Lliteratura d'Hungría

Denominar lliteratura húngara fundamentalmente a la lliteratura escrita en idioma húngaru, sobremanera, anque non namái n'Hungría. La lliteratura húngara tamién puede incluyir obres escrites n'otres llingües, cuantimás el llatín, siempres que tengan una rellación xeográfica o cultural con Hungría. Anque foi práuticamente desconocida nel mundu occidental mientres sieglos, la lliteratura húngara adquirió mayor notoriedá a finales del sieglu XX gracies a l'apaición de figures como Antal Szerb, Sándor Márai o Magda Szabó, que les sos obres traducir a gran númberu d'idiomes.

Lliteratura húngara antigua y medieval

Páxina de la Gesta Hungarorum

Los empiezos del idioma húngaru como tal (conocíos como "periodu proto-húngaru") asítiase alredor del añu 1000 e. C., cuando, según les investigaciones científiques actuales, dixebrar de les sos llingües hermanes, les llingües úgricas. Nos sos entamos, l'húngaru escribir con una escritura rúnico -anque nun s'emplegaba pa fines lliterarios, nel sentíu modernu del términu-. Esta escritura foi sustituyida pol alfabetu llatín cola cristianización de Hungría sol reináu d'Esteban I (1000–1038). Nun esisten documentos escritos anteriores al sieglu XI.

L'húngaru antiguu nació, piénsase, alredor del añu 896, cuando los húngaros ocuparon la llanura panónica, asitiáronse y construyeron el so propiu estáu. Les primeres fontes escrites del húngaru son unes anotaciones nun fueru de l'Abadía de Tihany (1055), que contién múltiples términos húngaros, incluyendo la espresión feheruuaru rea meneh hodu utu rea, "xubiendo'l camín militar escontra Fehérvár", en referencia a la cortil onde se construyó l'abadía. El restu del documentu ta escritu en llatín. Per otra parte, el primer testu dafechu escritu n'húngaru ye'l Sermón funerariu y oración (n'húngaru, Halotti beszéd és könyörgés), escritu ente los años 1192 y 1195, que ye una traducción o reescritura d'un sermón anterior en llatín. Per otra parte, el poema más antiguu calteníu ye'l tituláu Llamentos de María, del sieglu XIII, qu'igualmente ye una traducción bastante llibre d'un testu llatín anterior. Ye tamién el testu más antiguu calteníu en nenguna llingua ugrofinesa. Tanto'l Sermón funerariu como les Llamentos resulten difíciles de lleer y entender pa un falante contemporaneu d'húngaru, cuantimás porque l'alfabetu llatín de 26 calteres nun s'afaía bien pa representar tolos soníos del húngaru, y los signos diacríticos y les dobles grafíes nun s'establecieren inda.

Páxina ilustrada de la Képes Krónika

Mientres la Edá Media y hasta bien entráu'l Renacimientu la principal llingua d'escritura n'Hungría yera'l llatín. Ente los documentos más importantes escritos en llatín nesta dómina atopen les Conseyos de San Esteban al so fíu'l Príncipe Emerico. Tamién se compunxeron cróniques sobre la hestoria de Hungría, como la Gesta Hungarorum ("Fechos de los húngaros"), d'autor desconocíu, y la Gesta Hunnorum et Hungarorum ("Fechos de los hunos y los húngaros"), de Simon Kézai, dambes en llatín. Estes cróniques entemecen realidá histórica y lleenda, polo que tienen de ser tomaes con procuru como fontes históriques. Otra crónica medieval ye la Képes krónika (Chronicon pictum o "Crónica ilustrada"), escrita pol rei Lluis I d'Hungría.

Renacimientu y barrocu

La lliteratura del Renacimientu florió n'Hungría sol reináu de Matías Corvino (1458–1490). Janus Pannonius, anque escribió en llatín, ta consideráu como una de les principales figures de la lliteratura húngara, por ser l'únicu poeta humanista significativu. Tamién mientres el reináu de Matías Corvino fundóse la primera imprenta d'Hungría, por András Hess, en Buda. El primer llibru impresu n'Hungría foi la Chronica Hungarorum.

En 1526, la mayor parte d'Hungría cayó so la ocupación otomana, polo qu'esta fecha considérase l'empiezu del Periodu Mediu d'Hungría. Los poetes más importantes d'esta dómina son Bálint Balassi (1554–1594) y Nikola Zrinski (1620–1664). La poesía de Balassi presenta influencies medievales, y los sos poemes pueden clasificase en tres seiciones: poesía amorosa, poesía de guerra y poesía relixosa. Pela so parte, la obra más significativa de Zrínyi ye'l poema épicu Szigeti veszedelem, escritu en 1648-49) con una estructura similar a la Ilíada: nél narra la Batalla de Szigetvár, na que morrió'l güelu del poeta.

Nel ámbitu de la lliteratura relixosa, la obra más importante d'esta dómina ye la traducción de la Biblia realizada por Gáspár Károli, pastor protestante de Gönc, en 1590. Esta traducción conozse como la Biblia de Vizsoly, a partir del nome del pueblu en que se publicar. Otra obra relixosa significativa ye la Lleenda de Santa Margarita, copiada por Lea Ráskai escontra 1510 a partir d'un testu anterior güei perdíu.

Les obres escrites en llatín son numberoses nesti periodu; István Szamosközy, Baranyai Decsi János, Miklós Istvánffy, János Bethlen y Farkas Bethlen, Ferenc Forgách, etcétera, escriben importantes obres históriques dende'l sieglu XVI al sieglu XVII.

Ilustración y reforma llingüística

A finales del sieglu XVII, Hungría pasó de tar apoderáu por Turquía a formar parte del Imperiu austrohúngaru. La Ilustración húngara retrasóse unos cincuenta años en comparanza colos países más occidentales, pero finalmente les nueves idees llegaron a Hungría al traviés de Viena: la publicación de llibros aumentó significativamente, magar la esistencia de censura política y relixosa. Los primeres ilustraos fueron los autores conocíos como testőr írók (guardaespaldes húngaros de la Emperatriz María Teresa d'Austria): György Bessenyei (1747-1811), qu'esperimenta'l fondu influxu de Voltaire (El rei Matías ye pocu menos qu'una versión de la Henriada; les sos traxedies tán ellaboraes sobre modelos volterianos; pa la comedia inspirar en Marivaux y pa los sos ensayos n'el ingleses); János Batsányi, etc. Los poetes más importantes d'esta dómina fueron Mihály Csokonai Vitéz, Dániel Berzsenyi (quien compón Odes al estilu de les de Horacio, de tal manera que se gana'l nomatu de "el Horacio húngaru") y Lőrinc Orczy. La lliteratura d'esta dómina abonda en memories y introseiciones, anque una de les obres más significatives, debida a un transilvanu, pertenez al xéneru epistolar: tratar de les Cartes dende Turquía de Kelemen Mikes.

Mientres la Ilustración tamién se llevó a cabu la reforma de la llingua húngara, p'afaela a los nuevos tiempos, les meyores científiques y los nuevos inventos. El principal impulsor d'esta reforma foi Ferenc Kazinczy, qu'apoderó cola so autoridá l'ambiente lliterario de la dómina. Por cuenta de esta reforma, y a los cambeos producíos na lliteratura húngara a lo llargo del sieglu XVIII (sobremanera nel so postreru terciu), suelse considerar que ye nesti momentu cuando naz la lliteratura húngara moderna.

El sieglu XIX

Romanticismu

Daguerrotipu de Sándor Petőfi.

A empiezos del sieglu XIX, el centru cultural de Hungría treslladar a Pest, onde surdió una nueva xeneración d'escritores, conocida como "Círculo Aurora", contrarios al maestrazgo de Kazinczy. A esti grupu pertenecíen, ente otros, el fundador de la revista que daba nome al grupu, Károly Kisfaludy, hermanu del tamién poeta Sándor Kisfaludy, l'historiador Ferenc Toldy o József Bajza, que xugó un importante papel como críticu; l'únicu gran poeta de la dómina que s'asitiaba fora d'esti círculu, y qu'aceptaba al ilustráu Kazinczy como maestru foi Ferenc Kölcsey.

Sicasí, el poeta que llevó a cabu la tan esperada xera d'escribir una épica nacional húngara foi Mihály Vörösmarty, autor de Zalán futása ("La fuxida de Zalán"), en 1825, basáu nel rellatu de la conquista d'Hungría polos Árpáds conteníu na Gesta Hungarorum. Nesta dómina tamién se desenvolvió per primer vegada'l teatru n'húngaru, cola fundación del Teatru Nacional d'Hungría (1837), anque hubo qu'esperar al redescubrimientu de la obra Bánk Bán, de József Katona (escrita en 1815 pero ensin estrenar hasta 1839, nueve años dempués de la muerte del so autor) por que esti nuevu teatru algamara niveles verdaderamente artísticos. Tamién la novela esperimentó una especial fervencia mientres esti periodu, con más de 200 noveles publicaes namái nel primer terciu del sieglu XIX. Ente estos primeros novelistes destaca József Eötvös, autor de El notariu del pueblu (1844-1846) o Hungría en 1514, convertíes darréu n'obres clásiques de la lliteratura húngara.

Tamién al movimientu Romanticismu pertenez, anque con una personalidá propia bien marcada, Sándor Petőfi, el consideráu "poeta nacional" de Hungría. La so poesía bebe fundamentalmente de fontes populares y folklóricas, y nella Petőfi adopta distintes voces y personalidaes, n'ocasiones con intención satírica. Petőfi sumió misteriosamente na Batalla de Segesvár (o Sighişoara), mientres la Revolución Húngara de 1848, lo que contribuyó a aumentar entá más la so fama y la so estatus como poeta nacional.

Desilusión y novela

Tres el fracasu de la Revolución húngara de 1848 contra la dominación de los Habsburgu, el país sumir nun periodu de desilusión, qu'afectó tamién a les artes y en concretu a la lliteratura. Ensin autores de primera fila, les revistes enllenar d'autores mediocres, casi amateurs. Nel campu de la poesía, namái destaca la figura de János Arany, que la so obra maestra, Toldi (1847), foi acoyida por Petőfi con allegría. El máximu representante de la prosa política ye pela so parte Zsigmond Kemény, autor tamién de noveles históriques y psicolóxiques como Pál Gyulai (1847) nes que se transparenta el pesimismu y el irracionalismo de la dómina. Lo mesmo puede dicise de les obres d'Imre Madách, autor d'un poema dramáticu tituláu La traxedia del home (1860), que s'asitia na llinia d'obres como'l Caín de Lord Byron, el Fausto de Goethe o Peer Gynt, de Henrik Ibsen, que traten sobre'l destín humanu. Otros poetes d'esta dómina son László Arany (fíu de János Arany), János Vajda o Gyula Reviczky.

L'únicu autor que, pol so espíritu escapista y el so optimismu infantil, llogró escapar al tenebrismu de la dómina, foi'l novelista Mór Jókai, autor de más de cien volúmenes de prosa de ficción (ente noveles y cuentos) nos que s'alienda un romanticismu idealista, hipersensible y melodramáticu. Jókai foi escoyíu polos sos compatriotes como'l gran poeta del sieglu XIX, y les sos obres llenes d'exotismo y de héroes improbables mercábense y lleíense apasionadamente. Lo mesmo asocede con Kálmán Mikszáth, el novelista húngaru más popular dempués de Jókai, autor d'obres nes que describe l'ambiente rural de la so infancia.

El sieglu XX

Hasta la Primer Guerra Mundial

A finales del sieglu XIX, Budapest convirtiérase nuna de les ciudaes más modernes d'Europa, como amosó la "esposición milenaria" de 1896 pa conmemorar la nacencia de la nación; sicasí, esta fachada luxoso y fachendoso despintaba graves problemes, non yá políticos, sinón sobremanera sociales y económicos, con una gran parte de la población sumida na probeza y un númberu creciente de paraos. La lliteratura de los primeros años del sieglu ye más ensayística que narrativa o poética. Nesta dómina fórmase por casu el llamáu "Círculu del Domingo", que'l so líder yera Georg Lukács, y ente que los sos miembros cuntar Károly Mannheim y el poeta y dramaturgu Béla Balázs. Poco puede dicise por casu del teatru d'esta dómina, carauterizáu pol escosamientu de los modelos anteriores, y l'apaición d'autores nuevos, como Ferenc Molnár o Menyhért Lengyel, carauterizaos por escribir obres llixeres, bien trabaes y fáciles d'esportar al estranxeru.

Endre Ady.

Nel campu de la poesía, la figura más importante d'esta dómina ye József Kiss, d'orixe xudíu, quien magar como poeta ocupa un llugar secundariu, foi un importante editor sobremanera al traviés de la so revista La Selmana. Nella publicaben sobremanera -anque non namái- autores húngaru-xudíos, como Tamás Kóbor o Sándor Bródy. A esti grupu pertenecía tamién el novelista Zoltán Ambrus, autor de El rei Midas, y otros autores de rellatos curtios, como Jenő Heltai, Viktor Cholnoky y Zoltán Thury. Coles mesmes qu'estos enclinos desenvolver na capital, n'otra ciudá húngara, Szeged, empezaba a desenvolvese en rexonalismu húngaru, gracies a novelistes como István Tömörkény o Ferenc Móra, que retrataben la vida de los llabradores húngaros ensin escesiva idealización.

La primer década del sieglu XX tamién vio l'apaición d'otra importante revista lliteraria, Nyugat, empezada a publicar el 1 de xineru de 1908, que contribuyó poderosamente a la modernización de la lliteratura húngara: alredor d'ella axuntó un importante grupu de poetes, críticos y novelistes de peraltu nivel, ente los que destaquen Endre Ady, Gyula Krúdy o Aladár Schöpflin. Otros importantes escritores rellacionaos con esta revista, que caltuvo la so influencia hasta bien entráu'l sieglu XX (dexó de publicar en 1941), inclúin a Mihály Babits, Dezső Kosztolányi, Gyula Juhász, Árpád Tóth, Frigyes Karinthy o Margit Kaffka. En periodos posteriores, Nyugat foi tamién el mediu d'espresión d'una nueva xeneración de poetes y prosistes, ente los que destaquen Lőrinc Szabó, József Fodor, István Vas, József Berda o Anna Hajnal

Había otros enclinos alternativos al grupu de los Nyugat, que tamién pretendíen una modernización de la lliteratura húngara, como la lliteratura d'enclín socialista, personificada en Attila József, consideráu unu de los meyores de la lliteratura húngara, o les esperimentaciones vanguardistas -tamién cercanes al socialismu- del grupu de Lajos Kassák.

Periodu d'enteguerres

Tres el floreciente periodu anterior a la Primer Guerra Mundial, la posguerra foi un periodu de depresión pa la nación húngara, que vio cómo'l Tratáu de Trianon quitába-y de dos tercios del so territoriu históricu, pa da-y lo a les naciones vecines. Esta derrota llevó al surdimientu d'un nacionalismu húngaro más agresivu, que se venceyó fuertemente col cristianismu, y caracterizóse pol so anticomunismu y el so antisemitismu. Nesti enclín asitiábase por casu l'historiador Gyula Szekfű, quien sicasí s'estremaría d'esti nacionalismu a midida que los elementos racistes fixéronse más evidentes.

Significativamente, la revista lliteraria más influyente d'esti periodu llevaba por nome Esti (como oposición a Nyugat, Occidente), coeditada pol influyente críticu János Horváth y Cécile Tormay, quien tamién destacó como novelista. Otros autores de novela histórica d'esta dómina son Miklós Surányi, János Komáromi y Irén Gulácsy, o'l tamién nacionalista Gyula Somogyvári. Otros autores de la dómina tendieron al neo-catolicismu, gracies a revistes como la Revista Católica o Vixilia. A esti enclín pertenecieron poetes como Lajos Harsányi, Sándor Sík o László Mécs, o'l novelista Béla Just.

Una llinia bien distinta de les anteriores, pero igualmente influyente, constituyir los escritores populistes (népi), denominación acuñada por Mihály Babits pa designar a un grupu d'autores que, a diferencia de los arrexuntaos en redol a Nyugat, decidieron recuperar les formes lliteraries y les temes tradicionales d'Hungría. Amás de Dezső Szabó, a quien se considera un precursor, formaben parte d'esti grupu de "poetes populistes" escritores como László Németh, János Kodolányi, Pál Szabó o Dénes Barsi. Ente los poetes acomuñaos con esti populismu destaca Gyula Illyés, consideráu unu de los poetes fundamentales de la lliteratura húngara del sieglu XX.

Nesti periodu produzse amás, como yá s'indicó enantes, la desanexón d'una parte importante de los territorios de la Hungría histórica, ente ellos Transilvania, que pasó a depender de Rumanía, y onde empezaron a crease nuevos centros culturales. Ente los principlaes autores transilvanos d'enteguerres atópase Károly Kós, importante impulsor d'esta nueva identidá cultural transilvana.

Mientres los años de la Segunda Guerra Mundial, per otra parte, los xudíos húngaros fueron confinaos en ghettos y en campu de concentración, onde munchos morrieron. Ente ellos atopaben poetes como György Sárközi y Miklós Radnóti, narradores como Károly Pap o Endre Gelléri, o historiadores como Antal Szerb.

Periodu comunista

Hungría, aliada del Exa Roma-Berlín-Tokiu, y derrotada polo tanto na Segunda Guerra Mundial, quedó sol control de la XRSS, personificáu en Mátyás Rákosi, líder del Partíu Comunista d'Hungría. Tres unos primeros años en que la vida cultural empezó a reorganizase ente les ruines con relativa rapidez y llibertá, a empiezos de los años 1950 tou taba yá férreamente controláu polos aparatos del estáu comunista, dirixíos fundamentalmente por József Révai. Anque la so trayeutoria lliteraria nació y establecióse sólidamente mientres el periodu d'enteguerres, Sándor Márai ye quiciabes l'autor que meyor representa derivar de la lliteratura húngara mientres el periodu de dominiu comunista. Novelista, ensayista y autor de diarios y memories d'induldable valor como Confesiones d'un burgués o ¡Tierra, tierra!, tres la ocupación de Hungría per parte del Exércitu Coloráu, Márai viose obligáu a exiliase a Italia primeru y a Estaos Xuníos dempués. Los escritores qu'optaron por permanecer n'Hungría tuvieron qu'escoyer ente l'ostracismu o la sumisión.

La situación volvióse daqué más abierta escontra 1953, cuando una nueva política daqué más lliberal, establecida por Imre Nagy, intentó que los escritores espresar con mayor llibertá; esti aperturismo foi sicasí segáu de nuevu por Révai y los sos collaboradores, qu'intentaron volver a la situación de control anterior. Sicasí, los escritores adquirieren yá un importante papel como espresión de los deseos de mayor llibertá qu'españaron na Revolución húngara de 1956, brutalmente entartallada pol exércitu soviéticu. Ente los escritores qu'encabezaron esti movimientu ta Tibor Déry, quien foi obligáu a "reescribir" la so triloxía La frase inacabada por non afaese a los principios del realismu socialista, encarceláu dempués y amnistiáu en 1960. Similar foi'l destín del dramaturgu Gyula Háy, encarceláu tres la Revolución y lliberáu el mesmu añu que Déry. Otros escritores, como Zoltán Zelk, fueron abiertamente partidarios del réxime estalinista.

Tres l'achaplamientu de la Revolución, intentar volver al control ferrial del estalinismu yera imposible; la oposición foi suprimida duramente nos años 1956 y 1957, pero yá en 1960 producióse una primer amnistía. Nun intentu por amosar una mayor apertura, arrenuncióse de primeres del "realismu socialista" como únicu enclín lliterariu válida, y animóse a escritores veteranos del periodu d'enteguerres a publicar. Tamién se dexó la publicación d'obres estranxeres, anque nun fueren allegaes al ideariu comunista. Escritores representativos d'esta dómina son los poetes Sándor Weöres, enantes catalogáu como "individualista" y "formalista", László Nagy, Ágnes Nemes Nagy o János Pilinszky. Na prosa, Magda Szabó, represaliada ente 1949 y 1956 por razones polítiques, vio cómo les sos noveles algamaben la publicación y l'ésitu. Otros novelistes como Endre Fejes, György Moldova o Gyula Fekete empezaron a escribir noveles que plantegaben entrugues que fueren tabú mientres los años 1950, como la situación real de la clase trabayadora, o la "cuestión xudía" n'Hungría.

La lliteratura húngara dende la cayida del réxime comunista

Dende la desapaición del réxime comunista en 1989, Hungría incorporóse a la cultura y la política de la Europa Occidental, como demuestra la so adhesión a la Xunión Europea en 2004. Esta apertura puede contribuyir a una mayor conocencia de la lliteratura húngara fuera d'Hungría. Autores como Sándor Márai o Magda Szabó fueron llargamente traducíos y emponderaos nel estranxeru, y l'escritor húngaru Imre Kertész recibió'l Premiu Nobel de Lliteratura en 2002. Tamién surdieron otros autores más nuevos, como Péter Esterházy, inda pocu conocíos fora del so país d'orixe.