Wikipedia

Llingües iroqueses

Les llingües iroqueses[2] son un grupu de delles llingües indíxenes falada n'América del Norte, que forma una familia llingüística. Delles de les llingües iroqueses atopar ente les primeres llingües autóctones d'Estaos Xuníos en ser puestes por escritu polos europeos. Delles de les llingües iroqueses son parcialmente intelixibles ente sigo polo que n'ocasiones se fala del idioma iroqués.

Llingües iroqueses
Distribución xeográfica Sureste d'Estaos Xuníos y Rexón de los Grandes Llagos
Países  Estaos Xuníos d'América
 Canadá
Falantes ~20.746 (c. 1995)
~20.770 (2009)[1]
Filiación xenética Macro-siux (?)
Subdivisiones Tuscarora-nottoway
Iroqués proto-llagu
CherokiIdioma cheroqui, Seneca–Cayuga (en) Traducir, Onondaga (es) Traducir, Susquehannock (es) Traducir, Idioma mohawk, Oneida (es) Traducir, Wyandot (es) Traducir y Tuscarora (es) Traducir
ISO 639-2 iro
Códigu Glottolog iroq1247


Estensión

Ver tamién
Idioma - Families - Clasificación de llingües
[editar datos en Wikidata]

Les variantes d'idioma iroqués puramente dicha, yeren la llingua propia de les tribus de la Confederación Iroquesa (Mohawk, Oneida, Onondaga, Seneca, Cayuga y Tuscarora), pueblos que orixinariamente estender pol actual estáu de Nueva York, nel valle del ríu Mohawk y na rexón de los Grandes Llagos, y qu'anguaño s'atopen tremaos en reserves de Nueva York, Ontario, Quebec, Wisconsin y Oklahoma. Tamién pertenecen al mesmu grupu d'otres tribus menores, como les erie, conestoga o susquehannock y los furones o wyandot. El cheroqui tamién pertenez al mesmu tueru llingüísticu.

Clasificación editar

Clasificación interna editar

La familia iroquesa componer d'once lengua (ente paréntesis da'l númberu envaloráu de falantes cola fecha de la estimación).

I. Iroqués septentrional.

A. Tuscarora-nottoway.
1. Tuscarora. (c. 11, 1991-1997)[3]
2. Nottoway.
B. Iroqués del llagu.
3. Furones.
  • Huron. (24, 2012)[4]
  • Wyandot.
  • Wendat.
4. Laurentiano (?).
i. Iroqués (Confederación Iroquesa).
5. Onondaga. (c. 90, 1991-1997)[5]
6. Conestoga (tamién Andaste, Susquehannock, Andastoerrhonon, Minqua).
a. Seneca-cayuga.
7. Seneca. (4.000, 1980;[6] 175, 1991-1997;[7] 200, 2004)[8]
8. Cayuga. (c. 60)[9]
b. Mohawk-oneida.
9. Mohawk. (3.000, 1982;[10] 3.760, 2001;[11] 2.000-4.000, 2002;[12] 4.000, 2012)[4]
10. Oneida. (1.500, 1980;[6] 250, 1991)[13]

II. Iroqués meridional.

11. Cherokee. (11.000, 1980;[6] 16.400, 2000;[14] 16.000, 2012)[4]

Rellación con otres llingües editar

Nun se probó venceyos seguros con otres llingües de Norteamérica, anque se suxurieron posibles parentescos. Y. Sapir propunxo que les llingües iroqueses podríen tar lejanamente emparentaes coles llingües caddoanas. Darréu W. L. Sotripe apurrió cierta evidencia morfolóxica en favor del parentescu, proponiendo que tamién les llingües siux taríen emparentaes colos dos families anteriores.[15] Sicasí, la evidencia en favor d'esi parentescu nun paez conclusiva.

Carauterístiques comunes editar

Dende un puntu de vista tipolóxicu les llingües iroqueses son llingües polisintétiques y tienen xéneru gramatical.

Fonoloxía editar

Esiste una cantidá razonable de trabayu col métodu comparativu dientro de la familia iroquesa. En concretu la fonoloxía les llingües que formen la subfamilia iroquesa setentrional (Northern Iriquoian) foi reconstruyida con gran detalle.[16] La reconstrucción estándar basar en Lounsbury [1971], Sotripe [1973], Foster [1977] y Mithun [1979]. L'inventariu de consonantes reconstruyíu pa proto-noriroqués (proto-NIN) ye'l siguiente:[17]

Alveolar Palatal Velar Llabiu-
velar 		Glotal
oclusiva *t *k *kʷ *ʔ
africada *ʦ
fricativa *s *h
nasal *n
aproximante *r *y *w

Una carauterística interesante ye qu'esti sistema escarez de billabiales /p/ o /m/ qu'apaecen en casi toles llingües del mundu. El fonema /*ʦ/ tien dos alófonos *[ʧ] ante /*y, *i/ y *[ʦ] nel restu de contestos fonéticos.

Tocantes a les vocales reconstrúyense cinco vocales non-nasales /*i, *y, *a, *o/ y dos vocales nasales /*ę, *ǫ/. Nes llingües iroqueses conocíes abonden les vocales nasales.

Gramática editar

Les llingües iroqueses son llingües polisintétiques nes que ye frecuente atopar llargues pallabres o holofrases.

Comparanza léxica editar

Los numberales en distintes llingües iroqueses son:

GLOSA Septentrional Meridional PROTO-
IROQUÉS
Mohawk Oneida Onondaga Cayuga Seneca Tuscarora Cheroki
'1' ʌ́hska úskah skáta skaːt sgaːd ę́ˑči saàkwu *ska-
'2' tékeni téken/
tékni		 tekní tekhniː dekniːh néˑktiˑ tʰáʔli *tekni
'3' áhsʌ áhsʌ̠/
áhsʌ		 ʔáhsɛ̨ áhsɛ̜ sëh áhsę joʔi *áhsę
'4' kayéːli kayé kayé.(i) kéih gueːih hę́ʔtahk nvhki *kayeː-
'5' wísk wisk hwíks kwis wis wihsk hiski *hwisk
'6' yàːyac yáˑyahk ʔahyáʔk hyeːiʼ yeːiʼ úhyaʔk suútáli *hyaʔk
'7' jáˑtah tsyaˑták tsyaták tsyáːtahk dzaːdak čáˑʔnahk (kahlkwoóki)(b) *ʦyáˑtahk
*sutare(a)
'8' saʔtéːku téklu téˑkɛ̨ˑ tekrǫʼ degyöʼ néˑkręʔ chaneéla *tekru
'9' kyóhtu wáˑtlu wáʔˑtɛ̨ˑ kyohtǫʼ ʤohdǫːh níhręʔ sohneéla *
'10' oyéːli̠ oiˑli washɛ̨́h washɛ̜ː washęːh wáhθhęʔ skoóhi *
Na tabla anterior /y/ ye l'equivalente AFA del signu del AFI /j/.
(b) El términu apaez en Wyandot col significáu de '7' y en cheroki col significáu de '6'.
(b) Préstamu del muskogi.

Referencies editar

  1. ↑ Ethnologue:Statistical summaries
  2. ↑ Esti términu apaez nel Diccionariu de l'Academia de la Llingua Asturiana. Ver: iroqués
  3. ↑ tos Ethnologue report for language code: tuscarora
  4. ↑ 4,0 4,1 4,2 Asya Pereltsvaig (2012). Languages of the World: An Introduction. Cambridge: Cambridge University Press, páxs. 186. ISBN 978-1-10700-278-4.
  5. ↑ Ethnologue report for language code: onondaga
  6. ↑ 6,0 6,1 6,2 Kenneth Katzner (1986) [1977]. The Languages of the World. Londres: Routledge, páxs. 359-360; según el censu de 1990 había 430.000 falantes de llingües indíxenes n'EEXX. ISBN 0-7102-0861-8.
  7. ↑ Ethnologue report for language code: senenca
  8. ↑ Campbell, George L. (2004). Compendium of the World's Languages. Florida: Taylor & Francis. p. 1474. ISBN 0-415-20297-3.
  9. ↑ Ethnologue report for language code: cayuga
  10. ↑ John R. Edwards (1998). Language in Canada. Cambridge: Cambridge University Press, páxs. 135-136. ISBN 978-0-52156-328-4.
  11. ↑ Ethnologue report for language code: mohawk
  12. ↑ Mark C. Baker (2002). The Atoms Of Language: The Mind's Hidden Rules Of Grammar. Nueva York: Basic Books, páxs. 85. ISBN 978-0-46500-522-2.
  13. ↑ Ethnologue report for language code: oneida
  14. ↑ Ethnologue report for language code: cherokee
  15. ↑ Wallace L. Sotripe, 1973, 1976
  16. ↑ M. Mithun, 1979.
  17. ↑ Mithun, 1979, p. 162

Bibliografía editar

  • Goddard, Ives (Ed.). (1996). Languages. Handbook of North American Indians (W. C. Sturtevant, Xeneral Ed.) (Vol. 17). Washington, D. C.: Smithsonian Institution. ISBN 0-16-048774-9.
  • Mithun, Marianne. (1999). The languages of Native North America. Cambridge: Cambridge University Press. ISBN 0-521-23228-7 (hbk); ISBN 0-521-29875-X.
  • Chilton, Elizabeth. “Farming and Social Complexity in the Northeast.” North American Archaeology. Ed. Timothy R. Pauketat and Diana Dipaolo Loren. Malden: Blackwell Publishing Ltd., 2005. 138-160.
  • Sotripe, Wallace L. (1973). Siouan, Iroquoian, and Caddoan. In T. Sebeok (Ed.), Current trends in linguistics (Vol. 10, páxs. 1164-1209). The Hague: Mouton. (Reprinted as Sotripe 1976).
  • Sotripe, Wallace L. (1976). Siouan, Iroquoian, and Caddoan. In T. Sebeok (Ed.), Native languages in the Americas (páxs. 527-572). New York: Plenum. (Originally published as Sotripe 1973).
  • Sotripe, Wallace L. (1976). The Caddoan, Iroquioan, and Siouan languages. Trends in linguistics; State-of-the-art report (Non. 3). The Hague: Mouton. ISBN 90-279-3443-6.


 
Sacáu de «https://ast.wikipedia.org/w/index.php?title=Llingües_iroqueses&oldid=4128887»