Idioma jacaru

El jacaru (autoglotónimu: jaqaru [xaˈqaɾo]) ye un idioma incluible ente les llingües aimaraicas,^[1] a la que tamién pertenecen l'aimara y el cauqui. Falar nes comunidaes orixinaries de Aiza, Colca y Tupe (distritu de Tupe) na provincia de Yauyos, na rexón de Lima Provincies, República de Perú.

Jaqaru 'Jaqaru'
Faláu en	Perú
Rexón	Distrito de Tupe de la provincia de Yauyos del departamentu de Lima.
Falantes	725 (2004)
Familia	Aimaraica
Estatus oficial
Oficial en	Nengún país
Reguláu por	Nun ta reguláu
Códigos
ISO 639-1	nengún
ISO 639-2	`{{{iso2}}}`
ISO 639-3	`jqr`
Distribución del Jaqaru (en colloráu)

Curtiu perfil

Ye emparentáu cola llingua aimara. Ye pocu documentáu y tien un númberu amenorgáu d'usuarios; la mayoría d'ellos, billingües. La mayor parte de los sos falantes son muyeres.

Descripción llingüística

El jaqaru ye una llingua aglutinante, de tipu nominativu-acusativu y con nucleu final con orde predominante SOV y posposicional.

Fonoloxía

L'inventariu consonánticu del jaqaru vien dau por:^[2]

		Llabial	Alveolar	Post- Alveolar	Retrof.	Velar	Uvular
oclusiva	sorda	p	t	tʲ		k	q
	eyectiva	pʼ	tʼ	tʲʼ		kʼ	qʼ
	aspirada	pʰ	tʰ	tʲʰ		kʰ	qʰ
africada	sorda		c	č	č̣
	eyectiva		cʼ	čʼ	č̣ʼ
	aspirada		cʰ	čʰ	č̣ʰ
fricativa			s		š	h (x)
nasal		m	n	ñ		ŋ
sonorante	llateral		l	ʎ
	rótica		ɾ
	semivocal	w		y

L'inventariu vocálicu estrema tres timbres /i,a,o/ y dos graos de cantidá o llargor (curtiu / ultrabreves en Hardman, llargues /curties en Cerrón Palomino).

Gramática

Nel jacaru, esisten partícules d'inventariu zarráu qu'apaecen, con frecuencia, ensin sufixos (a diferencia de les categoríes léxiques, onde ye bien rara l'apaición d'un raigañu aislláu). Atopar nesta última clase los saludos, les negaciones y les fórmules especiales (por casu, elementos equivalentes a "seique"). Coles mesmes, presenta pallabres categoremáticas, que funcionen como pronomes. Nun esisten na llingua pallabres morfemátiques; esto ye, nun hai artículus, preposiciones o conxunciones; les funciones correspondientes a estes pallabres espresar por aciu sufixos.

La gramática del jacaru presenta diferencies importantes al respective de de la del español.

Descripción cultural

El jaqaru nun s'hai eximido del contautu col castellán. Los jaqaru falantes tomaron dellos préstamos d'aquella llingua afaciéndolos a los sos patrones configuracionales, como ye'l casu de uwija “oveya”, lichi “lleche”, jáwasha “fabones” y kisu “quesu”.^[3]

Ver tamién

Referencies

↑ Alfredo Torero. Idioma d'andar. Lingüistica y Hestoria
↑ Adelaar & Muysken, 2004, p. 313
↑ Lovón Cueva, Marco Antonio (2009). Escontra una teoría de la complexidá: estudiu etnolingüístico y cognitivu de la correlación ente los platos típicos tupinos y la so construcción lexical na llingua jaqaru. Lima: Universidá Nacional Mayor de San Marcos. Facultá de Lletres y Ciencies Humanes.

Bibliografía

De siguío preséntase n'orde cronolóxicu un catálogu de les más importantes obres referíes al idioma jaqaru y al so contestu etnolóxicu:

Rexistru Nacional d'Identificación y Estáu Civil - RENIEC (2015) Ayalga de nomes Jaqaru ISBN 978-612-4285-00-4
Rexistru Nacional d'Identificación y Estáu Civil - RENIEC (2015 Bona Práctica Intercultural Rexistru Civil Billingüe: El RENIEC al rescate de la llingua Jaqaru ISBN 978-612-46285-9-7
Adelaar, Willem & Muysken, Peter (2004). The Languages of the Andes. Cambridge University Press, páx. 124-129. ISBN 978-0-521-36275-7.
Fuécara, Sebastián. 1876. "Fragmentos d'una gramática pal cauqui" En: El Sieglu, Nᵘ25-26.
Matos Mar, José. 1951. Marcu xeográficu del área cultural del kauke nel Perú. Lima: Universidá Nacional Mayor de San Marcos, Institutu d'Etnoloxía, Publicación Nᵘ 1.
Matos Mar, José. 1951. La ganadería na comunidá de Tupe. Lima: Universidá Naciona Mayor de San Marcos, Institutu d'Etnoloxía, Publicación Nᵘ 2.
Matos Mar, José. 1951. L'área cultural del idioma kauke nel Perú. Lima: Universidá Naciona Mayor de San Marcos, Institutu d'Etnoloxía, Publicación Nᵘ 4.
Farfán, José Ma. Benignu. 1953. "Coleición de testos de hage-aru o kawki". En: (Perú) Revista del Muséu Nacional, Tomu xxi.
Cerrate Valenzuela, Emma; y Tovar Serpa, Óscar. 1954. "Informe preliminar del estudiu botánicu de Tupe". En: (Perú) Revista del Muséu Nacional, Tomu xxiii, p. 140-161.
Matos Mar, José. 1956. Yauyos, Tupe y l'idioma kauke. En: (Perú) Revista del Muséu Nacional, Tomu xxv, p. 3-46.
Farfán, José Ma. Benignu. 1961. "Diccionariu concisu castellanu-jaquearu-quechua". En: (Perú) Revista del Muséu Nacional, Tomu xxx, p. 19-40.
Hardman, Martha James. 1966. Jaqaru: Outline of Phonological and Morphological Structures. L'Haya: Mouton & Co.
Delgado de Thays, Carmen. 1968. Relixón y maxa en Tupe (Yauyos). Méxicu: Centru Internacional de Documentación (CIDOC), Sondeos Nᵘ28.
Hardman, Martha James 1978. "Jaqi: The Linguistic Family". The International Journal of American Linguistics. Volume 44. pp. 146–153.
Hardman-de-Bautista, Martha James 1978. "Linguistic Postulates and Applied Anthropological Linguistics". In V. Honsa and M. J. Hardman-de-Bautista (eds) Papers on Linguistics and Child Language. New York: Mouton Publishers.
Hardman, Martha James 1983. "'And if We Lose Our Name, Then What About Our Land', or What Price Development?" Evaluating Gender Relations Volume 35, number 3. pp. 151–161.
Hardman, Martha James 2000. Jaqaru. Germany: Lincom Europa.
Hardman, Martha James. 1983. Jaqaru: Compendiu d'estructura fonolóxica y morfolóxica. Lima: Institutu d'Estudios Peruanos & Institutu Indixenista Interamericano.
Belleza Castro, Neli. 1995. Vocabulariu Jacaru-Castellán Castellanu-Jacaru (Aimara tupino). Cusco: Centru d'Estudios rexonales Andinos Bartolomé de las Casas.
Belleza Castro, Neli. 2005. Jaqaru yatyitna[Aprendamos el Jaqaru]. Huancayo: Asociación Jaqmashi.
Bautista Iturrizaga, Dimas. 2010. Mark Qillqa Tupe: Estudiu históricu-cultural de Marka-Tupe, pueblu de fala Jaqaru, añu 750 D.C.-2010 . Lima: Universidá Nacional Mayor de San Marcos, Fondu Editorial (543 pp.).
Lovón Cueva, Marco Antonio. 2009. Escontra una teoría de la complexidá: estudiu etnolingüístico y cognitivu de la correlación ente los platos típicos tupinos y la so construcción lexical na llingua jaqaru. Lima: Universidá Nacional Mayor de San Marcos. http://cybertesis.unmsm.edu.pe/bitstream/cybertesis/949/1/Lovon_cm.pdf

Enllaces esternos

Llingües Aru
Ethnologue report for Jaqaru (enllaz rotu disponible n'Internet Archive; ver l'historial y la última versión). (n'inglés)

[1] Alfredo Torero. Idioma d'andar. Lingüistica y Hestoria

[2] Adelaar & Muysken, 2004, p. 313

[3] Lovón Cueva, Marco Antonio (2009). Escontra una teoría de la complexidá: estudiu etnolingüístico y cognitivu de la correlación ente los platos típicos tupinos y la so construcción lexical na llingua jaqaru. Lima: Universidá Nacional Mayor de San Marcos. Facultá de Lletres y Ciencies Humanes.

[1]

[2]

[3]