-Württemberg) Austria (Vorarlberg) Francia (Alsacia) Suiza (Basilea)
Familia	Llingües indoeuropees Xermánica Xermánica occidental Altoxermánica Altoxermánica cimera Alemánicu Baxu alemánicu
Estatus oficial
Oficial en	Nengún país
Reguláu por	Nun ta reguláu
Códigos
ISO 639-1	nengún
ISO 639-2
ISO 639-3
Zones onde se falen dialeutos alemánicos

Subdialeutos

Estensión xeográfica de los dialeutos alemánicos

Los dialeutos del baxu alemánicu estrémense tradicionalmente en dos subgrupos: el alemánicu del llagu de Constanza (Bodenseealemannisch) o alemánicu central (Mittelalemannisch) y el alemánicu del Rin Cimeru (Oberrheinalemannisch) o baxu alemánicu en sentíu estrictu (Niederalemannisch):

• Alemánicu del llagu de Constanza (Bodenseealemannisch):
  • Vorarlbergisch (norte de Vorarlberg)
  • Allgäuerisch (sur d'Algovia)
  • Baar-Alemannisch (Baar)
  • Süd-Württembergisch (sur de Württemberg)
• Alemánicu del Rin Cimeru (Oberrheinalemannisch):
  • Dialeutu de Basilea (Baseldeutsch, enclave llingüísticu dientro del altu alemánicu)
  • Badisch (dialeutos del norte de Markgräflerland)
  • Alsacianu (Elsässisch), faláu en Alsacia (Francia)
  • Dialeutos del baxu alemánicu de la Selva Negra
  • Coloniero, faláu en Venezuela

Carauterístiques

La principal carauterística qu'estrema al baxu alemánicu del altu alemánicu ye la retención de la /k/ xermánica. Asina, kalt ("fríu") pronúnciase kalt en baxu alemánicu y chalt n'altu alemánicu.

Ortografía

(Lo que sigue ye específicu de los dialeutos falaos na zona de Friburgu de Brisgovia)

Vocales:

Curtia		Llarga
Ortografía	Pronunciación	Ortografía	Pronunciación
[a]	aa	[aː]
ä	[æ]	ää	[æː]
è	[ɛ]	èè	[ɛː]
[y, ə]	ee	[yː]
i	[ɪ]	ii	[iː]
[o]	oo	[oː]
ù	[ʊ]	ùù	[ʊː]
[y]	uu	[yː]
[i, y]	yy	[oː]

Consonantes:

Igual que nel alemán estándar, coles siguientes particularidaes:

• kh ye una [kʰ] aspirada;
• ng ye una velar nasal [ŋ];
• ngg ye una velar nasal siguida por una plosiva velar [ŋɡ];
• ph ye una [pʰ] aspirada;
• th ye una [tʰ] aspirada;
• z representa [dz] (nel alemán estándar [ts]).

Artículos

Artículos definíos:

Casu	Masculín	Femenín	Neutru
Nominativu/Acusativu sing.	der Man	d Frau	s Kind
Dativu sing.	im Man	(in) der Frau	im Kind
Nominativu/Acusativu pl.	d Fraue	d Kinder
Dativu pl.	(in) der Fraue	(in) der Kinder

Artículos indefiníos:

Casu	Masculín	Femenín	Neutru
Nominativu/Acusativu sing.	y Man	y Frau	y Kind
Dativu sing.	im y Man	in ere Frau	im y Kind

Sustantivos

• Clase I: Plural = Singular (p.ej. Ääber --> Ääber)
• Clase II: Plural = Singular + Umlaut (p.ej. Bach --> Bächer; Baum --> Baim)
• Clase IIIa: Plural = Singular + -y (p.ej. Man --> Esquite; Ags --> Agse)
• Clase IIIb: Plural = Singular + -"y (p.ej. Frosch --> Fresche; Vader --> Väder)
• Clase IVa: Plural = Singular + -er (p.ej. Lyyb --> Lyyber; Schùg --> Schùger)
• Clase IVb: Plural = Singular + -"er (p.ej. Wald --> Wälder; Blad --> Bleder)
• Clase V: Ensin plural (p.ej. Chees; Zemänd)
• Clase VI: Ensin singular (namái plural) (p.ej. Bilger; Fèèrine)

Diminutivos:

• El sufixu estándar ye -li (p.ej. Aimer --> Aimerli)
• Si la pallabra acaba en -l, el sufixu ye -eli (p.ej. Dääl --> Dääleli)
• Si la pallabra acaba en -el, el sufixu ye -i (p.ej. Degel --> Degeli)
• Si la pallabra acaba en -y, esaníciase la -y y añader -li (p.ej. Bèère --> Bèèrli)
• Les regles pa la formación de diminutivos pueden ser bastante complexes y amás dependen de la rexón. Delles vegaes los diminutivos riquen umlaut y otres vegaes non.

Axetivos

Declinación débil

Casu	Masculín	Femenín	Neutru
Nominativu/Acusativu sing.	der groos Man	di göed Frau	s klai Kind
Dativu sing.	im (y) groose Man	in der / in ere göede Frau	im (y) klaine Kind
Nominativu/Acusativu pl.	di göede Fraue	di klaine Kinder
Dativu pl.	in der göede Fraue	in der klaine Kinder

Declinación fuerte

Casu	Masculín	Femenín	Neutru
Nominativu/Acusativu sing.	göede Wyy	göedi Frau	göed Brood
Dativu sing.	göedem Wyy	göeder Frau	göedem Brood
Nominativu/Acusativu pl.	groosi Fraue	klaini Kinder
Dativu pl.	in groose Fraue	in klaine Kinder

Comparativu

• El sufixu estándar ye -er (p.ej. fèin --> fèiner)

Superlativu

• El sufixu estándar ye -(y)schd (p.ej. fèin --> fèinschd)

Irregular

Positivu	Comparativu	Superlativu
vyyl	maischd
göed	beser	beschd

Númberos

	Cardinal	Ordinal	Multiplicativu I	Multiplicativu II
1	ais	èèrschd	aifach	aimool
2	zwai	zwaid	zwaifach	zwaimool
3	drèi	drid	drèifach	drèimool
4	vier	vierd	vierfach	viermool
5	fimf	fimfd	fimffach	fimfmool
6	segs	segsd	segsfach	segsmool
7	siibe	sibd	siibefach	siibemool
8	aachd	aachd	aachdfach	aachdmool
9	nyyn	nyynd	nyynfach	nyynmool
10	zee	zeend	zeefach	zeemool
11	elf	elfd	elffach	elfmool
12	zwelf	zwelfd	zwelffach	zwelfmool
13	dryzee	dryzeend	dryzeefach	dryzeemool
14	vierzee	vierzeend	vierzeefach	vierzeemool
15	fùfzee	fùfzeend	fùfzeefach	fùfzeemool
16	sächzee	sächzeend	sächzeefach	sächzeemool
17	sibzee	sibzeend	sibzeefach	sibzeemool
18	aachdzee	aachdzeend	aachdzeefach	aachdzeemool
19	nyynzee	nyynzeend	nyynzeefach	nyynzeemool
20	zwanzg	zwanzigschd	zwanzgfach	zwanzgmool
21	ainezwanzg	ainezwanzigschd	ainezwanzgfach	ainezwanzgmool

Referencies

• Datos: Q503724