Wikipedia

Guadalquivir

El ríu Guadalquivir[1] (del árabe الوادي_الكبير al-wādi al-kabīr, «el ríu grande», d'antiguo ríu Betis)[2] ye un ríu d'Andalucía, España.

Guadalquivir
Situación
País España
Autonomíasimple Andalucía
Provincia provincia de Xaén
Tipu ríu
Coordenaes 37°50′21″N 2°58′25″W / 37.8392°N 2.9736°O / 37.8392; -2.9736
Guadalquivir alcuéntrase n'España
Guadalquivir
Guadalquivir
Guadalquivir (España)
Datos
Conca hidrográfica cuenca hidrográfica del Guadalquivir (es) Traducir
Superficie de la conca 56 978 km²
Llonxitú 657 km
Caudal 164,3 m³/s
Nacimientu Sierra de Cazorla (es) Traducir (Quesada)
Desembocadura Golfo de Cádiz (es) Traducir (Sanlúcar de Barrameda)
Afluentes
Cambiar los datos en Wikidata
El ríu Guadalquivir en 1760. Apaez tamién l'escudu de Sevilla y l'estandarte real d'España nesa etapa del sieglu XVIII.

Dende l'antigüedá asitióse la so nacencia na sierra de Cazorla. El so cuenca hidrográfica toma territorios de les provincies d'Almería, Xaén, Córdoba, Sevilla, Huelva, Cádiz, Málaga, Granada, Murcia,[3] Albacete,[4] Ciudá Real y Badayoz.

Desagua nel océanu Atlánticu nun ampliu estuariu ente Almonte (provincia d'Huelva) y Sanlúcar de Barrameda (provincia de Cádiz). Ente Sevilla y l'estuariu, asítiase una amplia zona húmeda: les marismas del Guadalquivir. Parte d'estes marismas tán dientro del Parque Nacional de Doñana.

Ye'l quintu ríu por llargor de la península ibérica. Tien 657 km dende la sierra de Cazorla hasta Sanlúcar.[5] Nel so percorríu por Andalucía d'este a oeste, traviesa ciudaes como Andújar, Córdoba o Sevilla.

Dende la dómina pre-romana foi conocíu como Baetis o Betis, y foi llamáu polos árabes Wad al-Kibir a partir del sieglu XI.

Nomes históricos

editar

El primer nome qu'adoptó'l Guadalquivir foi Baetis o Baitis. Esti nome tien un orixe pre-romanu inciertu, y puede formase a partir d'un raigañu célticu, ibérica o ligur. El raigañu baet o baes taba presente n'España, Francia y Bélxica.[6] Al traviés d'esta raigañu formaron topónimos, nomes de tribus y nomes de dioses. Ente estos términos taben Baeturia, Baetulo, Baetera, Baetorix, Baetasii, Baesisceris, Baesadines, Basippo, Besilus, Besaro, Baesula, Baecila, Baesucci, Baesella, Baeserte, etc.[6] D'esi raigañu vienen dellos topónimos actuales llargamente conocíos como de Baeza, Béziers, Besós, Bailén, Besalú y Úbeda. Dellos estudios sostienen que los fenicios llamaron al ríu Betsi, que ye una pallabra cananea.[6]

En redol al sieglu VII antes de Cristu empezaron a llegar navegantes griegos que lo llamaron ríu Tharsis, en referencia al reinu de Tartessos.[7] Sicasí, los mesmos tartesios siguieron llamáu Baetis al so ríu central. Los romanos conquistaríen depués la rexón a los cartaxineses y el nome siguió siendo, ensin cambéu dalgunu, Baetis o Betis. Y, anque'l nome siguió ensin cambéu dende la dómina pre-romana, dellos autores referir al ríu con otros nomes, como Esteban de Bizancio, que lo llamó Perkes o Perci, o Titu Liviu, que lo llamó Certis.[6]

Anque los árabes fueron relativamente respetuosos colos nomes locales, cuando s'estableció la capital en Córdoba'l ríu foi llamáu Nahr Qurtuba (ríu de Córdoba) dende la dómina de Rasis.[6] Sicasí, nel sieglu XI, la "fitna" revolucionaria fundió'l califatu de Córdoba y esti nome empezó a tornar y la clásica pallabra árabe pa faer referencia a un ríu (nahr) va siendo sustituyida por otra más actual: Wad. Wad vien de wed, que yera como se llamaba nel Sahara y nel Magreb a les grandes ramblas.[6] Entós pasa a ser llamáu ríu Grande, que ye Wad al-Kabir.[2] Al-Kabir provién d'un fenómenu hispanu-árabe conocíu como la "imàla", que convierte en Kabir a Kibir. Cuando Fernandu III llega a Sevilla nel sieglu XIII el ríu yá ye conocíu como Guadalquebir o Guadalquibir,[6] que na ortografía actual ye Guadalquivir.

Curiosamente, Idrisi, nel so mapamundi de 1154, pon al ríu'l nome de Nahr Agtam. Per otru llau, otros autores árabes como Ibn Abd al-Rabinni o Ibn al-Jatib llamar "ríu de Sevilla".[6]

Afluentes

editar
Categoría principal: Afluentes del Guadalquivir

La principal carauterística de los afluentes del Guadalquivir ye la gran diferencia ente los de dambes márxenes, que son espresión de les considerables diferencies xeográfiques qu'esisten ente Sierra Morena y los cordales Béticos.

Los afluentes del Guadalquivir pel marxe esquierdu tienen muncho más percorríu que los del marxe derechu. Polo xeneral, tienen una orientación sureste-noroeste y escurren polos cordales Bétiques hasta'l gran colector, travesando amplios campos.

Nel marxe derechu, los afluentes, conocíos como mariánicos, presenten una rede pocu articulada. Más bien son cursos independientes con cierta equidistancia qu'escurren escontra'l mesmu colector. Parten de cumes peniplanizadas del macizu ibéricu y baxen polos lladrales de Sierra Morena con un calce bien encaxáu nos sos duros materiales.[8]

Afluentes del Guadalquivir
Ríu Provincies Llargor (km) Marxe
Aguascebas[9] Xaén 20 Esquierdu
Cerezuelo o de la Vega de Cazorla[9] Xaén 24 Esquierdu
Guadiana Menor[5] Granada y Xaén 182 Esquierdu
Jandulilla[5] Xaén 49 Esquierdu
Guadalbullón[5] Xaén 74 Esquierdu
Saláu de Arjona[5] Xaén 48 Esquierdu
Guadajoz[5] Xaén y Córdoba 114 Esquierdu
Genil[5] Granada, Córdoba, Málaga y Sevilla 337 Esquierdu
Corbonés[5] Málaga, Cádiz y Sevilla 58 Esquierdu
Guadaíra[5] Sevilla 89 Esquierdu
Saláu de Morón[5] Sevilla 62 Esquierdu
Borosa[9] Xaén 11 Derechu
Aguamulas[9] Xaén 8,5 Derechu
Hornos[9] Xaén 10 Derechu
Guadalimar[5] Xaén y Albacete 167 Derechu
  Guadalén (subafluente del Guadalimar)[5] Ciudá Real y Xaén 127 Derechu
Guadiel[5] Xaén 34 Derechu
Rumblar[5] Ciudá Real y Xaén 70 Derechu
Jándula[5] Ciudá Real y Xaén 90 Derechu
Yegües[5] Ciudá Real, Córdoba y Xaén 76 Derechu
Arenosu[5] Córdoba 41 Derechu
Guadalmellato[5] Córdoba 111 Derechu
Guadiato[5] Córdoba 123 Derechu
Bembézar[5] Badayoz y Córdoba 111 Derechu
Retortillo[5] Córdoba y Sevilla 41 Derechu
Huéznar[5] Sevilla 61 Derechu
Viar[5] Badayoz y Sevilla 117 Derechu
Rivera d'Huelva[5] Huelva y Sevilla 61 Derechu
Guadiamar[5] Sevilla 60 Derechu

Réxime fluvial

editar
 
Canal del Guadalquivir dende la ponte de Les Delicies

El réxime na cabecera ye pluvial con un máximu pel hibiernu que ye xeneral en tola cuenca, magar dempués del destemple produz otru máximu secundariu en primavera, col destemple nes sierres. La irregularidá ye de 5,1 na cabecera y de 3,40 a la desaguada.

Les crecíes del Guadalquivir causaron problemes a lo llargo de la historia sobremanera, a la provincia de Sevilla, en plena llanura aluvial. El problema de los hinchentes resolvióse na capital andaluza, non asina en Córdoba y otres poblaciones de la cuenca como Andújar, Montoro y Lora del Río, afeutaes por hinchentes n'avientu de 1996, avientu de 1997 y febreru y avientu de 2010. La crecida más fuerte del sieglu XX foi la de febreru de 1963 con un caudal de 5.400 m³/s en Córdoba y 6.700 m³/s. en Sevilla. La regulación del ríu lo mesmo que de tolos sos afluentes torgó que se vuelvan a algamar caudales d'esa magnitú. Tres la construcción de los grandes banzaos destaquen los hinchentes d'avientu de 1996 y 1997 nes qu'en Sevilla se llegó a 3.810 m³/s y 3.234 m³/s respeutivamente. Más apocayá, na crecida de febreru de 2010 el Guadalquivir llegó a 2.400 m³/s en Córdoba y 3.174 m³/s en Sevilla. N'avientu de 2010, por cuenta de la crecida del so principal afluente, el Genil, que superó los 1.000 m³/s, el caudal en Sevilla foi de 3.584 m³/s.

Banzaos

editar
Ver tamién: Banzaos d'Andalucía § Distritu hidrográficu Guadalquivir

Na cuenca del Guadalquivir hai 57 banzaos. Los qu'alluguen más de 100 hm³ son los siguientes:[10]

Banzaos de la cuenca del Guadalquivir
Banzáu Ríu Llocalidá/es Provincia Capacidá (hm³) Añu de construcción
Aracena Rivera d'Huelva Puerto Moral, Aracena y Zufre Huelva 127 1969
Arenosu Arenosu Montoro Córdoba 167 2008
Bembézar Bembézar Hornachuelos Córdoba 342 1963
El Pintado Viar Cazalla de la Sierra Sevilla 213 1948
Giribaile Guadalimar Ibros, Vilches Xaén 475 1996
Guadalén Guadalén Arquillos y Vilches Xaén 168 1958
Guadalmellato Guadalmellato Adamuz, Obejo y Córdoba Córdoba 147 1928
Guadalmena Guadalmena Chiclana de Segura, Segura de la Sierra y Orcera Xaén 347 1997
Huesna Huesna Constantina y El Pedroso Sevilla 135 1990
Iznájar Genil Rute y Cueva San Marcos Córdoba 981 1969
Jandula Jandula Andújar Xaén 322 1932
José Torán Guadalbarcar Lora del Río Sevilla 113 1991
L'Argañal II Guadiato Almodóvar del Río Córdoba 823 2009
La Fernandina Guarrizas Vilches Xaén 245 1991
Montoro Montoro Solana del Pino y Mestanza Ciudá Real 105 2008
Negratín Freila Guadiana Menor Granada 567 1984
Ponte Nueva Guadiato Villaviciosa de Córdoba Córdoba 282 1972
Rumblar Rumblar Baños de la Encina Xaén 126 1941
San Clemente Guardal Huéscar Granada 118 1990
San Rafael de Navallana Guadalmellato Córdoba Córdoba 157 1991
Trancu de Beas Guadalquivir Santiago-Pontones y Hornos de Segura Xaén 498 1948
Yegües Yegües Montoro y Marmolejo Córdoba 229 1989
Zufre Rivera d'Huelva Zufre Huelva 175 1991
 
Banzáu del Trancu de Beas na provincia de Xaén.

Cursu del ríu

editar

El Guadalquivir percuerre'l so cursu d'este a oeste, xirando al sur na provincia de Sevilla. La mayor parte de los 657 km de llargor trescurren per un terrén llanu llamáu Depresión del Guadalquivir. Esta depresión va enanchándose hasta la desaguada, con un anchor de 10 km en Úbeda, 60 en Córdoba y 330 nel so tramu final.[11]

Cursu altu

editar
 
Cursu altu del ríu Guadalquivir al so pasu por Cerrada del Utrero.

La mayor parte de los autores de l'antigüedá romana taben d'alcuerdu en que'l Guadalquivir nacía na Sierra de Cazorla.[12] Una tradición medieval diz que'l Guadalquivir naz na Cañada de les Fontes dientro de la Sierra de Cazorla, en términu del conceyu de Quesada, al este de Xaén.[13] Nel sieglu XIX el políticu y lliteratu Pascual Madoz argumentó que la nacencia atopar na nacencia del Guadiana Menor. Nel sieglu XX l'historiador Vicente González Barberán suscribió la teoría de que'l Guadalquivir nacía onde'l Guadiana Menor, concretando'l so orixe na Cañada de Cañepla, Almería, cerca de la llinde con Granada y Murcia.[4] Nuna obra d'Arturo Ruiz y otros autores, arguméntase que Plinio asitió l'orixe del Guadalquivir nel monte Tugiensis, xunto a la llomba de Tugia (actual Toya nel conceyu de Peal de Becerro), que sí s'atopa cerca de la nacencia en Quesada.[4]

Siempres en direición NNE traviesa la Zarrada de los Texos, El Rasu del Tejar, La Espinareda, la Zarrada de los Cercios y la ponte de les Ferreríes. En pasando xunto al Vadillo Castril se remansa de volao nel pequeñu banzáu de la Zarrada del Utrero a unos 980 msnm. Pierde altor na Zarrada del Utrero y pasa al pie d'Arroyo Frío (La Iruela), crucia la ponte del Hachu y la Ferradura pa bordiar el cuetu de Cabeza Rubia y agües embaxo recibir pela marxe derecha al ríu Borosa y daqué más embaxo al ríu Aguamulas, tamién pol mesmu marxe. Se remansa nuevamente nel estensu reservorio del banzáu del Trancu de Beas a 650 msnm, onde xira al oeste travesando la sierra de Les Villes, xunto al charcu del Aceite recibe pela izquierda al regueru de María y unos trés quilómetros más embaxo tamién pela izquierda al regueru del Glayar, pa pocu dempués salir del Parque Natural de la Sierra de Cazorla, Segura y Les Villes.[14]

En saliendo d'esta zona montascosa llega a unes llanures d'olivares a 15 km d'Úbeda. Nesta zona recibe agua de los ríos Guadiana Menor y Jandulilla. El Guadiana Menor desagua nel banzáu Doña Aldonza y el Jandulilla ente ésti y el banzáu de Pedro Marín, xunto a l'aldega d'El Donadío (Úbeda). Agües enriba queda'l banzáu de la Ponte de la Zarrada.[9] Estos trés banzaos, la desaguada d'estos dos afuentes y el Guadalquivir tán enmarcaos nel Paraxa Natural del Altu Guadalquivir, que tien 663 hectárees.[13] Esta Paraxa Natural abarca tamién parte de la Sierra de San Pedro y dellos terrenes agrícoles.[13] Les zones húmedes d'esta Paraxa Natural tán cerca de la Llaguna Grande.[13] Sigue bordiando La Llomba pel sur, y pasada la pedanía de la Ponte del Obispu (Baeza) recibe pela marxe izquierda al ríu Torres y más embaxo pela derecha al ríu Guadalimar.

El cursu altu, dende la so nacencia hasta Mengíbar,[15] tien una estensión d'unos 212 km y pendiente media de 6,7 milésimes.[15]

Cursu mediu

editar
 
El Guadalquivir al so pasu por Córdoba.

Xirando escontra'l noroeste pasa xunto a Mengíbar, onde recibe pela izquierda al ríu Guadalbullón y xunto a Espelúy, pasáu'l cual recibe pela derecha al ríu Rumblar. Bordiando al sur Sierra Morena, pasa xunto a Villanueva de la Reina y Andújar pasáu'l cual recibe a la derecha al ríu Jándula. Pasa xunto a Marmolejo y na llende de provincia con Córdoba recibe pela derecha al ríu Yegües.

Al norte del ríu queda Sierra Morena. Les vegues y campos son muncho más estenses al sur y terminen nos cordales Béticos.

Darréu, el Guadalquivir atopar con Villa del Río y Montoro, tres el cual recibe pela derecha al ríu Arenosu, Pedro Abá, El Carpio y Alcolea. Poco primero de esti postreru recibe pela izquierda al ríu Guadalmilla, traviesa Córdoba y recibe pela izquierda al ríu Guadajoz. En Almodóvar del Río recibe pela derecha al ríu Guadiato, pasa por Posadas y recibe pela derecha al ríu Bembezar. En Palma del Río recibe los ríos Retortillo, pela derecha, y Genil pela esquierda.

El cursu mediu va dende Mengíbar hasta Peñaflor.[16] Esti percorríu ye de 247,8 km y tien una rimada media de 0,73 milésimes[15]

Esiste una contorna llamada Valle Mediu del Guadalquivir que va dende Montoro hasta Alcalá del Río.[17]

Cursu baxu

editar
 
El Guadalquivir por García y Rodríguez

Entra na provincia de Sevilla y pasa por Peñaflor, Lora del Río, Alcolea del Río, Tocina y Cantillana xunto al cual recibe pela derecha al ríu Viar. Va pasando por Villaverde del Río, Brenes, Alcalá del Río, La Rinconada y La Algaba sol cual recibe pela derecha al ríu Rivera d'Huelva y pela esquierda'l calce artificial del Tamarguillo.

Pasa pel llau oeste de Sevilla. Al este'l ríu cunta con una gran dársena onde s'atopa'l Puertu de Sevilla y, a la fin d'esta, esiste un tapón de tierra nel barriu de San Jerónimo. Prosigue pol Aljarafe, onde dexa a la derecha Camas, San Juan de Aznalfarache y Gelves, llocalidá na qu'esiste un puertu deportivu, y darréu recibe pela izquierda al ríu Guadaíra.

Dexando a la derecha Coria del Río y la La Puebla del Río, estremar por debaxo d'estos en dellos brazos y zones semipantanosas llamaes les marismas del Guadalquivir, por onde pasa pela últimu ciudá de la provincia de Sevilla: la llocalidá de Lebrija. Entra na provincia de Cádiz por Trebujena, onde los Esteros del Guadalquivir fueron declaraos Reserva Ecolóxica. Al oeste atopa'l Parque Nacional de Doñana. Formando llinia divisoria ente les provincies de Cádiz y Huelva, desagua nel océanu Atlánticu xunto a los términos municipales d'Almonte y Sanlúcar de Barrameda.

Obres nel calce del baxu Guadalquivir

editar
 
Distintos cambeos nel cursu del Guadalquivir a lo llargo de los años al so pasu per Sevilla.

Dende 1717 a 1815 la ría tuvo al cargu de un Real Consuláu. En 1794 el Consuláu llogró l'autorización del Gobiernu pa entamar delles obres. En 1795 realízase la primera curtia del ríu, la de la Merlina.[18] Este foi un proyeutu empobináu por Scipión Perosini. Esta curtia tenía pocu más de 500 metros y con ella evitaba'l tornu de la Merlina, d'unos 10 km, y los peligrosos baxos ente Coria del Río y Dos Hermanas.[18]

En 1815 créase la Compañía del Guadalquivir y en 1816 empecípiense les obres de la curtia Fernandina, pa evitar el tornu del Borrego, asitiáu agües enriba d'Isla Menor. El so llargor yera de 1700 metros y el so trazáu yera llixeramente curvu, lo qu'amenorgó'l calce del ríu en 16 km.[18] La Compañía tien tamién ente los sos méritos la creación del primer buque de vapor d'España, el Real Fernando Betis.[18] Tres una serie de proyeutos infructuosos de la Compañía'l Gobiernu dedice abolila en 1852 y asumir directamente'l control de los proyeutos. Pa ello encargaron un estudiu de meyora de la ría al inxenieru de caminos Canutu Corroza que foi rematáu en 1857 y que foi aprobáu pol gobiernu en 1859.[19] Anque l'estudiu de Corroza nun escarecía d'erudición, erraba nos métodos d'execución, y los 4 años d'obres pa llevalo a cabu perxudicaron descomanadamente al estuariu y al comerciu, amás de suponer un trabayu duru ya inútil que xeneró un gran malestar social.[19] Sicasí, a partir de 1863 encargar de les obres Manuel Pastor y Landero, que sí actuó de manera eficaz, y tres un llustru de trabayos llogró que'l ríu algamara un caláu navegable de 5,18 metros.[20]

En 1870 el gobiernu aprobó'l Decretu pa la constitución de Xuntar d'Obres del Puertu de Sevilla y del ríu Guadalquivir.[20] En 1871 va aprobar por Real Orde'l reglamentu d'esta organización.[21] El so llabor principal, hasta principios del sieglu XX, foi la de caltener y completar les instalaciones y proyeutos.[20] En 1880 rematar la curtia de los Jerónimos, que yera una alliniación recta de 5230 metros y que sustituyía a un tornu de 13 km de desenvolvimientu.[20]

En 1902, l'inxenieru vascu Luis Moliní Uribarri, entós direutor de la Xunta d'Obres, redactó un proyeutu por que'l ríu tuviera 7 metros de caláu y fora una vía más efectiva por que los barcos fueren dende l'océanu al interior. Pa ello yera precisu realizar obres de meyora del puertu, la ría y la desaguada. Les obres de la redolada de la ciudá seríen les más ambicioses. De 1909 a 1916 construyóse la curtia de Tablada,[22] que menguaba'l percorríu que tenía que realizar los barcos pa llegar al puertu.

En 1926 el nuevu trazáu del ríu foi inauguráu por Alfonso XIII a bordu del cruceru arxentín Buenos Aires, onde diben los tripulantes del hidroavión Plus ultra, que cruciaren l'Atlánticu.[22]

A partir de 1929 poner en marcha'l plan d'obres del inxenieru José Delgado Brackenbury. Este consistiría en crear un tapón en Chapina y dexar que'l ríu vivu escurriera dende'l norte pasando xunto al barriu de San Jerónimo y pel norte del barriu de Triana. Esto produció una división ente'l barriu de Triana y la Cartuxa. Les obres del Plan Brackenbury fueron realizaes en dos fases: de 1929 a 1933 y de 1946 a 1950.[23]

Les obres de la primer metá del sieglu XX convirtieren al ríu al so pasu pel centru nuna dársena, anque'l nuevu trazáu faía posible que s'anubrieren San Jerónimo y Triana, polo que foi realizáu tamién un llargu muriu de defensa.

Tamién en 1953, el gobiernu encargó a la direición del puertu un anteproyeutu p'ameyorar la canal d'accesu al Puertu de Sevilla.[24] Plantegáronse tres opciones, siendo la tercera un proyeutu ambiciosu. Consistía n'escavar una canal marítima asitiáu nes márxenes del Guadalquivir p'abandonar definitivamente'l calce natural del ríu pa barcos mercantes. La canal xuniría'l Puertu de Sevilla con una desaguada en Bonanza. El proyeutu de la Canal Sevilla-Bonanza redactar en 1961, foi aprobáu pol gobiernu en 1964 y empezó a construyise n'avientu de 1968, cola previsión de rematar en 1975. Nesti empiezu realizaron les curties de Olivillos y de La Isleta.[24] Sicasí'l proyeutu nun siguió y na actualidá paez refugáu.

En 1983 un funcionariu foi arrestáu por haber sustraíu 10 millones de pesetes de la Xunta d'Obres.[25]

Nes obres previes a la Esposición Universal de 1992 realizáronse delles obres fluviales. Esanicióse'l tapón en Chapina por que la dársena siguiera hasta'l parque de San Jerónimo, onde s'atopaba un nuevu tapón, y el ríu vivu escurría yá por completu en paralelu a la dársena al oeste de la ciudá. La Cartuxa quedaría, de la mesma, casi envolubrada pola dársena y pel ríu, con una conexón terrestre al sur, en Triana, y otra al norte, xunto al norte de la SE-30 o Ronda Supernorte, na redolada del parque de San Jerónimo.

Flora y fauna

editar

Flora

editar

Árboles

editar

En tola cuenca del Guadalquivir son habituales la encina meridional (quercus rotundifolia)[26], el pinu laricio (pinus nigra),[27] y l'álamu blancu (populus alba).[28] Nel marxe derechu y nos cordales Béticos ye habitual el yérbadu (arbutus unedo).[29] La sufrera (quercus suber) ye un árbol presente en toa Andalucía, anque los grandes montes d'esta variedá fáense más frecuentes a partir del calce mediu y estiéndense por grandes terrenales d'Andalucía Occidental.[30] Nel calce alto ye habitual la zrezal de santa Lucía (prunus mahaleb),[31] el fresnu (fraxinus angustifolia)[32] la castañal (castanea sativa).[33] Por tol percorríu del ríu y per amplies zones andaluces ye bien habitual el enebro de miera (juniperus oxicedrus). El almez (celtis australis) ye un árbol frecuente na redolada del Guadalquivir al so pasu poles provincies de Córdoba y Sevilla.[34] La jacaranda (jacaranda mimosifolia) ye una especie frecuente en tola cuenca del Guadalquivir.[35] El cinamomo (melia azedarach) ye una especie bien frecuente na cuenca del Guadalquivir a partir del calce mediu.[36]

El acebuche (olea europaea silvestris),[37] el pinu piñonero (pinus pinea),[38] el chopu (populis nigra),[39] el falsu pimenteru (schinus molle),[40] el ficus (phicus macrophylla),[41] la palmera (phoenix dactilifera),[42] l'acacia (acacia dealbata),[43] la falsa acacia (robinia pseudoacacia),[44] el plátanu de solombra (platanus hispanica)[45] y la platanera (platanus)[46] son árboles que tán presentes en toa Andalucía, incluyida la cuenca del Guadalquivir.

El olivo ye un árbol presente en toa Andalucía.[47] La naranxal (citrus aruantium) ta presente n'Andalucía nes provincies d'Huelva y Sevilla (dacuando xunto al Guadalquivir) y na provincia de Granada.[48]

Arbustos y yerbes

editar

N'Andalucía, y per ende na cuenca del Guadalquivir, son frecuentes les siguientes especies: jara común (cistus ladanifer),[49], romeru (rosmarinus officinalis),[50] culantrillo de pozu (adiantum capillus-veneris),[51] verónica (veronica filiformis),[52] mejorana (thymus mastichina)[53], majuelo (crataegus monogina)[54] diente de lleón (taraxacun dens leonis),[55] aladierno (rhamnus alaternus)[56] artu (rubus fruticosus),[57] xirasol (hielanthus annuus)[58] gayomba (spartium junceum),[59] xazmín mariellu (jasminum fruticans),[60], lantana (lantana camera),[61] viborera (echium plantagineum),[62] dama de nueche (cestrum nocturnum),[63] y clavel (dianthus caryophyllus).[64]

El arbustu matagallo ye bien frecuente na cuenca del Guadalquivir a partir del calce mediu, según en tou la mariña andaluza.[65] Anque'l jaguarzo vaqueru (cistus salvifolius) ta presente en dellos llugares d'Andalucía (como Sierra Morena), no que fai a la cuenca del Guadalquivir solo ye frecuente na sierra del so calce altu.[66] L'ayu montés (allium suaveolens) ta presente na cuenca del Guadalquivir a partir del calce mediu.[67] El arbustu durillo (viburnum tinus) ta presente en dellos llugares d'Andalucía Oriental, y no que fai a la cuenca del Guadalquivir ta presente nos calces alto y medio.

El arbustu cornicabra (pistacia terebinthus) ta presente nes provincies de Xaén, Córdoba, Málaga y Granada. La so presencia nes provincies de Xaén y Córdoba asitiar nel nel calce alto y medio del Guadalquivir.[68][69] El cuernucu (lotus corniculatus) atópase cerca del calce nel cursu altu, y más lloñe del calce nel cursu mediu. Tamién ta presente nes sierres d'Huelva y Málaga.[70] A entrambos llaos de los cursos medio y baxo, y lloñe del calce, hai espacios onde son habituales los muraxes (anagallis arvensis).[71] La enea (typha latifolia) ye bien habitual nel calce baxu y se exteniende pola mariña gaditano y onubense.[72] L'uz (erica arborea) ta presente en toa Andalucía, cola esceición de les zones montascoses más altes.[73] La malva común (malva silvestris) ta presente en toa Andalucía, salvu nes zones montascoses y nes mariñes.[74]

La correhuela (convolvulus althaeoides) ta presente en tola cuenca del Guadalquivir, sacante nes zones más cercanes a la desaguada.[75] N'Andalucía, les yerba primavera (primura vulgaris)[76] y saxifraga (saxifraga biternata)[77] y el arbustu rascavieja (adenocarpus decorticans)[78] tán presentes nes zones montascoses de los tramos alto y medio del Guadalquivir y, fora d'eses redolaes, pueden atopase tamién na Sierra de Málaga. N'Andalucía, el llinu azul (linum narbonense) atópase alloñáu del cursu del ríu nos tramos alto y medio, según nel este de la provincia d'Almería.[79] La violeta común (viola adorata) ta presente nes zones más montascoses que van quedando a los llaos del Guadalquivir y na Sierra de Málaga.[80] La taraje (tamarix africana) puede atopase en tola cuenca del ríu y en tou la mariña andaluza, cola esceición de la mariña de la provincia de Granada.[81]

La adelfa (nerium oleander) crez n'Andalucía nel calce alto y medio del Guadalquivir, según en Sierra Morena y na Sierra d'Huelva.[55] Foi una especie bien usada na xardinería.

L'achicoria (cichorium intybus),[82] el trébole de los praos (trifolium pratense),[83] y la madreselva (lorichera perychemenum)[84] pueden atopase en toa Andalucía, quitando solamente l'este de la provincia d'Almería.

El xacintu (muscari conosum) de moñu puede atopase al sur del calce mediu del Guadalquivir y na provincia d'Almería.[28] La campaniella de roca (campanula velutina) puede atopase por tol norte d'Andalucía y por tol este de la provincia de Xaén (lo qu'inclúi'l calce altu del Guadalquivir), el norte de la provincia de Granada y l'oeste de la provincia d'Almería.[85]

La yerba de vaca (vaccaria hispanica) ta presente nuna ancha franxa que toma'l norte de les provincies de Sevilla, Cádiz y Málaga, el sureste de la provincia d'Huelva, y el sur de la provincia de Córdoba y el suroeste de la provincia de Xaén.[86]

Amás de les especies nomaes, pueden atopase na cuenca del Guadalquivir otres especies arbustivas o herbales propies del clima mediterraneu.

Fauna

editar

Mamíferos

editar

Nel Parque Nacional de Doñana y en tou la redolada montascosa del norte del Guadalquivir esisten exemplares de llobu cerval ibéricu.[26] En zones montascoses del cursu altu y en Sierra Morena vive la cabra montés.[49] Nel cursu alto convive con ella'l muflón.[32] En tola zona norte d'Andalucía, incluyida la parte del calce altu, hai papalbes.[87] Nel calce alto y medio, según nes zones montascoses del norte d'Andalucía, ta presente la martalena.[48] La llondra tien el so hábitat en tol calce, anque hai pocos exemplares.[39] Nel calce alto ta presente'l llobu.[38] Nel calce mediu y alto ta presente l'esguil.[55] En Doñana y nos calces alto y medio ta presente'l corzu,[49] el gamo[45] y el xabalín.[79]

Aves

editar
 
Bandada de flamencos sobre'l Guadalquivir.

La cuenca del Guadalquivir ye un llugar habitual pa la observación de distintes especies d'aves.[88]

Hai delles especies que, nesta cuenca, práuticamente solo pueden atopase en Doñana, como son l'águila imperial,[89] la malvasía[90] el flamencu y la cigüeñuela.[91] La cuenca tamién toma especies en peligru d'estinción, como la mentada águila imperial,[92] la cerceta pardilla,[93] la focha moruna,[94] la garcilla cangrejera,[95] y el porrón pardu.[96] La utre leonado, presente na cuenca, tuvo en peligru d'estinción nos años 90, pero la so población paez recuperase en tola península.[97]

El avetoro común creyóse escastáu como reproductor nel Baxu Guadalquivir, anque se fueron afayando niales partir de 2002.[98]

Peces

editar
 
Especies de pexes autóctonos y alóctonos del ríu Guadalquivir.[99]

Ente los pexes más conocíos tán el barbu y la boga de ríu. N'Andalucía podemos atopar al barbu nes cuenques del Guadalquivir y el Guadiana.[100] La saboga tamién s'atopa nel Guadalquivir y nel Guadiana, anque ye menos frecuente nesti últimu ríu.[101] La boga de ríu ye un pexe que puede atopase en munchos ríos y banzaos d'Andalucía y puede algamar unos 24 centímetros.[62]

El fartet, el salinete, l'esturión, la llamprea marina y el jarabugo tán práuticamente estinguíos nesti ríu.[102]

La presencia de delles especies foranes fixo que'l númberu d'especies reinales nel Guadalquivir menguara.[103]

Economía

editar

Comerciu

editar

El Guadalquivir supón una salida d'Andalucía Occidental al Atlánticu. Tartessos esportaba estañu, qu'embarcaba na mariña andaluza y nel Guadalquivir.[104] Según el xeógrafu Estrabón, na rexón de Turdetania esportar por esti ríu: "Enforma trigu, vinu y aceite, non solo en cantidá, sinón tamién, bien bonu. Igualmente esporta cera, miel, pez, enforma kermes y almagre".[105]

Na antigüedá yera navegable hasta'l so cursu mediu.[12] Sicasí, según Estrabón, a partir de l'actual Alcalá del Río la navegación tenía de ser con barques.[106] Na dómina romana se comerciaba pel ríu con ánfores llenes de distintos productos.[12] El vinu y l'aceite d'oliva que se tresportaben per esti ríu llegaba a otros llugares del Imperiu.[12] Yera habitual que'l vinu y l'aceite fuera lleváu a los puertos de Puteoli y Ostia.[107] Amás del principal Puertu de Híspalis, tamién había dellos muelles y cais nos esteros d'Estil Regia (Meses d'Estil) y Nebrissa (Lebrija).[107] Los minerales estrayíos de Almadén, Ríu Tinto y Aznalcóllar yeren embarcaos nel Guadalquivir con destín a Roma.[105]

Esti comerciu con Roma, que tuvo la so puxanza nos sieglos I y II, decayó a partir del sieglu III, por causa de la decadencia imperial.[107] Les esportaciones dende'l Guadalquivir siguieron menguando a midida que entrábase na Alta Edá Media, hasta la dómina visigoda.[107]

Con Fernandu III creóse un cuerpu de barqueros que tresportaben mercancíes dende Sevilla hasta Córdoba. Estos fueron conocíos como los "barqueros de Córdoba".[104] Este yera un grupu d'unos cuarenta persones que tenía la so sede en Sevilla.[104] El tresporte de mercancíes por estos barqueros tuvo exentu d'impuestos.[104] Estes yeren barques de remos que teníen ente 7 y 10 metros d'eslora y pocu caláu.[104] Fernandu IV, Alfonso XI y Pedro I establecieron que quien tuvieren molinos (aceñas) y preses (azudas) nel Guadalquivir teníen de dexar pasu a los barqueros.[104] Sicasí, los privilexos fiscales pa los barqueros de Córdoba cesaron con Pedro I. Amás, los nobles cerraron delles canales fluviales construyíos nos sos señoríos. Esto, xuníu a la dificultá de les comunicaciones terrestres, menguó'l comerciu ente Córdoba y Sevilla.[104] Sicasí, siguiéronse realizando delles unviaes ente Córdoba y Sevilla por barca mientres el sieglu XV.[104]

Ente los sieglos XIII y XV esportar pol Puertu de Sevilla ceberes, aceite, vinu, garbanzos, fabones, grana, llana, pieles, azafrán, tintes, sustancies pa curtir, xabones, diversos metales y oxetos suntuarios.[104] Esti comerciu taba protagonizáu por comerciantes sevillanos, xenoveses, vizcainos, catalanes y burgaleses.[104] El productu más esportáu yera l'aceite, que se llograba nel campu o nel Aljarafe, meter en toneles y llevábase a Inglaterra, Flandes, Xénova, Lisboa, Quíos y otros llugares.[104] El xabón, producíu nes Reales Almonas de Sevilla, unviar a Amberes. La llana andaluz y estremeña unviar a Xénova. El vinu producíu na Sierra Norte de Sevilla, los Alcores y el Aljarefe unviar a Irlanda, Normandía y Bretaña. El metal de Almadén yera esportáu a Bruxes, Xénova, Florencia, Quios y Siria.[104] Nos sieglos XV y XVI les proporciones de les unviaes camudaron, una y bones l'aumentu de población de Sevilla y la necesidá d'aprovir a los barcos que diben a les Indies aumentaron les esportaciones de cebera.[104]

L'asientu real que dio a Sevilla'l monopoliu del comerciu coles Indies ente 1503 y 1717 aumentó'l volume comercial del puertu. Los barcos que llegaben d'América descargaben metales preciosos, perlles, cueros, azucre, sebu, alzaparrilla, algodón, palu brasil, guayacán, añil, maderes precioses y otres mercancíes.[108]

Del sieglu XIX ye un proyeutu de crear una canal pel ríu, nunca realizáu[109]

Ente la década de 1940 y la década de 1970 hubo un gran aumentu del comerciu col Puertu de Sevilla, que ye l'únicu puertu comercial interior d'España y que s'atopa a 80 km de la desaguada. Ente 1941 y 1970 el Puertu de Sevilla realizó importaciones y esportaciones en cantidaes cimeres a 100 tonelaes práuticamente con tolos países americanos y europeos con salida al mar, según con Australia, Xapón y el sur d'África.[110] A empiezos de los 60 superó los 2.000.000 t con Europa. En 1946 superó les 150.000 t con Asia (anque nos 70 menguara en redol a les 50.000 t). Dende los 40 el comerciu con América nun fixo más qu'aumentar, llegando en 1970 a más de 1.300.000 t. El comerciu con África aumentó dende los 40 dende les 100.000 t hasta llegar a les 800.000 t nos 60, anque nos 70 menguó hasta les 600.000 t. El comerciu con Australia pasó de niveles bien baxos nos 40 a les más de 3.000 t en 1970.[111]

El puertu de Sevilla siguió creciendo a finales del sieglu XX y empiezos del XXI, tantu n'infraestructures como en volume de comerciu. En 2016 algamó los 2,3 millones de tonelaes. Ente les unviaes destaquen los de ceberes, farina y metales.[112]

Tresporte de pasaxeros y cruceros

editar
 
Cruceru Hamburg Nassau na dársena del Guadalquivir, Sevilla.

A empiezos del sieglu XIX, en 1817, foi construyíu en Triana el primer barcu de vapor construyíu n'España, el barcu Real Fernando|1817|2}}, pa xunir la Sevilla con Sanlúcar de Barrameda, qu'amenorgó la navegación ente dambes llocalidaes d'ente ocho y nueve díes por cuenta de la dificultá de la navegación a vela del Guadalquivir a namái nueve hores.[113]

A mediaos del sieglu XIX, gracies al barcu a vapor, empezar a crear llinies de barcos pasaxeros. Ente estes compañíes pueden citase Segovia, Corte y Compañía (a Marsella) (1858, refundada en 1892 como Compañía Sevillana de Navegación a Vapor), Ibarra y Compañía (a Bilbao) (1860), Vinuesa, Alcón y Compañía (a Marsella) (1861), Juan Cunningham y Compañía (a Londres) (1861), M. Sáenz y Compañía (a Liverpool) (1872), Casanovas y Compañía (Alxecires-Ceuta-Tetuán) (1863) y Ricardo Trías y Compañía (a Cádiz) (1871).[114]

Na actualidá Sevilla ye una escala de cruceros turísticos.[115]

Pesca

editar

Históricamente (con datos dende'l sieglu XIII) pescáronse nel Guadalquivir les siguientes especies: llamprea, sépalo, saboga, picón, machuelo, alguila, zafio, róbalo, sollo (esturión), pejerrey y albur.[116]

La construcción de la presa de Alcalá del Río en 1931 imposibilitó la migración reproductora agües enriba de les especies anádromas (salmónidos, acipenséridos y clupeidos) que busquen agües llimpies, osixenaes y corrientes pa realizar la freza, o d'aquelles que viven nel ríu mientres el periodu pre-reproductivu (anguila y pejerrey), que quedaron atrapaes agües enriba de la presa formando poblaciones relícticas.[116] La construcción d'esta presa produció la práutica desapaición de los sollos nel ríu na década de 1970. Esta especie yera pescada pa llograr caviar en Coria del Río. Na actualidá, los corianos siguen pescando'l albur, floriando alredor d'esta pesca, una rica gastronomía llocal.

Ente 1965 y 1966 introducióse'l black-bass o perca americana na dársena pa la pesca deportiva, lo que tresformó la comunidá íctica de la zona.[116]

A finales del sieglu XX desenvolvióse enforma nel Baxu Guadalquivir la pesca de l'anguila, el cámbaru coloráu y el camarón.[116] En 2011 les autoridaes prohibieron la captura de l'anguila por ser una especie en peligru d'estinción.[117][118] El cámbaru coloráu foi introducíu en 1974 y supón una importante fonte d'ingresos pa Isla Mayor. Amás, sirve d'alimentu a munches aves pescadores.[119]

Agricultura

editar

En 2013 contabilizáronse 883.083 hectárees de cultivos de regadío na cuenca del Guadalquivir.[120] Ta bien estendíu la olivar. Nel Baxu Guadalquivir ye frecuente'l cultivu del arroz, del cual hai más de 35.000 hectárees.[121]

Na lliteratura

editar

El Guadalquivir ye'l ríu más importante d'Andalucía pol so llargor, el so caudal y pola superficie de la so cuenca.[122] Por ello, sirvió d'inspiración de dellos lliteratos que pasaron pel sur d'España.

Anacreonte (560-478 e.C.) menta nuna estrofa al ríu.[123] Tamién ye mentáu en poemes antiguos por autores como: Festo Rufo Avieno (sieglu IV d.C.), Marcu Valerio Marcial (sieglu I d. C.), Al Kutandi, Alfonsu X el Sabiu (sieglu XIII) , fray Luis de León (1527-1591), Juan de la Cueva (1606), el Marqués de Santillana (1388-1458), Gonzalo Argote de Molina (1548-1608) y Juan de Mal Lara (1525-1571).[123]

Nel sieglu XV Jorge Manrique escribió Coples a la muerte del so padre, probablemente en Segura de la Sierra, que ye una población amestada al cursu altu del Guadalquivir. Los versos más conocíos d'esta obra dicen:

Les nueses vides son los ríos

que van parar a la mar

que ye'l morrer

Nel sieglu XVII, Francisco de Quevedo escribió:

Naces Guadalquivir de fonte pura

Onde de los tos cristales, leve'l vuelu,
Retuércise corriente pel suelu

Dempués de que se refundió por peña dura
Francisco de Quevedo

Tamién nel Sieglu d'Oru, Luis de Góngora y Argote dedicó-y un par d'estrofes.[124] Nuna d'elles escribió:

Regueru, ¿en qué hai de parar
tanto naguar por y morrer,
tu por ser Guadalquivir,
Guadalquivir por ser mar?
Fragmentu de la letrilla Contra un priváu
¡Oh gran ríu, gran rei d'Andalucía,
De sables nobles una y bones non doraes!
Fragmentu de A Córdoba

Nel sieglu XIX ye mentáu en poesíes de Carlos Fernández Shaw y Adriano del Valle. En 1898 foi inspiración pa una poesía llamada El Ríu de Vicente Aleixandre. Nel sieglu XX el ríu siguió siendo fonte d'inspiración p'autores como: Juan Rejano (1900), Mario López (1918), Fernando de los Ríos (1921), Antonio Luis Baena (1932),[123] Arcadio Ortega Muñoz (1938), Pío Gómez Nisa, Manuel Lozano Hernández y Concha Lago (1916).[124] Nuna llábana en Cañada de les Fontes ta escritu un poema de los hermano Álvarez Quintero que diz:

¡Detente equí viaxeru! Ente estes peñes

Naz el que ye y va ser Rei de los ríos
Ente pinos xigantes y bravíos

Que rúen el so nacer y aspros argañales
Hermano Álvarez Quintero

Antonio Machado, nacíu en Sevilla, escribió dellos versos sobre'l Guadalquivir, ente los que tán los siguientes:

¡Oh Guadalquivir!

Te vi en Cazorla nacer;
güei, en Sanlúcar morrer.

Un borbollón d'agua claro,
debaxo d'un pinu verde,
yeres tu, ¡qué bien sonabes!

Como yo, cerca del mar,
ríu de folla salobre,

¿suañes col to manantial?
De los Proverbios y cantares» del llibru Nuevos cantares

Galería d'imáxenes

editar

Alministración

editar
 
Zona de dominiu pola Alministración de la Cuenca Hidrográfica del Guadalquivir

La xestión ta al cargu de la Confederación Hidrográfica del Guadalquivir, dependiente del Gobiernu del Estáu. L'Estatutu d'Autonomía de 2007 daba a la Xunta d'Andalucía la xestión del ríu. Sicasí, esto contravenía les normes estatales sobre cuenques hidrográfiques que tomaren delles comunidaes autónomes. Por esti motivu, en 2011 el Tribunal Constitucional anuló esi artículu del estatutu y la xestión volvió tar al cargu de la Confederación Hidrográfica del Guadalquivir.[125]

Dende 2009, 53 de los 57 banzaos de la cuenca pasaron a ser xestionaos pola Xunta d'Andalucía. Los banzaos del Fresneda y Montoro (dambos na provincia de Ciudá Real) siguiríen en manes del Estáu. Los banzaos de Jándula y Pintado tienen una xestión conxunta del Estáu y la Xunta.[126][127] En 2010 Xunta, por falta de solvencia económica, devolvió la xestión al Estáu d'El Argañal II y del Arenosu.[128] Cola sentencia de 2011 tolos banzaos volvieron tar al cargu de la Confederación Hidrográfica del Guadalquivir.

Dragáu d'ampliación

editar

El dragáu p'ampliar la fondura del ríu Guadalquivir planiar ente 2001 y 2013, anque finalmente nun se llevó a cabu.

En 2001 l'Autoridá Portuaria de Sevilla unvió l'espediente completu de la obra a la Direición Xeneral calidable y Evaluación Ambiental. Esti asuntu foi pola organización ecoloxista WWF-Adena lleváu a la Sala de lo Contencioso Alministrativu del TS, qu'ordenó un estudiu más detalláu.[129] En llinies xenerales, l'ampliación del dragáu del ríu consiste na profundización y l'enanche de práuticamente tol tramu navegable del Guadalquivir (86 quilómetros, dende Punta del Verde hasta'l baxu de Salmedina). Anguaño'l caláu mediu del ríu ye de 6,5 metros, pero tres esta actuación sería d'ente 7,6 y 8 metros, dependiendo de los tramos. Ye dicir afondaríase 1,5 metros el fondu de la canal. El proyeutu base tamién contempla dragaos de caltenimientu mientres un plazu de 20 años.[130]

Un aumentu de la capacidá del ríu podría traer consigo un aumentu nel salín del calce, lo que podría perxudicar los cultivos del baxu Guadalquivir. Esta foi la principal razón pola que'l Ministeriu d'Agricultura decidió en 2013 nun acometer esti dragáu d'ampliación.[131]

Contaminación

editar

A partir de 1963 la organización WWF fixo una coleuta pa mercar terrenes de Doñana (nel Baxu Guadalquivir) y da-yos una proteición. El biólogu José Antonio Valverde ayudó nel procesu de crear un Parque Nacional. Sicasí, na actualidá hai bayura de pozos illegales.[132]

Anque dende finales del sieglu XX realizáronse grandes meyores, en 2007 contabilizóse que'l 30% de los arramaos que se realizaben al Guadalquivir taben ensin depurar. La mayor parte d'estos arramaos provién de conceyos pequeños o de residuos orgániques de la industria agrónomo. La Confederación Hidrográfica del Guadalquivir tramita munches multes al añu por esti motivu a conceyos ya industries.[133]

Los grupos ecoloxistes dicen que los proyeutos mineros y de gasoductos plantegaos na zona pueden suponer un atentáu contra esta redolada.[132] L'arramáu d'una balsa de folles tóxiques en 1998 provenientes de la minería de la empresa sueca Bolidén nun afluente del Guadalquivir provocó una catástrofe ecolóxica, que se vieno a llamar "el Desastre de Aznalcóllar". Llimpiar esa redolada costó 89 millones d'euros, de los cualos Bolidén desabrióse. Por ello, nel casu de reabrise la mina de Aznalcóllar nel contratu especifícase que nun esista balsa de folles.[132] En 2005 la Xunta d'Andalucía detectó que la mina de cobre Les Cruces arramara arsénicu nun acuíferu cercanu al cursu del ríu, lo que terminó nun conflictu xudicial.[132]

Tráficu ilícitu

editar

El Baxu Guadalquivir ye un puntu d'entrada d'h.axís dende'l norte d'África.[134] Esto llevó a les autoridaes a poner un control nel Puertu de Chipiona, xunto a la desaguada.[135]

Ver tamién

editar

Bibliografía

editar

Referencies

editar
  1. ↑ Esti términu apaez nel Diccionariu de l'Academia de la Llingua Asturiana. Ver: béticu
  2. ↑ 2,0 2,1 Villar Liébana, 2000, p. 152.
  3. ↑ Tonu Calleja (14 de mayu de 2006). Murcia va recurrir el trespasu del Guadalquivir. El País. 
  4. ↑ 4,0 4,1 4,2 Rosabel Rodríguez y Ginés Serendén (25 d'abril de 2010). El Guadalquivir entá guarda un secretu. El País. 
  5. ↑ 5,00 5,01 5,02 5,03 5,04 5,05 5,06 5,07 5,08 5,09 5,10 5,11 5,12 5,13 5,14 5,15 5,16 5,17 5,18 5,19 5,20 5,21 5,22 5,23 5,24 . Institutu Xeográficu Nacional. Consultáu'l 29 de setiembre de 2016.
  6. ↑ 6,0 6,1 6,2 6,3 6,4 6,5 6,6 6,7 González Barberán, 1977, p. 69-70.
  7. ↑ Estesícoro (600 e.C. ), nel so poema Geryoneis, recoyíu en Estrabón III,2,11. (FORNES: Hispania Antigua, páx. 148)
  8. ↑ Cano García, 2004, p. 216.
  9. ↑ 9,0 9,1 9,2 9,3 9,4 9,5 Institutu Xeográficu Nacional. «IBERPIX. Ortofotos y cartografía raster». Archiváu dende l'orixinal, el 2017-07-19. Consultáu'l 5 d'ochobre de 2016.
  10. ↑ . Banzaos.net. Consultáu'l 1 d'ochobre de 2016.
  11. ↑ Domingo Ávila Fernández (1995). «El Guadalquivir na vertebración territorial d'Andalucía». El Guadalquivir. Historia d'un pueblu:  páxs. 209-224. «D.L. SE-1417-1995». 
  12. ↑ 12,0 12,1 12,2 12,3 Alicia Fornell Muñoz (1997). «La navegabilidad nel cursu altu del Guadalquivir na dómina romana». Florentia Iliberritana (8):  p. 125–147. 
  13. ↑ 13,0 13,1 13,2 13,3 Juan José Antequera Luengo. «L'altu Guadalquivir». Guadalquivir. Historia d'un pueblu editorial=El Correo de Andalucía:  páxs. 242-256. «D. L. SE-1417-1995». 
  14. ↑ Plantía:Cita mapa
  15. ↑ 15,0 15,1 15,2 Navarro Luna, 1998, p. 205.
  16. ↑ Cano García, 1998, p. 205.
  17. ↑ José Naranjo Martínez y Martín Torres Vázquez (2008). «El Valle Mediu del Guadalquivir. De Montoro a Alcalá del Río». El ríu Guadalquivir (Conseyería d'Obres Públiques y Tresportes. Xunta d'Andalucía):  páxs. 29-39. 
  18. ↑ 18,0 18,1 18,2 18,3 González Doráu, 1977, p. 102.
  19. ↑ 19,0 19,1 González Doráu, 1977, p. 102-103.
  20. ↑ 20,0 20,1 20,2 20,3 González Doráu, 1977, p. 104.
  21. ↑ «Aprobación del proyeutu d'obres de meyora nel Puertu de Manila: Primer estractu del espediente y reglamentos». Archives Europe. España. Archivu Históricu Nacional. Consultáu'l 27 de setiembre de 2015.
  22. ↑ 22,0 22,1 González Doráu, 1977, p. 109-110.
  23. ↑ Del Moral Ituarte, 1977, p. 336.
  24. ↑ 24,0 24,1 González Doráu, op. cit., p. 108-113
  25. ↑ Javier Quintero (3 d'agostu de 1983). Desfalco de 10 millones d'euros na Xunta d'Obres del Puertu de Sevilla. El País. https://elpais.com/diario/1983/08/03/espana/428709614_850215.html. 
  26. ↑ 26,0 26,1 Fernández Delgado, 1996, p. Ficha 1.
  27. ↑ Fernández Delgado, 1996, p. Ficha 2.
  28. ↑ 28,0 28,1 Fernández Delgado, 1996, p. Ficha 36.
  29. ↑ Fernández Delgado, 1996, p. Ficha 4.
  30. ↑ Fernández Delgado, 1996, p. Ficha 5.
  31. ↑ Fernández Delgado, 1996, p. Ficha 6.
  32. ↑ 32,0 32,1 Fernández Delgado, 1996, p. Ficha 33.
  33. ↑ Fernández Delgado, 1996, p. Ficha 20.
  34. ↑ Fernández Delgado, 1996, p. Ficha 56.
  35. ↑ Fernández Delgado, 1996, p. Ficha 83.
  36. ↑ Fernández Delgado, 1996, p. Ficha 89.
  37. ↑ Fernández Delgado, 1996, p. Ficha 31.
  38. ↑ 38,0 38,1 Fernández Delgado, 1996, p. Ficha 40.
  39. ↑ 39,0 39,1 Fernández Delgado, 1996, p. Ficha 58.
  40. ↑ Fernández Delgado, 1996, p. Ficha 80.
  41. ↑ Fernández Delgado, 1996, p. Ficha 81.
  42. ↑ Fernández Delgado, 1996, p. Ficha 87.
  43. ↑ Fernández Delgado, 1996, p. Ficha 91.
  44. ↑ Fernández Delgado, 1996, p. Ficha 69.
  45. ↑ 45,0 45,1 Fernández Delgado, 1996, p. Ficha 93.
  46. ↑ Fernández Delgado, 1996, p. Ficha 103.
  47. ↑ Fernández Delgado, 1996, p. Ficha 7.
  48. ↑ 48,0 48,1 Fernández Delgado, 1996, p. Ficha 77.
  49. ↑ 49,0 49,1 49,2 Fernández Delgado, 1996, p. Ficha 3.
  50. ↑ Fernández Delgado, 1996, p. Ficha 8.
  51. ↑ Fernández Delgado, 1996, p. Ficha 9.
  52. ↑ Fernández Delgado, 1996, p. Ficha 10.
  53. ↑ Fernández Delgado, 1996, p. Ficha 11.
  54. ↑ Fernández Delgado, 1996, p. Ficha 12.
  55. ↑ 55,0 55,1 55,2 Fernández Delgado, 1996, p. Ficha 29.
  56. ↑ Fernández Delgado, 1996, p. Ficha 37.
  57. ↑ Fernández Delgado, 1996, p. Ficha 48.
  58. ↑ Fernández Delgado, 1996, p. Ficha 59.
  59. ↑ Fernández Delgado, 1996, p. Ficha 75.
  60. ↑ Fernández Delgado, 1996, p. Ficha 92.
  61. ↑ Fernández Delgado, 1996, p. Ficha 95.
  62. ↑ 62,0 62,1 Fernández Delgado, 1996, p. Ficha 102.
  63. ↑ Fernández Delgado, 1996, p. Ficha 104.
  64. ↑ Fernández Delgado, 1996, p. Ficha 105.
  65. ↑ Fernández Delgado, 1996, p. Ficha 13.
  66. ↑ Fernández Delgado, 1996, p. Ficha 14.
  67. ↑ Fernández Delgado, 1996, p. Ficha 15.
  68. ↑ Fernández Delgado, 1996, p. Ficha 18.
  69. ↑ Fernández Delgado, 1996, p. Ficha 16.
  70. ↑ Fernández Delgado, 1996, p. Ficha 43.
  71. ↑ Fernández Delgado, 1996, p. Ficha 44.
  72. ↑ Fernández Delgado, 1996, p. Ficha 45.
  73. ↑ Fernández Delgado, 1996, p. Ficha 46.
  74. ↑ Fernández Delgado, 1996, p. Ficha 47.
  75. ↑ Fernández Delgado, 1996, p. Ficha 19.
  76. ↑ Fernández Delgado, 1996, p. Ficha 21.
  77. ↑ Fernández Delgado, 1996, p. Ficha 61.
  78. ↑ Fernández Delgado, 1996, p. Ficha 60.
  79. ↑ 79,0 79,1 Fernández Delgado, 1996, p. Ficha 22.
  80. ↑ Fernández Delgado, 1996, p. Ficha 23.
  81. ↑ Fernández Delgado, 1996, p. Ficha 26.
  82. ↑ Fernández Delgado, 1996, p. Ficha 24.
  83. ↑ Fernández Delgado, 1996, p. Ficha 25.
  84. ↑ Fernández Delgado, 1996, p. Ficha 39.
  85. ↑ Fernández Delgado, 1996, p. Ficha 41.
  86. ↑ Fernández Delgado, 1996, p. Ficha 57.
  87. ↑ Fernández Delgado, 1996, p. Ficha 49.
  88. ↑ . Diputación de Sevilla, Xunta d'Andalucía y Unión Europea. Consultáu'l 1 d'ochobre de 2016.
  89. ↑ Fernández-Casado, 1996, p. 1.
  90. ↑ Fernández-Casado, 1996, p. 43.
  91. ↑ Fernández-Casado, 1996, p. 45.
  92. ↑ Valero Torres, 2015, p. 248.
  93. ↑ Valero Torres, 2015, p. 86.
  94. ↑ Valero Torres, 2015, p. 96.
  95. ↑ Valero Torres, 2015, p. 146.
  96. ↑ Valero Torres, 2015, p. 156.
  97. ↑ Valero Torres, 2015, p. 78.
  98. ↑ Valero Torres, 2015, p. 252.
  99. ↑ Carlos Fernández-Delgado, Pedro A. Rincón, Lucía Gálvez-Bravo, Ramón J. De Miguel, Francisco J. Oliva-Paterna, Raquel Moreno-Valcárcel, Enrique Pinu, Alejandro Ramiro y Javier P. Peña (2014). Distribución y estáu de caltenimientu de los pexes dulceacuícolas del ríu Guadalquivir. Confederación Hidrográfica del Guadalquivir. «D. L. SE 2613-2013». 
  100. ↑ Fernández Delgado, 1996, p. Ficha 79.
  101. ↑ Fernández Delgado, 1996, p. Ficha 94.
  102. ↑ . Conseyería de Mediu Ambiente de la Xunta d'Andalucía. Consultáu'l 1 d'ochobre de 2016.
  103. ↑ Lourdes Chaparro (Ochobre de 2014). El Guadalquivir quedar ensin pexes propios. Periódicu Saber Universidá. 
  104. ↑ 104,00 104,01 104,02 104,03 104,04 104,05 104,06 104,07 104,08 104,09 104,10 104,11 104,12 Enrique Melchor Gil (2002). escritu en Madrid. «La navegación por el Guadalquivir en dómina Antigua y Medieval». Patrimoniu Históricu Hidráulicu de la Cuenca del Guadalquivir:  páxs. 319-347. «D. L. M 40406-2002». 
  105. ↑ 105,0 105,1 José María Blázquez Martínez. . Biblioteca Virtual Miguel de Cervantes. «Edición dixital a partir de Caminería Hispánica. Actes del VII Congresu Internacional, Madrid, Ministeriu de Fomentu y Asociación Internacional de Caminería, 2006, páxs. 1-6. Edición dixital de la Biblioteca Virtual Miguel de Cervantes por cortesíadel autor, como parte de la so Obra Completa»
  106. ↑ Pedro Sáez Fernández (1985). «El Betis en dómina romana». El Ríu. El Baxu Guadalquivir (Equipu 28, Conceyu de Sevilla y Xunta d'Andalucía):  páxs. 21-24. 
  107. ↑ 107,0 107,1 107,2 107,3 (1985) Aproximación a l'arqueoloxía del baxu Guadalquivir. I. Les Marismas. Equipu 28, Conceyu de Sevilla y Xunta d'Andalucía, páx. 74-77.
  108. ↑ Morales Padrón, op. cit., páxs. 527-567
  109. ↑ [1]
  110. ↑ González Doráu, 1977, p. 185.
  111. ↑ González Doráu, 1977, p. 193.
  112. ↑ Crez un 5,5% el tráficu de mercancíes nel Puertu de Sevilla. Puertu de Sevilla. Nota de prensa. 2 d'agostu de 2016. 
  113. ↑ Comellas, José Luis (2007). Historia senciella de la ciencia. Madrid: Ediciones Rialp, páx. 161. ISBN 978-84-321-3626-9.
  114. ↑ María José Álvarez Pantoja (1985). «Compañíes de navegación y barcos a vapor». El Ríu. El Baxu Guadalquivir (Equipu 28, Conceyu de Sevilla y Xunta d'Andalucía):  páxs. 68-72. 
  115. ↑ El primer cruceru de la temporada atraca nel muelle de les Delicies. El Correo de Andalucía. 22 de marzu de 2016. 
  116. ↑ 116,0 116,1 116,2 116,3 Carlos Granado Lorenzo y Fernando Sánchez Royo (1985). La pesca nel ríu Guadalquivir: pasáu, presente y futuru. Equipu 28 y Conceyu de Sevilla.  páxs. 142-146. 
  117. ↑ Manuel Planelles (6 d'abril de 2013). Furtivos agazapaos nel ríu. El País. 
  118. ↑ . El Mundo (28 de setiembre de 2012).
  119. ↑ El cámbaru americanu ye'l platu preferíu de les aves de les marismas. El País. 10 de payares de 2010. 
  120. ↑ Ginés Serendén (30 d'avientu de 2013). La cuenca del Guadalquivir prepara la mayor ampliación de regadíos. El País. 
  121. ↑ El sabor del Guadalquivir. El Mundo. 28 de febreru de 2014. 
  122. ↑ Cano García, 2004, p. 212.
  123. ↑ 123,0 123,1 123,2 González Barberán, 1977, p. 115-120.
  124. ↑ 124,0 124,1 González Barberán, 1977, p. 471-476.
  125. ↑ Ana Carretero (10 de xunu de 2013). L'alderique sobre la titularidá andaluza del Guadalquivir vuelve al Congresu. El Diariu. 
  126. ↑ La Xunta va xestionar 53 de los 57 banzaos de la cuenca del Guadalquivir. 20 Minutos. 13 de payares de 2007. 
  127. ↑ . Conseyería de Mediu Ambiente y Ordenación del Territoriu. Xunta d'Andalucía (1 de xineru de 2009).
  128. ↑ Manuel Contreras (1 d'ochobre de 2016). La insolvencia de la Xunta oblíga-y a devolver L'Argañal II al Estáu. ABC de Sevilla. 
  129. ↑ La Comisión Europea pide a España que revise l'impautu del dragáu en Doñana. Diario de Jerez. 27 de marzu de 2015. 
  130. ↑ Joaquín Benítez Cádiz (29 d'abril de 2013). Sí o sí al drado del puertu de Sevilla. Diario de Jerez. 
  131. ↑ Manuel Panelles y Ginés Serendén (10 de mayu de 2013). . El País.
  132. ↑ 132,0 132,1 132,2 132,3 Nuño Domínguez (6 d'avientu de 2014). . El País.
  133. ↑ Isabel Pedrote (4 de marzu de 2007). . El País.
  134. ↑ El cercu del narcu nel Guadalquivir. El País. 12 de mayu de 2015. 
  135. ↑ Pedro Espinosa (19 de xineru de 2009). L'h.axís salea pol Guadalquivir. 

Enllaces esternos

editar


Sacáu de «https://ast.wikipedia.org/w/index.php?title=Guadalquivir&oldid=4285685»