Dialeutu

En llingüística, la pallabra dialeutu fai referencia a una de les posibles variedaes d'una llingua; frecuentemente úsase'l términu dialeutu pa referise a una variante xeográfica d'una llingua acomuñada con una determinada zona (d'ende que tamién s'use como términu sinónimu la pallabra geolecto o, en terminoloxía d'Eugenio Coseriu, les espresiones variedá sintópica y norma espacial). Más concretamente, un dialeutu ye:

Dialeutu
clase de lenguoide (es)
variedá llingüística, lecto (es) y idioma (es)

Un sistema de signos esgazáu d'una llingua común, viva o sumida, de normal, con una concreta llimitación xeográfica, pero ensin una fuerte diferenciación frente a otros d'orixe común.

El númberu de falantes y el tamañu de la zona dialeutal puen ser variables y un dialeutu pue tar, de la mesma, estremáu en subdialeutos (o, fales).

Independientemente de l'antigüedá del términu, el so usu llingüísticu empecipiar a finales del sieglu XIX cuando la llingüística histórica dio pasu a l'apaición de la dialeutoloxía como disciplina llingüística dedicada específicamente a les variedaes xeográfiques de les llingües.

Los dialeutos han de ser entendíos como variantes xeográfiques condicionaes históricamente, esto ye, la historia de los contactos llingüísticos ye'l factor que determina la diferenciación dialeutal. Como causes de la variación dialeutal señálense, davezu, les siguientes:

1. L'orixe de los pobladores que, falando la mesma llingua, yá presentaben diferencies dialeutales d'orixe;
2. La influencia d'otra llingua sobre una parte del dominiu llingüísticu; y :#

La separación territorial que da llugar a evoluciones estremaes.

Con tou, la delimitación del conceutu de dialeutu ye un procesu delicáu en llingüística, porque esixe una fayadiza carauterización de la llingua del territoriu, la precisión de la so filiación histórica y unos rigorosos analises sociollingüísticos y estudios d'actitúes llingüístiques por parte de los falantes. Amás, obliga a remanar tamién un determináu conceutu de llingua, respectu del que se define'l primeru, daqué que nun ta tampoco exentu de dificultaes.

Como elementu añadíu a la d'enzancar la precisión conceptual de dambos términos, históricamente, la política llingüística de determinaes comunidaes pudo usar la pallabra dialeutu con un valor peyorativu, al envís de privilexar como vehículu d'espresión oficial a una determinada llingua en perxuiciu d'otra o otres a les que, como forma de descalificación, aplicóse-yos dichu términu; nesti otru sentíu de la pallabra, dialeutu fadría referencia a un sistema llingüísticu que nun algamar la categoría de llingua.

El conceutu de dialeutu

Al igual qu'asocede col casu de llingua, les definiciones del términu dialeutu nun son munches vegaes coincidentes ente los especialistes.

Con tou, asumir como principiu básicu que, lingüísticamente, nun hai xustificación pa una distinción ente les realidaes a les que dambos faen referencia; esto ye, tanto un dialeutu como una llingua son «llingües», nel sentíu de sistemes de comunicación verbales, polo que la esplicación y xustificación de dambos conceutos tien de faese teniendo en cuenta criterio extralingüísticos. Un dialeutu, por tanto, sería una variedá rexonal derivada d'otra llingua matriz. El castellán, gallegu o catalán seríen, por tanto, dialeutos del llatín independientemente del so categorización como llingües. L'andaluz o murcianu seríen dialeutos meridionales del castellán, en cuanto deriven y son variantes llingüístiques del idioma castellanu ensin llegar a tener el rangu necesariu pa considerase llingües.

Manuel Alvar, con tou, reconoz como posible esta acepción de dialeutu, que sería la de sistema llingüísticu que nun algamar la categoría de llingua; con esi envís, primeramente identifica les llingües con sistemes bien estremaos y bien nivelaos na so norma del so usu, y que tienen una tradición lliteraria rellevante. Otra manera, per debaxo del dialeutu taríen conceutos más específicos como fala rexonal (peculiaridaes espresives d'una zona ensin la coherencia del dialeutu) y fala local (un conxuntu de traces poco estremaos pero carauterísticos d'una bien concreta zona xeográfica).

Aspeutos históricos

L'estudiu de la evolución de les llingües a lo llargo del tiempu, conocíu como llingüística histórica, dexó afayar que les llingües modernes emparentaes provienen, de la mesma, d'otres llingües que tamién se desenvolvieron a partir de la fragmentación de dalguna llingua más antigua.

Nesti sentíu, cualquier llingua nun dexa de ser, en sí mesma, un dialeutu, en cuantes que toles llingües provienen d'otres, de les que fueron o son variantes nuna xeografía determinada. Esta otra acepción de dialeutu considérase, n'ocasiones tan importante como la de variante xeográfica»:

Hai dos acepciones principales de dialeutu. Una ye la que lo considera como llingua derivada d'otra. Asina, el francés ye un dialeutu del llatín, que de la mesma ye un dialeutu del indoeuropéu; o bien el castellán, el catalán, el francés, l'italianu, etc. son dialeutos del llatín, ente que'l llatín, el griegu, el persa, el sánscritu, etc. son dialeutos del indoeuropéu. Esta acepción suel funcionar nel ámbitu del historicismu y, por tanto, dialeutu ye un términu téunicu de la llingüística históricocomparativa. La otra acepción de la pallabra definir como variedá xeográfica dientro d'una mesma llingua.

Aspeutos político-sociales

La historia de les llingües esplica tamién que

por razones distintes (polítiques, sociales, xeográfiques, culturales), de dellos dialeutos surdíos al estazase una llingua hai unu que s'impón y qu'acaba por agostiar el florecimientu de los otros. Mientres el primeru cultívase lliterariamente y ye vehículu d'obres d'altu valor estéticu, hai otros que nun lleguen nunca a escribise, y, si ser, queden retardaos na modestia del so llocalismu. Mientres el primeru sufre'l cuidu y la vixilancia d'una nación, los otros crecen agrestemente.

Esti aportar históricu ye, la mayor parte de la vegaes, el responsable de l'ambigüedá con que se suelen utilizar, siquier popularmente, los términos de llingua y dialeutu: hai casos en qu'un dialeutu n'orixe termina per ser consideráu llingua por una decisión políticu-social (tal podría ser el casu del valencianu) y, de la mesma, una llingua n'orixe (el gallegu, por casu), tuvo mientres sieglos (los llamaos Séculos escuros) estigmatizada cola so considerancia como dialeutu.

Nesti sentíu, el aforismu atribuyíu a Max Weinreich que diz que «Una llingua ye un dialeutu con un exércitu y una marina», sería una reflexu sintéticu d'esa apreciación.

La endeblez científica d'una distinción basada n'aspeutos d'esi tipu comprueba si pensar en que les fronteres polítiques non delimitan les llinies del uso de la llingua nin de la so comprensibilidad.

L'inglés y el serbocroata son un bon exemplu d'esto. Estos idiomes tienen trés variantes principales consideraes como estándares: l'inglés de Reinu Xuníu, Estaos Xuníos y Australia (otres variantes, como l'inglés de Belice, Nixeria ya India son llamaes «variantes indíxenes»). El serbiu y el croata por otra, xunto con otres variedaes non tan falaes, son mutuamente intelixibles. Por razones polítiques, analizar estes variedaes como «llingües» o «dialeutos» produz resultaos inconsistentes: l'inglés británicu y l'inglés americanu, falaos por grandes aliaos políticos y militares, son consideraos cuasi universalmente como dialeutos del inglés. Sicasí, los idiomes estándar de Serbia y Croacia, que les sos diferencies son comparables en númberu coles diferencies ente l'inglés británicu y l'inglés americanu, son consideraos por munchos llingüistes de la rexón como idiomes estremaos, aduciendo ente otres razones qu'usen alfabetos distintos; pero en bona parte deber a que la rellación ente dambos países ye conflictiva, teniendo na relixón (católica ente los croates, ortodoxa ente los serbios) un signu d'identidá estremada.

Esisten discrepancies sobre si'l idioma macedoniu ye un idioma o un dialeutu, hai quien lo considera mutuamente intelixible col búlgaru. Ye consideráu un dialeutu del búlgaru principalmente en Bulgaria y un idioma independiente principalmente na mesma Macedonia del Norte.

N'El Líbanu, el partíu políticu Guardianes de los Cedros, que s'opón a los llazos que xunen el país col mundu árabe, ta movilizándose por que el «libanés» seya consideráu como una llingua distinta del árabe, y non un simple dialeutu, ya inclusive pretende reemplazar la escritura árabe por una resurreición del antiguu alfabetu feniciu.

N'España, delles organizaciones valencianes y baleares consideren les sos respeutives llingües como distintes del catalán, a pesar de qu'esiste una reconocencia institucional y académicu en rellación a que tanto'l valencianu como'l balear son variedaes del occitanorromance. El calter altamente políticu d'estos discutinios nun ye nuevu:

El filólogu y llingüista catalán Antoni Badia Margarit, rector de la Universidá de Barcelona, dexó escritu na so "Gramática Histórica Catalana" (1952): “Nun ye'l catalán una llingua románica que siempres tuviera ente les llingües con personalidá propia: tou lo contrario, yera consideráu como una variedá dialeutal de la llingua provenzal, y namái dende hai rellativamente poco, mereció la categoría de llingua neollatina independiente”.

A lo llargo de la historia, surdieron casos d'alteraciones de variedaes de la fala por razones polítiques. Nel sieglu XIX, por casu, los nacionalistes noruegos crearon el nynorsk a partir d'un conxuntu de dialeutos escoyíos nel oeste del país y menos influyíos que los dialeutos orientales pol danés y el suecu mientres la ocupación danesa y sueca.

La cuestión del prestíu

Cuando la disputa dar ente dialeutos del mesmu idioma, surde'l conceutu de dialeutu de prestíu (o variedá de prestíu), que ye la que s'acomuñar nuna comunidá que tenga más d'un dialeutu, con aquel emplegáu por grupos de falantes qu'ocupen una posición socialmente prestixosa (élites económiques, culturales, sociales). En consecuencia d'esta condición social, el dialeutu de prestíu suel emplegase nes situaciones formales, como la diplomacia, como tamién ye, pola so asociación coles elites, el dialeutu que más influencia exerz na definición de la llingua estándar. Dicho dialeutu de prestíu suel basase o tar influyíu por producciones escrites reconocíes dientro de la comunidá, como ye'l casu'l Corán pal árabe o la tradución de la Biblia de Lutero pal alemán.

En contraposición a esti dialeutu de prestíu esiste'l llamáu dialeutu vernáculu, que ye'l llinguaxe faláu en casa». Según el calquier de la vida pública na vida privada nuna sociedá, esti dialeutu vernáculu va ser más cercanu o llonxanu al dialeutu estándar. Nos países árabes, polo xeneral, el dialeutu estándar nun ye faláu por cuasi naide nel ambiente domésticu. Nos países nórdicos el vernáculu y l'estándar son cuasi idénticos nes capitales (Oslu o Estocolmu) y bien distintos na provincia (en Tromsø o Malmö).

L'ambigüedá del términu

Esta vaguedad conceptual, a lo menos nun ámbitu ensin especializar, tien tamién parte del so orixe en que, etimológicamente, la pallabra dialeutu nun caltién venceyu dalgunu con cuestiones xeográfiques:

Ensin calificativu, la noción ye neutra y xenérica, equival a variedá, a norma [... Y]sto esplica que nestos últimos años empezara a reemplazase'l so sentíu de variedá xeográfica pola más esplícita noción de geolecto.

La esplicación histórica, qu'en sí mesma reflexa la dificultá del problema terminolóxicu, ye que la llingua griega de l'antigüedá yera, en realidá, un grupu de variedaes locales distintes (xónicu, dóricu y áticu) qu'evolucionaron de forma diverxente dende una mesma llingua común orixinaria, llegando a tener caúna d'elles la so propia tradición lliteraria y los sos propios contestos culturales d'usu: el xónicu pa la historiografía, el dóricu pa les obres coral y llíricu, y l'áticu pa la traxedia. Col tiempu, el griegu de la gran metrópolis, Atenes, convertir na koiné o llingua «común», esto ye, na norma de la llingua falada, como una síntesis de les distintes variedaes que terminaron por convergir nel dialeutu del centru alministrativo y cultural más importante. Asina, pos, esa situación convertir nun modelu pal ambiguu usu de los términos llingua y dialeutu: llingua como la norma llingüística o grupu de normes rellacionaes y dialeutu como caúna d'eses normes de forma independiente.

Consecuentemente, na actualidá la pallabra dialeutu pue atopase aplicada a cualquier variedá de llingua. En francés, por casu, estremase ente dialecte y patois, el primeru col sentíu de variedá rexonal acomuñada a una tradición lliteraria y el segundu a aquella variedá d'esi tipu pero ensin tradición lliteraria, con un usu habitual de tipu peyorativu, esto ye, con una valoración inherente d'inferioridá. Otra manera, el francés estándar nun se ve como dialeutu del francés, cosa que sí asocede n'inglés. Sicasí, nesta llingua, los sentíos de la pallabra dialeutu diversifíquense: dialect sirve tanto pa referise a les variedaes locales del inglés, como pa los distintos tipos de fala informal, de clase baxa o rural. N'otres ocasiones, inclusive, pue referise a una variedá non estándar o, dacuando, subestándar, con valores d'inferioridá. Nesti sentíu, llingua y dialeutu pueden ser cuasi intercambiables.

Esti usu popular de los términos cunta tamién, dacuando, col refrendo del usu per parte de llingüistes que, col deséu de sorrayar les rellaciones ente toles variedaes d'una llingua, utilicen el términu dialeutu pa referise tanto a los dialeutos xeográficos o espaciales, como a los dialeutos sociales o otros (los llamaos sociolectos). Sicasí, les obres xenerales de dialeutoloxía enceten puramente'l dialeutu como variante xeográfica, siguiendo la opinión d'Eugenio Coseriu y otros llingüistes qu'acuten esi términu solu pa esa variedá, al destacar la rellevancia de les variedaes xeográfiques d'una llingua frente a otru tipu de variedaes (sociales y comunicatives), por cuanto un dialeutu asina entendíu constitúi un sistema llingüísticu completu (dende'l puntu de vista gramatical), frente a la parcialidá o asistematicidad de los niveles y rexistros d'una llingua.

Sía que non, y anque se llegó, inclusive, a negar la llexitimidá del conceutu de dialeutu pola dificultá de marcar les fronteres d'usu, xeneralmente considérase que la vinculación a una xeografía determinada ye un factor que dexa estremar variedaes dientro d'una llingua, polo que'l términu dialeutu ye'l que se suel usar en llingüística pa tal conceutu.

La perceición de los falantes

Simultáneu a esti factor, el conceutu de dialeutu lleva apareyáu un factor de «concienciación», nel sentíu de que los falantes suelen tener una perceición más o menos clara respectu de la variedá qu'usen; esta perceición de los falantes, xunida a unes carauterístiques llingüístiques determinaes, dexa a la sociollingüística identificar a los dialeutos como realidaes llingüístiques estremables d'otres. Arriendes d'ello, ye precisu recordar que

un dialeutu esiste cuando los falantes considérense miembros d'una comunidá de fala dialeutal circunscrita a un determináu territoriu, esto ye, cuando consideren que la so variedá ta abondo estremada d'otres y cuando interpreten y valoren de forma asemeyada la variación sociollingüística.

La valoración peyorativa

A lo último, na llingua habitual el términu apaez munches vegaes connotado con valores peyorativos.

Según esta concepción, hai llingües y dialeutos. Estos postreros [seríen] «inferiores» a les llingües. Los criterios emplegaos polos non-llingüistes pa establecer la llinia fronteriza son bien diversos y cuasi siempres, científicamente, inmanejables. Figuren, ente otros, el mayor o menor númberu de falantes, la estensión xeográfica, la riqueza, probeza o ausencia de tradición lliteraria [...]

Trátase, seya que non, de traces extralingüísticos que puen esplicar la importancia social, cultural o política que se-y pueda conceder a los dialeutos, pero non de traces que dexen poner en dulda'l calter de sistemes llingüísticos plenos de los mesmos o que puean sustituyir la evidencia llingüística que los asitie como variedá d'otra llingua o non.

Criterios utilizaos pa estremar los dialeutos

Puesto que cualesquier dialeutu ser siempres d'una llingua, ye necesariu remanar dalgún tipu de criteriu pa adscribir los dialeutos a les llingües que-yos correspuenden, daqué que non siempres ye fácil. Históricamente, remanáronse los siguientes criterios pa decidir si dos sistemes llingüísticos son dialeutos de la mesma llingua:

1. que, entá siendo distintos, sían mutuamente intelixibles ensin precisar un aprendizaxe previu;
2. que formen parte d'un territoriu políticamente unificáu;
3. que tengan un sistema d'escritura común y compartan una tradición lliteraria.

El primeru d'estos criterios pretende tener una base llingüística oxetiva, sicasí, al ser la intelixibilidá una cuestión de graos nun dexen en tolos casos una clasificación fayadiza de los dialeutos. Pela cueta el segundu criteriu ye de tipu políticu más que llingüísticu, ente que'l terceru referir a factores culturales y históricos accidentales que nun tienen porqué reflexar criterios llingüísticos.

Coles mesmes, nun esisten criterios científicos universalmente aceptaos pa estremar les llingües» de los dialeutos, anque esisten dellos criterios que presenten n'ocasiones resultaos contradictorios.

Nel usu informal

La diferencia exacta ye por tanto suxetiva y extralingüística, dependiendo del marcu contextual del usuariu. Nel usu informal falar de dialeutos y de llingües d'alcuerdu a contexto socio-políticos. Delles variedaes de llinguaxe son frecuentemente denominaes dialeutos por dalguna d'estes razones:

• Falta de tradición escrita. Nun disponen de tradición escrita o lliteratura escrita reconocida (anque hasta onde conocemos tolos grupos humanos tuvieron lliteratura oral).
• Factores políticos':
  • Los falantes nun tienen un estáu o nación propios. Esti criteriu de calter extralingüístico resumióse irónicamente diciendo que «una llingua” ye un dialeutu” con un exércitu y una marina», frase acuñada orixinalmente por Max Weinreich.
  • Otres vegaes el términu dialeutu ye usáu intencionalmente para nun reconocer derechos políticos, llingüísticos o rebaxar l'estatus de cierta comunidá o la variedá que fala.
• Falta de prestíu. La variedá escarez de prestíu o reconocencia, bien porque ye faláu por un númberu amenorgáu de persones, o con baxu nivel de renta o son miembros de cultures pre-estatales consideraes «inferiores» o «primitives». Sicasí, toles llingües naturales usaes na comunicación son práuticamente idéntiques en complexidá y con criterios puramente llingüísticos nun pue dicise qu'esistan llingües «incorreutes» o «primitives», en nengún sentíu.
• Falta d'autonomía. Nun se considera qu'esiste o hai abondes diferencies gramaticales con respectu d'otra variedá reconocida como dominante. Igualmente hai un enclín a clasificar como dialeutu a les variedaes que difieren d'una variedá estandarizada cuasi puramente en traces fonétiques o de vocabulariu.

El criteriu d'intelixibilidá mutua tampoco ye una bona guía pa predicir cuando una variedá va ser calificada de dialeutu o de llingua. Lo que comúnmente se llama idioma chinu tien diversos dialeutos principales, como'l chinu mandarín y el chinu cantonés, que nun son intelixibles ente sigo, pero aun así califíccase-yos de dialeutos de la mesma llingua, nesti casu aduzse que'l sistema d'escritura ye común. Otra manera, el suecu, el noruegu y el danés, o tamién varies llingües romániques son consideraes llingües independientes y non dialeutos, entá cuando los sos falantes comunicar ente sigo con poca dificultá. A esto hai qu'amestar que munchos idiomes nativos americanos nun se consideren llingües, sinón dialeutos, por una discriminación tradicional, en que se considera llingües a les formes europees y dialeutos a les americanes. Sicasí, el náhuatl ye una llingua, en cuantes que el náhuatl de Cholula, el náhuatl del sur de Veracruz o'l náhuatl del norte de Puebla son dalgunes de les sos variantes dialeutales. Esto mesmu pue aplicase a otres llingües americanes como'l quechua, el maya yucateco, el aymara o'l otomí.

La sociollingüística moderna considera que l'estáu de la llingua nun ta solamente determináu por criterios llingüísticos, sinón que tamién ye la resultancia d'un desenvolvimientu históricu y políticu. El romanche foi reconocíu como llingua al desenvolver la so propia escritura, a pesar de ser bien cercanu a los dialeutos alpinos del lombardu. Otru casu d'esti tipu ye l'asturianu, lleones y el mirandés que son reconocíos como llingües separaes y non dialeutos, a pesar de que conformen un mesmu idioma. El casu más contrariu ye'l del idioma chinu, que les sos variantes son xeneralmente consideraes dialeutos y non llingües, a pesar de que los falantes nun puean entendese ente ellos, porque comparten una escritura común.

Notes

Bibliografía

• Alvar, Manuel (Direutor), Manual de dialeutoloxía hispánica. L'Español d'España, Ariel (Llingüística), Barcelona, 2006. ISBN 978-84-344-8217-3
• Fernández Pérez, Milagros, Introducción a la Llingüística. Dimensiones del llinguaxe y víes d'estudiu, Ariel (Llingüística), Barcelona, 1999. ISBN 84-344-8235-5
• Moreno Fernández, Francisco, Principios de sociollingüística y socioloxía del llinguaxe, Ariel (Llingüística), Barcelona, 1998. ISBN 978-84-344-8224-1
• Rojo Sánchez, Guillermo, El llinguaxe, les llingües y la llingüística, Universidá de Santiago de Compostela, 1986. ISBN 84-7191-405-5
• Tusón Valles, Jesús, Introducción al llinguaxe, UOC (Humanidaes), Barcelona, 2003. ISBN 84-8429-013-1
• Wardhaugh, Ronald, Introducción á sociollingüística, Universidá de Santiago de Compostela, 1992. ISBN 84-7191-914-1