Llingües tibetano-birmanes

Les llingües tibeto-birmanes o tibetano-birmanes constitúin una familia de llingües qu'inclúi dellos centenares de llingües, falaes nuna rexón entendida ente'l pandu tibetanu (al N.), hasta la península malaya (al S.) y dende Paquistán (al W.) hasta Vietnam (al E.).

Llingües tibetano-birmanes
Distribución xeográfica	Himalaya y Estremu Oriente
Países	Paquistán India Nepal  Bután Birmania  China  Vietnam
Filiación xenética	Sino-tibetanu
Subdivisiones	Tibetanu-himalayo Kamarupa-kachin Lolo-birmanu
Lengua tibeto-birmanes:      Tibetanu-Himalayo      Lolo-Birmanu      Karénico      Rung      Tani      Qiang      Bodo-Garo      Konyak      Naga      Metei      Kuki-Chin
Ver tamién Idioma - Families - Clasificación de llingües
[editar datos en Wikidata]

Llingües de la familia

Les afinidaes filoxenétiques ente les llingües tibetano-birmanes fueron identificaes a mediaos del sieglu XIX. Entós afayóse que la llingua meyor documentada del grupu dende antiguu, el "tibetanu escritu" o tibetanu clásicu, documentáu dende'l sieglu VII, tenía un bon númberu de coincidencies o pallabres cognaes col "birmanu escritu", atestáu a partir del sieglu XII. La esploración per parte d'estudiosos británicos y alministradores coloniales d'India y Birmania llevó a la catalogación de docenes d'otres llingües "tribales" hasta entós non documentaes que paecíen rellacionaes al tibetanu y birmanu clásicos.

Anguaño nun se conoz con certidume'l númberu de llingües de la familia, de fechu ye posible que n'esistan inda delles llingües inda non documentaes, especialmente na parte occidental de Nepal, el norte de Birmania y el sureste de Tíbet. Na lliteratura científica esiste bastante redundacia terminolóxica añader a los autónimos de les llingües otros exónimos d'orixe chinu, birmanu o indiu. Una llista bastante preséu de los nomes de les llingües atestaes atopar n'Hale (1982).

Les dos llingües meyor conocíes de la familia son obviamente el birmanu y el tibetanu, dambos de llarga tradición lliteraria. Los testos más antiguos son de tipu relixosu y tán escritos n'escritures índiques

Clasificación interna

Paul Benedict (1972) identificó siete grupos distintes dientro de les llingües tibetano-birmanes: Tibetanu-Kanauri, Bahin-Vayu, Arbor-Miri-Dafla, Kachin (Jingpo), Birmanu-Lolo, Bodo-Garo, Kuki-Naga. Darréu otros autores arrexuntaron delles nun númberu menor de grupos:

• Grupu Tibetanu-Himalayo, formáu por:
  • Subgrupu tibetanu-kanauri, qu'incluyiría'l tibético (tibetanu), el kanáurico, el bunan y otres llingües mal documentaes de la frontera himalaya d'India; el gurung-tamang-takhali y probablemente el newari, antigua llingua oficial de Nepal y dalgunes otres llingües del mesmu país.
  • Subgrupu himalayo oriental
• Grupu kamarupa-kachin o bárico, formáu por:
  • Kuki-chin-naga
  • Abor-miri-dafla (tani)
  • Subgrupu kachínico
• Grupu lolo-birmanu
  • Subgrupu búrmico (birmanu)
  • Subgrupu lolo
  • Naxi (moso)
  • Subgrupu qiang

Esisten amás otru grupu problemáticu:

• Grupu karénico, que ye tipológicamente diverxente del restu de llingües tibetano-birmanes. Benedict propunxo qu'estes llingües tibetano-birmanes formaríen coles llingües karénicas un grupu que llamó llingües tibetanu-karénicas.

Llingües por númberu de falantes

Anque s'envalora que familia consta d'unes 250 llingües distintes, estes difieren enforma en númberu de falantes, namái 9 llingües tibetano-birmanes devasen el millón de falantes (birmanu, tibetanu, Bai, Yi (=Lolo), Karen, Meithei, Tujia, Hani, Jingpho). Alredor de 50 llingües más tienen un númberu importante de falantes teniendo más de 100 mil falantes. La siguiente tabla resume'l tamaña por falantes de les llingües:

más de 1 millón	9
de 500.000 a 999.000	12
de 250.000 a 499.000	11
de 100.000 a 249.000	16
de 50.000 a 99.000	16
de 25.000 a 49.000	27
de 10.000 a 24.000	44
menos de 10.000	123

Carauterístiques comunes

El trabayu comparativu ente les llingües d'esta familia ta relativamente pocu esploráu ya inda esisten duldes sobre como se rellacionen ente sigo les distintes cañes o grupos de la familia. De fechu la conocencia de les distintes cañes ye bien desigual. Ente que delles cañes de la familia fueron relativamente bien estudiaes y reconstruyóse les "mesollinguas" o protollingues de nivel entemediu que dieron llugar a diches cañes, nel estudiu d'otres cañes esisten importantes llagunes. Esto ye especialmente ciertu pa les cañes Qiang, Bai, Lui y Nung. Inda nun ta clara la posición exacta nel árbol filoxenéticu de munches llingües de "transición" como'l chepang, el kham, el lepcha, el newar (toos designaos colectivamente como "grupu himalayo"), el meithei, el mikir, el mru, o'l naxi-moso y el jinuo, o'l tujia de Hunan y Hubei.

Fonoloxía

La fonoloxía del proto-tibetanu-birmanu ye inda bien incierta, anque apocayá progresóse na reconstrucción de delles cañes, particularmente nel proto-lolo-birmanu. Supónse que'l proto-tibetanu-birmanu tendría un inventariu fonolóxicu similar al siguiente:

	Llabial	Alveolar	Palatal	Velar
oclusiva	*p, *b	*t, *d		*k, *g
africada		(*ts, *dz)	(*tś, *dź)
nasal	*m	*n	(*ń)	*ŋ
fricativa		*s, *z	(*ś, *ź)
sonorantes	*w	*l, *r	*y

Los fonemes ente paréntesis, básicamente africaes, son reconstruyíos por Mastioff sobre la base del so trabayu comparativu, anque non por Delancey.

Anque tanto'l tibetanu clásicu, como'l birmanu y el jingpho tienen tamién una serie d'oclusives aspiraes, puede probase que ye un desenvolvimientu secundariu surdíu de la perda de dellos prefixos. Tocantes a les vocales el proto-tibetanu-birmanu nun tendría más de 5 vocales, tando inda por resolver la cuestión de les vocales centrales. La fórmula silábica sería:

$[_{At}\ (C_{1})(C_{2})][_{Nuc}\ V][_{Cod}\ (C_{3})],\ {\mbox{con}}{\begin{cases}C_{1}={\mbox{cualquier consonante}}&{\mbox{si}}\ C_{2}=\emptyset \\C_{1}={\mbox{oclusiva}}/&{\mbox{si}}\ C_{2}=/r,l,y,w/\\V={\mbox{vocal o diptongu}}\\C_{3}={\mbox{consonante sorda o sonorante}}\end{cases}}$

La perda n'estadios posteriores de delles consonantes finales daría llugar a una mayor variedá de vocales y tonos distintivos. La simplifación de delles mediales como *Cy- y *Cr- daría llugar a consonantes palatales o simples en birmanu; ente que la perda de *Cr- daría llugar a retroflexes en tibetanu y otres llingües.

En cuanto al tonu, nun ta claru si'l proto-tibetanu-birmanu sería tonal o non, una y bones el tonu podría surdir como resultancia secundaria de perda de ciertes consonantes finales o asordamientu d'iniciales.

Gramática

La mayoría de llingües tibetano-birmanes tienden a ser de tipu aglutinante. Suelen presentar un orde básicu Suxetu Oxeto Verbu y nelles el nucleu suel tar escontra'l final de cada sintagma.

El sistema de pronomes personales reconstruyíu pal proto-tibetanu-birmanu caltúvose meyor nel sistema de marques verbales (pa oxetu y suxetu) que nel sistema de pronomes independientes. Comparando la conxugación según persona Bauman (1975) reconstruyó los siguientes sistemes d'afixos pal proto-tibetanu-birmanu:

Verbos intransitivos singular dual plural -ŋa *-si *-i -na

Verbos transitivos Axente Paciente 1ª p 2ª p 3ª p 1ª persona singular *-na *-ŋa dual *-naši *-ši plural *-nai *-i 2ª persona singular *-ŋa *-na dual *-ŋaši *-ši plural *-ŋani *-nin 3ª persona singular *-ŋa *-na *-o dual *-ŋaši *-naši *-ši plural *-ŋai *-nani *-el mio

Referencies

Bibliografía

• DeLancey, Scott (1987). «4. Sinón-Tibetan Languages», B. Comrie: The Major Languages of East and South-East Asia. Londres: Routledge, páx. 69-82. ISBN 0-415-04739-0.
• Mastioff, James A. (2003). Handbook of Proto-Tibeto-Burman: System and Philosophy of Sinón-Tibetan Reconstruction. Berkeley - Los Angeles - Londres: University of California Press. ISBN 0-520-09843-9.

Enllaces esternos

• Wikimedia Commons acueye conteníu multimedia sobre Llingües tibetano-birmanes.

• Datos: Q34064
• Multimedia: Tibeto-Burman languages