Chinu clásicu

El chinu clásicu o chinu lliterariu (chinu simplificáu y tradicional: 文言文, pinyin: Wényánwén) ye la llingua escrita emplegada d'antiguo en China y siguida como llingua de cultura entá dempués de que'l chinu clásicu dexara de ser la llingua falada en China.

Chinu clásicu 文言文
Rexón	norte y este de China
Falantes	llingua clásica (muerta)
Familia	Sino-tibetanu   Sinítico     Chinu clásicu
Estatus oficial
Oficial en	Nengún país
Reguláu por	Nun ta reguláu
Códigos
ISO 639-1	nengún
ISO 639-2
ISO 639-3	lzh
Estensión del chinu clásicu

El chinu lliterariu basar nel chinu clásicu, puramente ye un estilu tradicional d'escritura china basáu na gramática y el léxicu del chinu antiguu faciéndolo distintu a cualquier variedá de chinu modernu. El chinu lliterariu foi usáu tamién fora de China ye llamáu hanmun (漢文 'escritura Han') en coreanu; como kanbun (漢文 'escritura Han') en xaponés; y como Hán Văn (漢文 'escritura Han') en vietnamita. Por cuenta de que la historia del chinu ye tan llarga, hai distintos tipos de chinu clásicu. Por casu, el chinu de la dinastía Han ye abondo distinta que'l de la dinastía Tang.

Aspeutos históricos, sociales y culturales

El chinu clásicu usar pa la comunicación internacional ente l'Imperiu Mongol y Xapón. Esta carta, que data de 1266, foi unviada dende Khubilai Khan al emperador de Xapón antes de les invasiones mongoles, foi escrita en chinu clásicu.

Chinu clásicu y chinu lliterariu

La distinción ente chinu lliterariu clásicu y chinu lliterariu vernacular ta lloñe de ser clara. Mientres los términos chinu clásicu y chinu lliterariu de cutiu intercámbiense, los sinologistas reconocen qu'en realidá son distintes. El chinu clásicu foi la llingua escrita dende la dinastía Zhou, especialmente nel periodu de Primaveres y Serondes, hasta'l final de la dinastía Han. El chinu clásicu por excelencia ye la llingua usada na lliteratura mientres el periodu de los Reinos Combatientes de los Zhou orientales. Acéptase que nesa dómina esta llingua escrita yera cercana a la llingua coloquial culta. Darréu'l cambéu llingüísticu fizo que la llingua coloquial vernacular difiriera apreciablemente de la llingua escrita. La llingua escrita que siguía coles convenciones formales del chinu clásicu en tiempos onde yá nun yera una llingua falada, ye lo que conocemos como chinu lliterariu. Coloquialmente el chinu clásicu dio llugar col tiempu a delles llingües siníticas que diverxeron notablemente de la forma clásica.

El chinu lliterariu clásicu ye la forma del chinu escritu usáu dende'l final de la dinastía Han hasta empiezos del sieglu XX cuando foi reemplazáu pol chinu escritu vernacular. Esti chinu clásicu lliterariu inda yera usáu a empiezos del sieglu XX pa toa correspondencia formal, non yá en China sinón tamién (mientres distintos periodos) en Corea, Xapón y Vietnam. Ente los falantes siníticos el chinu clásicu fuera llargamente reemplazáu pol chinu vernacular (白話), ente los cualos tán el chinu mandarín escritu, ente que los falantes d'otros idiomes abandonaron llargamente'l chinu clásicu en favor de vernáculos locales.

Coles mesmes que les llingües siníticas diverxer de la llingua clásica escrita, el chinu lliterariu basóse grandemente na llingua clásica y los escritores frecuentemente tomaron la llingua clásica nos sos escritos lliterarios. El chinu lliterariu, poro, amuesa muncha semeyanza col chinu clásicu, anque les semeyances fueron menguando col correr de los sieglos por influencia de les llingües siníticas vernácules.

Esta situación, l'usu del chinu lliterariu nes esferes culturales chines a pesar de la esistencia de vernáculos rexonales desemeyaos, ye llamada diglosia. Puede ser comparáu a la posición del árabe clásicu frente a los dialeutos árabes. Les llingües romances siguieron evolucionando, influyendo los testos llatinos del mesmu periodu, polo que na Edá Media, el llatín medieval tenía munchos usos que podíen asorar a los romanos. La coesistencia del chinu clásicu coles llingües natives de Corea, Xapón y Vietnam, puede comparase al usu del llatín en países de llingües xermániques o de llingües eslaves.

Historia de la llingua

El chinu clásicu ye per ende la llingua de los llibros más influyentes de China, como les Analectas de Confucio, Mencio y el Dào Dé Jing.

El chinu ye una de les poques llingües que cunta con una tradición escrita ininterrumpida que se remonta al segundu mileniu e.C. Nesos cuasi cuatro mil años de tradición escrita la llingua falao y escrito evolucionó polo que se fai necesariu estremar diversos periodos, una y bones el chinu de les dómines más antigües nun ye intelixible col chinu de les dómines más recién (nel mesmu sentíu que'l llatín nun ye direutamente intelixible coles llingües romániques). A partir de criterios básicamente sintácticos estremóse la historia del chinu nos siguientes estadios:

1. Chinu arcaicu y prearcaico (shanggu)
   1. Chinu prearcaico (s. XIV-XI e.C.)
   2. Chinu arcaicu tempranu (s. X-VI e.C.)
   3. Chinu arcaicu tardíu o chinu clásicu (s. V-II e.C.)
2. Chinu medieval (zhonggu)
   1. Chinu premedieval (s. I e.C.-I d.C.)
   2. Chinu medieval tempranu (s. II d.C.-VI d.C.)
   3. Chinu medieval tardíu (s. VII-primer metá XIII)
3. Chinu modernu
   1. Chinu modernu tempranu (s. segunda metá del sieglu XII-XIV)
   2. Chinu modernu (s. XV- segunda metá XIX)
   3. Chinu contemporaneu (s. segunda metá XIX-actualidá)

Usu y distribución

Ente los sieglos V e.C. y II e.C. aproximao, el chinu clásicu usóse llargamente como llingua falada nel este de China, sacante per delles partes de les provincies de Zhejiang, Jiangxi, Fujian, Guangdong y Taiwán (nestes rexones usó'l chinu min que nun deriva direutamente'l chinu clásicu).

Tres el periodu de los reinos combatientes, el chinu clásicu siguió siendo usáu nel mesmu área cola consiguiente evolución que dio llugar al restu de variedaes vernaculares o llingües siníticas (sacante'l chinu min). Nel usu escritu siguió emplegándose la llingua clásica con poques variaciones iniciales en China, Xapón, Corea y Vietnam. El chinu clásicu como llingua lliteraria usar en China hasta'l sieglu XX cuando foi definitivamente abandonáu en favor del mandaríen modernu pa tolos usos habituales.

Descripción llingüística

Fonoloxía

El sistema fonolóxicu del chinu clásicu nun se conoz direutamente debíu al calter de la escritura china. Sicasí, una serie independiente d'evidencies xunto col métodu comparativu coles llingües chines modernes dexa reconstruyir el sistema fonolóxicu pa dómines antigües.

Chinu mediu (medieval tempranu)

Artículu principal: Chinu mediu

L'inventariu consonánticu del chinu mediu (chinu medieval tempranu) pue ser interpretáu a partir de les rimas del Qièyùn (s. VI d.C.) con un altu grau de certidume. El siguiente cuadru resume los fonemes que podíen apaecer en posición inicial:

	Llabial	Alveolar	Retroflexa	Palatal	Velar	Glotal
Oclusiva simple	p, b	t, d	ʈ, ɖ		k, g	(ʔ)
Oclusiva aspirada	pʰ	tʰ	ʈʰ		kʰ
Africada simple		ʦ, ʣ	tʂ͡, dʐ͡	ʨ͡, dʑ͡
Africada aspirada		ʦʰ͡	tʂʰ͡	ʨʰ͡
Fricativa		s, z	ʂ, ʐ	ɕ, ʑ	x	h
Aproximante		l		j
Nasal	m	n	(ɲ)	ɲź	ŋ

Pa la coda silábica tiénense les siguientes posibilidaes: /w, y, ɨ; ŋ, ŋʷ, m, n, k, kʷ, p, t/. Tocantes a les vocales reconstrúyese'l sistema: /i, ɨ, o; y, o; ɛ; æ, ɐ/.

Chinu antiguu

La reconstrucción del inventariu consonánticu del chinu antiguu (c. X-VIII e.C.) ye muncho más problemática que la del chinu medieval yá que la evidencia ye muncho más fragmentaria. Esta reconstrucción basar en dos tipos d'evidencia de les rimas del Shī Jīng (clásicu de la poesía) y la comparanza fonética. La comparanza fonética ye l'únicu que puede usase pa les consonantes iniciales. La reconstrucción del inventariu d'iniciales pal chinu antiguu ye:

		Llabial	Alveolar	Palatal	Velar	Llabiu- velar	Glotal
Oclusiva	sonora	*b	*d		*g	*gʷ
	sorda	*p	*t		*k	*kʷ	*ʔ, *ʔʷ
	Aspirada	*pʰ	*tʰ		*kʰ	*kʷʰ
Africada	sonora		*ʣ
	sorda		*ʦ
	Aspirada		*ʦʰ
Fricativa			*s		*x(ʷ)		*ɦ
Aproximantes	sonora		*l, *r	*y		*w
	sorda		*l̥, *r̥	*y̥		*w̥
Nasal	sonora	*m	*n		*ŋ	*ŋʷ
	sorda	*m̥	*n̥		*ŋ̥	*ŋ̥ʷ

Pa la coda silábica tiénense les siguientes posibilidaes: /y, w; m, n, ŋ; p, t, k, kʷ/. Tocantes a les vocales reconstrúyese'l sistema: /i, ɨ, o; y, o; a/.

Tonu

Ta bien establecíu que'l chinu mediu tien cuatro tono: píng (nivel), shăng 'ascendente', qù 'saliente', rù 'entrante'. Sicasí, diversos autores han proponen que'l chinu más antiguu y en particular el chinu clásicu podría nun tener tonu y que los tonos del chinu medieval son namái la resultancia de la cayida de ciertes consonantes, na llinia del trabayu de Hadricourt pal vietnamita acordies con el siguiente esquema:

píng	shăng	qù	rù
pa[g] pang pan	paʔ pangʔ panʔ	pas pangs pans	pak kap pat

=== Morfoloxía Toles llingües siníticas son llingües altamente aislantes. Esti enclín yera en chinu clásicu entá más marcada qu'en modernu mandarín, qu'usa más extensivamente la composición como recursu morfolóxicu. Sicasí, anque'l chinu clásicu tendía a ser una llingua analítica aislante, la llingua cuntaba con dellos recursos morfolóxicos anque nengún d'ellos yera dafechu granible, tamién presentes en chinu modernu: composición, reduplicación y afijación. Amás el chinu clásicu tien traces de procesos de derivación.

Non toles pallabres en chinu clásicu yeren monosilábiques (anque sí lo yeren la gran mayoría). La mayoría de disílabos son dos lexemes amestaos, cada unu de los cualos nun puede apaecer por separáu. La mayoría d'ellos nun tán dafechu lexicalizados, anque hai exemplos nos que'l significáu del compuestu nun puede ser deducíu de los lexemans formantes, como por casu junzi 'señor, caballeru' que deriva de jun 'señor, noble' y zi 'neñu'. A principios del periodu Han amóntase l'usu de compuestos, y la composición úsase llargamente pa la creación de neoloxismos. Amás de la composición delles pallabres provienen de la fusión de dellos morfemes (non lexemes), como por casu el negativu fu que se provién de la unión de bu 'non' y zhi (marca de 3ª persona singular). En chinu clásicu tamién s'usa extensivamente la reduplicación total weiwei 'alto y magníficu' o parcial: tanglang 'santateresa'.

Contrariamente a una imprecisión munches vegaes repitida, l'afijación nun ta totalmente ausente en chinu antiguu onde s'atopen muertes d'una dómina anterior onde yera inda más granible. La siguiente llista amuesa dellos prefixos reconstruyíos:

• *n- (qu'en chinu mediu da llugar a la sonorización de la siguiente consonante) cuando s'añedir a un verbu paez producir un intransitivu o un axetivu *kens 'ver' > *n-kens 'apaecer'
• *k- agregu a un verbu produz un nome concretu, frecuentemente un axente *ʔjuj-s 'asustar' > *k-ʔjuj-ʔ 'demoniu, pantasma'. N'otres ocasiones añadíu a ciertor verbos paez tener otros sentíos: *ljuk 'alimentar' > *k-ljuk 'dar el pechu'.
• *t- a diferencia de *k- da llugar a un nome incontable, *ljuk 'alimentar' > *t-ljuk 'farrapes d'arroz'.
• *s- ye un prefixu causativu.

Sintaxis

L'orde básicu de constituyentes en chinu clásicu resulta idénticu al chinu medieval y al mandarín: (i) El suxetu preciede al predicáu, (ii) el verbu preciede al oxetu y (iii) los modificadores precieden a los nomes que modifiquen. Anque (i) y (iii) paecen almitir esceiciones. Por casu n'oraciones esclamatives l'orde suxetu predicáu atópase dacuando inviertido. En cuanto al orde del verbu (ii), Li y Thompson propunxeron qu'en proto-sinítico l'orde pudo ser distintu, concretamente, SOV como en cuasi toles llingües sinotibetanas (a esceición del karénico y el bai). En chinu'l verbu nun lleva marques morfolóxiques de persona y cuando quier espresase el suxetu ye necesariu un suxetu léxicu o un pronome personal, sicasí, a diferencia de munches llingües indoeuropees (inglés, francés, alemán) entá cuando'l verbu nun dea información de la persona'l chinu nun riquir obligatoriamente l'usu un suxetu. Cuando'l suxetu ye léxicu los testos más arcaicu tienen de xuru orde VO:

(1) jun bi shi guo

príncipe verdaderamente perdió tao :'El

príncipe verdaderamente va perder l'Estáu' Esisten unos pocos casos d'orde OV, anque esti usu ye marxinal, y nesos casos l'oxetu tien una marca pospuesta (shi o zhi):

(2) jin [Wu shi]_OBJ ju

Agora Wu MARCA.OXETU tarrecer

'Agora tarrecen al [estáu de] Wu'

Tocantes a les categoríes, la gramática tradicional china estrema dos tipos de pallabres shizi (pallabres plenes o categoríes léxiques) y xuzi (pallabres vacíes o categoríes funcionales).

Referencies

• Consulta la edición de Wikipedia en chinu clásicu.

Bibliografía

• Jerry Norman; S. R. Anderson, J. Bresnan, B. Comrie, W. Dressler, C. Ewen, R. Lass (1988). Chinese. Cambridge University Press. páxines 83–84. ISBN 0521296536.

• Datos: Q37041
• Multimedia: Classical Chinese language