Idioma vascu

El vascu, vascuenciu o eusquera (na propia llingua, euskara), ye un idioma aislláu, faláu anguaño nel norte d'España (País Vascu español y Navarra) y nel suroeste francés (País Vascu francés) nel departamentu de Pirineos Atlánticos (Aquitania), magar qu'enantes l'ámbitu llingüísticu algamaba Aquitania, La Rioxa y los Pirineos Centrales. L'eusquera ye la única llingua non romance que tovía sobrevive nesa fastera. Tuvo munchu influxu na evolución del sistema vocálicu del castellanu, asina como na perda de la f- anicial llatina. Dende finales de la década de los 50 y entamos de los 60 del sieglu XX, el vascu entama a normalizase.

Euskara y euskara
Faláu en
Faláu en	España y Francia
Númberu de falantes
Falantes Tipu Añu 750 000 2016
Datos
Familia	Basque languages (en) y llingües del sur d'Europa
Estáu de vulnerabilidá	2 vulnerable
Sistema d'escritura	alfabetu vascu y alfabetu llatín
Reguláu por	Euskaltzaindia
Códigos
ISO 639-1	eu
ISO 639-2	eus y baq
ISO 639-3	eus

D'orixe desconocíu, nun pertenez a la rama indoeuropea, y les teoríes por emparentala col íberu o la familia caucásica nun alcontraron consensu na comunidá llingüística. Poro, ye l'únicu idioma européu aislláu.

Etimoloxía

L'orixe exautu de la voz euskara aínda s'alderica; sicasí paez acreditada la identificación d'esti términu cola identidá cultural vasca. Asina, de la palabra euskara remanez la palabra euskaldun (lliteralmente ‘el que tien euskara’), que designa al falante del euskera. Coles mesmes, de la voz euskara anicióse'l términu Euskal Herria, orixinalmente denotativu del territoriu nel que se falaba euskera (‘la tierra del euskera’) y que nel Estatutu d'autonomía del País Vascu ye usáu como sinónimu de «pueblu vascu».

El neoloxismu Euskadi, creáu como alternativa de la espresión Euskal Herria y anguaño sinónimu de País Vascu, tamién remanez de la voz euskara. Alderícase la rellación que les palabres «vascu» y «gascón» presenten con euskara. Pa designar a toles demás llingües que nun son la de so, los vascofalantes usen la palabra erdara y a les persones non vascofalantes conózse-yos xenéricamente como erdaldunak (lliteralmente ‘los que tienen otra llingua’, non vascofalantes).

El filólogu Alfonso Irigoyen propón que la pallabra euskara procedi del verbu "dicir" en vascu antiguu, reconstruyida como *enautsi (caltenida en formes verbales como'l vizcaín dinotzat, "yo dígo-y"), y del sufixu -(k)ara, "forma (de faer daqué)". Por tanto, euskara significaría lliteralmente "forma de dicir", "forma de falar", "fala" o "llinguaxe". Irigoyen presenta como evidencia pa sostener esta teoría la obra Compendio Historial (1571), del vascu Esteban Garibay, onde l'autor afirma que'l nome nativu de la llingua vasca ye «enusquera». Ver tamién eusk- < *ausc-, del nome del importante pueblu aquitanu de los auscos (Auch, Gers).

Distribución y falantes

Dellos rastros xeográficos del euskera.

#Puntos azules: toponimia actual

Puntos coloraos: rastros epigráficos (cercos funerarios, etc.) de la dómina del Imperiu romanu

Mancha azul: estensión de los rastros.

Distribución xeográfica

Ye tema aldericáu la estensión que tuvo l'ámbitu llingüísticu euskéricu na antigüedá y Alta Edá Media. Dellos estudios apunten a que llegó a tomar una área territorial que s'estendía dende'l golfu de Vizcaya hasta'l Pirinéu catalán, incluyéndose nesti ámbitu los territorios de la güei Gascuña, La Rioxa, norte de Soria, este de Cantabria, norte d'Huesca, nordeste de Burgos, noroeste de Zaragoza y parte de la provincia de Lérida, asina como parte del actual departamentu francés de los Altos Pirineos. Otres opiniones defenden que la versión primitiva del actual euskera tien el so orixe na rexón d'Aquitania y creen que sería yá en tiempos históricos cuando se produxo la so espansión a los territorios españoles nos que se fala anguaño. Mientres los sieglos VIII y XI envalórase que'l euskera vivió un segundu periodu d'espansión, estendiéndose por territorios de la Rioxa Alta y la provincia de Burgos, periodu del que la toponimia claramente euskérica d'estes árees (Herramélluri, Ochánduri, Bardauri, Sajazarra, etc.) sería una prueba.

Anguaño, dientro del estáu español l'euskera fálase como primer o segunda llingua nes trés provincies del País Vascu (Áraba, Bizkaia y Gipuzkoa), na Comunidá Foral de Navarra, nel enclave de Treviño (Castiella y Llión) y nel Villaverde Turtzioz (Cantabria).

Na totalidá del territoriu de Gipuzkoa, nel centru y oriente de Bizkaia, según en dellos pocos conceyos del norte d'Araba y nel terciu septentrional de Nafarroa, l'euskera ye la llingua tradicional de la mayoría de la población. Otra manera, nel occidente de Bizkaia (Les Encartaciones y Gran Bilbao) y na mayor parte d'Araba y Nafarroa, nel enclave de Treviñu y en Villaverde Turtzioz, la llingua tradicional ye'l castellán.

Dientro de Francia l'euskera fálase nos territorios de Labort, Baxa Navarra y Zuberoa (Sola), comúnmente denominaos en xunto como País Vascu francés (Iparralde n'euskera, ‘Zona Norte’) ya integrantes xunto a Bearne del departamentu de Pirineos Atlánticos. L'euskera ye la llingua tradicional predominante de Baxa Navarra (sacante l'enclave gascoparlante de La Bastida de Clarenza), de Zuberoa y de la mayor parte de Labort, en cuantes que'l estremu noroccidental d'esti últimu territoriu, onde s'atopen les ciudaes de Biarritz, Anglet y Bayonne, ye predominantemente francófonu na actualidá, y falábase idioma gascón enantes.

Númberu de falantes

Porcentaxe de persones que conocen bien o entienden el euskera, por conceyos (2011)

>80 %      >60 %      >40 %

>20 %      >0 %

L'euskera como llingua materna, por conceyos, nel País Vascu y en Navarra (datos de 2001 y 2006)

Pal casu del País Vascu, los datos de la VI Encuesta Sociollingüística (2016) fecha conxuntamente pol Gobiernu Vascu, el Gobiernu de Navarra y la Oficina Pública del Euskera del País Vascu francés, señalaba qu'un 33,9% de la población mayor de 16 años yera vascofalante billingüe (631.000 habitantes), un 19,1% vascofalante billingüe pasivu (356.000) y un 47% yera castellanofalante esclusivu (877.000). Según esi estudiu, el númberu de vascofalantes yera mayoritariu en Guipuzkoa (50,6% de vascofalantes billingües, 20,4% billingües pasivos, 32,1% castellanofalantes esclusivos) y minoritariu en Bizkaia (27,6% billingües, 17,8% billingües pasivos, 52% castellanofalantes monollingües) y Álava (19,2% vascofalantes billingües, 18,4% billingües pasivos y 62,4% castellanofalantes monollingües). Los datos amuesen un enclín d'aumentu del númberu de vascofalantes billingües y billingües pasivos y un descensu de monollingües castellanofalantes nos trés territorios, especialmente n'Álava (pasando del 7% de vascofalantes billingües en 1991 a 19,2% en 2016). Esta medría débese al númberu de vascofalantes ente la población nueva (71,4% ente 16 y 25 años).

Nel enclave de Treviño, según l'estudiu sociollingüísticu fechu en 2012, el 22% de la población del enclave ye billingüe, y el 17% ye billingüe pasivo. Nel periodu 2002-2012 el porcentaxe de billingües doblóse. Por rangos d'edá, el billingüismu ye mayor conforme la edá mengua: ente los menores de 15 años, el 65% domina l'euskera. El principal factor na crecedera del euskera nesti territoriu foi'l movimientu demográficu d'habitantes orixinarios d'Álava, especialmente dende Vitoria-Gazteiz. Ye tamién bien positiva l'actitú xeneral de los habitantes de Treviño hacia l'euskera, onde en redol a un 40% de la población manifiesta tener un gran interés pola llingua.

En Villaverde Turtzioz (Valle de Villaverde,) según datos de 2002, el 20,70% de la población del conceyu yera billingüe, y el 16,98% yera billingüe pasiva. Teniendo en cuenta qu'en 1986 solamente'l 3,4% sabía euskera, ye de suponer qu'anguaño'l porcentaxe de billingües aumentara. Les razones principales de la medría son, per un sitiu, la desapaición de la enseñanza nel enclave por cuenta de la falta d'alumnáu, colo que la mayoría de families opten por escolarizar a los sos fíos en Turtzioz (Bizkaia), onde s'imparte enseñanza billingüe; per otru llau, numberosos vizcainos, munchos d'esllos vascofalantes, tienen segundes residencies na población.

Nel casu de Navarra, esti últimu estudiu sociollingüísticu fechu en 2016 indicó que pal conxuntu de la población de Navarra'l porcentaxe de vascofalantes activos en mayores de 16 años yera del 12,9% (69.000), amás d'un 10,3% (55.000) de billingües pasivos, frente a un 76,8% de navarros que yeren puramente castellanofalantes. Los datos amuesen un enclín d'aumentos de vascofalantes activos (3,4 puntos más qu'en 1991) y especialmente de billingües pasivos (5,7 puntos más qu'en 1991) y un descensu de monollingües castellanofalantes (9,1 puntos menos qu'en 1991). Esti enclín tamién débese al númberu de vascofalantes ente la población nuevo (25,8% ente 16 y 25 años, frente al 10% en 1991). La conocencia del euskera en Navarra presenta realidaes bien distintes en función de les zones qu'estableció la Llei Foral del Euskera en 1986. Asina, na zona de predominiu llingüísticu vascofalante de Navarra hai un 61,1% de vascofalantes activos, ente que na Zona Mista ye del 11,3% y na "Zona non vascófona" del 2,7%.

Nel País Vascu francés, según datos de 2016 el 28,4% de la población ye vascofalante y el 16,4% vascofalante pasivu. L'enclín foi de descensu nel númberu de falantes por cuenta de un mayor númberu de falantes ente la población mayor, magar trátase d'un descensu ralentizáu por cuenta de ciertu aumentu de conocencia ente la población nueva.

Fora d'Europa, esisten delles comunidaes vascofalantes nel continente americanu, nes que puen atopase vascos de segunda y tercer xeneración que siguen falando la llingua nel variante orixinal, ya inclusive híbridos de los dialectos tradicionales, resultancia del alcuentru de vascos de distintes rexones. Bien llamativa ye, por casu, la esistencia d'una comunidá d'orixe vascu nel estáu norteamericanu d'Idaho que llogró caltener vivu l'idioma. De fechu esisten munches teoríes ensin oldear tocante al usu del euskera per parte del exércitu d'Estaos Xuníos mientres la Segunda Guerra Mundial pa torgar que les sos comunicaciones internes pudieren ser interceutaes poles Potencies de la Exa.

En 2009 foi mentáu nel llibru coloráu de la Unesco sobro llingües en peligru como un llinguaxe vulnerable.

Ver tamién

• Alfabetu vascu

Enllaces esternos

• Wikimedia Commons tien conteníu multimedia tocante a vascu.
• Páxina web de la Euskaltzaindia.
• Euskera, publicación oficial de la Euskaltzaindia.
• Orotariko Euskal Hiztegia, diccionariu xeneral de vascu, de la Euskaltzaindia.

• Datos: Q8752
• Multimedia: Basque language
• Diccionariu: Wikcionario:Referencia/EU
• Llibros: Euskera
• Cites famoses: Euskera