Idioma hixkaryána

El hixkaryána o hishkariana ye una llingua indíxena de la familia caribe, faláu por daqué más de 500 persones del ríu Nhamundá, un afluente del ríu Amazones en Brasil. Ye unu de los pocos idiomes naturales conocíos qu'usa la secuencia de pallabres d'Oxeto Verbu Suxetu, y podría ser el primer tal idioma descritu (por llingüista Desmond C. Derbyshire).

Hixkaryána
Faláu en	Brasil
Falantes	500-600
Familia	Llingües caribes Caribe meridional Caribe meridional de Guayana hixkaryana
Alfabetu	Llatín
Estatus oficial
Oficial en	Nengún país
Reguláu por	Nun ta reguláu
Códigos
ISO 639-1	nengún
ISO 639-2	`sai`
ISO 639-3	`hix`

Amás, la secuencia de pallabres n'oraciones subordinaes ye Suxetu Oxeto Verbu.^[1] Como la mayoría d'otros idiomes con oxetos que procede'l verbu, ye postposicional.

Fonoloxía

Hixkaryána tien los fonemes consonantes siguientes:

	Llabial		Alveolar		Postalveolar or palatal		Velar	Glotal
Nasal	m		n		ɲ
Oclusiva	p	b	t	d	tʃ	ɟ	k
Fricativa	ɸ		s		ʃ			h
Vibrante simple			ɾ		ɽˡ
Aproximante					j		w

/ɽˡ/ ye una vibrante simple retroflexa llateral.
La ortografía úsase como: /tʃ ɟ/ = <tx dy>; /ɸ ʃ/ = <f x>; /ɲ/ = <ny>; /ɽˡ/ = <ry>; /j/ = <y>.

Les vocales son /y/, /ɯ/, /o/, /ɔ/, y /æ/, escritu <y>, <ɨ>, <o>, <o>, y <a>.

Gramática

En Hixkaryána, los argumentos se indexa nel verbu por aciu prefixos de persona. Estos prefixos formen un patrón inversu no que l'argumentu más altu de la xerarquía 2o > 1o > 3o se indexa nel verbu. Si l'oxetu d'un verbu transitivu entepasa'l subjeto según esta xerarquía, el prefixu O apropiáu úsase; si non, un prefixu A úsase.

Prefixos A		Prefixos O
1A	/ɨ-	1O	r(o)

Verbos intransitivos tomen prefixos na so mayoría similar a los prefixos transitivos más arriba. El númberu gramatical del argumentu se indexa nel verbu por aciu sufixos portmanteau que combinen tiempu, aspeutu, manera, y númberu.

Na mayoría de los casos, el prefixu de persona determina inequívocamente cuál de los argumentos ye'l suxetu y cuál l'oxetu. Cuando tanto'l suxetu como l'oxetu tán en tercer persona, sicasí, el prefixu de persona nun ye afechu pa determinar dafechu la identidá de los argumentos. Nestes situaciones, por tanto la secuencia de pallabres ye crucial pa determinar les sos identidaes. Nel exemplu más embaxo, "toto yonoye kamara" nun puede significase SVO "l'home comió'l xaguar"; el significáu OVS -- "el xaguar comió al home" -- ye lo único posible.

Hixkaryána tien Oxeto Verbu Suxetu como secuencia de pallabres.

toto	yonoye			kamara
toto	y-	ono	-ye	kamara
3SG-	comer	-DIST.PAST.COMPL	xaguar
"El xaguar comió al home."

Sicasí, los oxetos indireutos siguen los suxetos:

bɨryekomo	yotahahono				wosɨ	tɨnyo	wya
bɨryekomo	y-	otaha	-ho	-non	wosɨ	tɨnyo	wya
3SG-	cutir	-CAUS	-IMM.PAST	muyer	por
"La muyer fai que'l so home cuta al neñu."

Referencies

↑ «Copia archivada». Archiváu dende l'orixinal, el 21 de febreru de 2007. Consultáu'l 21 de febreru de 2007.

Bibliografía

Aikhenvald, A. & Dixon, R. (Eds.) (1999). The Amazonian Languages. Oxford: Oxford University Press. ISBN 0-521-57021-2.
Derbyshire, D. (1979). Hixkaryana. Amsterdam: North-Holland Publishing. ISBN.
Derbyshire, D. (1985). Hixkaryana and Linguistic Typology. Dallas, TX: Summer Institute of Linguistics. ISBN 0-88312-082-8.

Enllaces esternos

Hixkaryana Linguistic Overview (enllaz rotu disponible n'Internet Archive; ver l'historial y la última versión).
Metathesis in Hixkaryana
Ethnologue report on Hixkaryana

[1] «Copia archivada». Archiváu dende l'orixinal, el 21 de febreru de 2007. Consultáu'l 21 de febreru de 2007.

[1]