Llingües sami

Les llingües saami o lapones, constitúin un grupu de llingües de la familia urálica que son falaes por unos 35.000 habitantes de Laponia, nel norte d'Europa.

Llingües sami
Distribución xeográfica	Norte d'Escandinavia
Países	Noruega Suecia Finlandia Rusia
Falantes	~20.000-30.000
Filiación xenética	Urálicu    Finu-ugrio      Finu-pérmicu       llingües saami
ISO 639-1	se (saami septentrional)
ISO 639-2	smi
Códigu Glottolog	saam1281
Lengua saami
Ver tamién Idioma - Families - Clasificación de llingües
[editar datos en Wikidata]

Aspeutos históricos, sociales y culturales

Les llingües saami (lapones), (tamién denominaes same o sabme) falar nuna zona (Laponia) que s'estiende dende Dalarna, en Suecia central hasta l'estremu de la Península de Kola en Rusia.

Historia

Les llingües saami tán especialmente rellacionaes coles balto-fineses, una caña de la familia urálica, de la cual el finés ye una llingua próxima pos la división nel tueru baltofinés-saami producir escontra'l 2500 e.C., fecha na que fai la so entrada n'escena nes mariñes de Finlandia la cultura indoeuropea del hachu de guerra. Sicasí, tou fai suponer qu'antes d'esa fecha los lapones falaben una llingua distinta a la que depués adoptaron por cuenta de les invasiones.

Na lliteratura, les variantes saami fueron trataes como dialeutos por causa de la so correspondencia uniforme en fonoloxía y la semeyanza en gramática y vocabulariu, pero seis de les variantes rexonales tienen formes estandarizadas d'escritura, polo que ye más xustificable falar nel so casu de llingües. El restu de variedaes saami son falaes por unos pocos individuos d'avanzada edá.

Dialeutos

Les llingües saami estremar en dos grupos: occidental y oriental. Los grupos pueden estremase en dellos subgrupos y los idiomes n'última instancia individual.

Hai siquier diez llingües saami que difieren ente sigo tanto como puedan facer les distintes llingües xermániques y los dialeutos periféricos que se falen nes llendes xeográfiques d'unu y otru llau son cercanos l'unu al otru, razón pola cual les llingües saami formen una cadena na que los falantes d'un dialeutu estremeru entender ente sigo. Los dialeutos más centrales de les llingües estremeres saami difieren lo suficiente como pa esixir un gran esfuerciu de comprensión.

Acostúmase estremar ente les siguientes variantes saami: saami meridional, saami ume, saami pite, saami lule, saami septentrional (tamién llamáu saami noruegu), saami inari, saami skolt, saami akkala (tamién llamáu saami babino), saamikildin y saami ter.

• El saami Inari: Falar nel centru de la provincia Inari de Laponia, en Finlandia. Cuenta con unos 300 falantes, de los cualos bien pocos neños aprienden la llingua. En 1997, el númberu de neños falantes yera menos de cinco, anque dende entós púnxose en marcha un programa qu'amontó esi númberu. Inclusive adultos que nun conocíen la llingua empezaron a estudiala. Pero dáu'l pequeñu tamañu de la comunidá inari y la presencia de la llingua finesa nos medios de comunicación, la situación ye precaria, polo cual ta seriamente amenazada.

• El dialeutu Kildin: Falar na península de Kola. D'antiguo, falar en munches llocalidaes nes partes orientales de la provincia de Kola y nes occidentales de Lovozero, na Federación Rusa. En 1989, contabilizáronse 800 falantes pa les cuatro llingües saami de Kola, siendo la inmensa mayoría falantes de kildin. Güei seique haya 650 falantes, ente los que probablemente nun hai neños. Hai dellos mozos, pero la mayoría son de mediana o avanzada edá. Ta seriamente amenazada.

• El saami Kolt: En finés koltta, falar en Laponia y na península de Kola, na rexón de Sevettijärvi en Inari, en Finlandia, principalmente por xente sacupada del antiguu territoriu finés de Petsamo, agora Pechenga na provincia de Murmansk, na Federación Rusa. Enantes, tamién se faló nes partes occidentales de Kola nel oeste de la provincia de Murmansk, dende onde los falantes fueron obligaos a treslladase a Lovozero. El númberu de falantes en Finlandia ronda los 300. Nos años 90 hubo unos 20 falantes na Federación Rusa. Tamién se faló d'antiguo na parte más oriental de Finnmark, en Noruega. En Finlandia, bien pocos neños aprienden la llingua y na Federación Rusa solo persones mayores. Foi usáu esti dialeutu como llingua lliteraria dende 1970. Ta seriamente amenaciáu en Finlandia y casi morrebundu na Federación Rusa. Escastáu en Noruega.

• El dialeutu Ume: Falar en Suecia, en Arvidsjaur y na esquina meridional de Arjeplog na provincia de Norrbotten y en Malå y Sorsele y al norte de Tärna en Storuman na provincia de Västerbotten. D'antiguo, falóse tamién en Noruega, en Rana na provincia de Nordland. Hai menos de 20 falantes toos vieyos. Ta escastáu en Noruega y morrebundu en Suecia.

• El saami Lule: Falar en Jokkmokk y partes de Gällivare y otres rexones axacentes na provincia Norrbotten en Suecia y na rexón de Tysfjord nel norte de la provincia Nordland , en Noruega. El númberu de falantes ta ente 1.000 y 2.000. Un pequeñu númberu de neños aprienden la llingua y anque l'enclín paecía alarmante va unos años, l'usu de lule activóse apocayá. Los falantes más nuevos prefieren el suecu o'l noruegu. Ta amenaciáu.

• El saami septentrional: Falar na mayoría de Finnmark y Troms y nes partes más septentrionales de la provincia de Nordland, en Noruega. Tamién nes rexones de Kiruna y Pajala y en partes de Gällivare y otres rexones axacentes na provincia de Norrbotten y en delles rexones meridionales de Suecia. Tamién en Utsjoki y Enontekiö y partes occidentales de Inari y Vuotso na provincia de Laponia, en Finlandia. Enantes, estender pola rexón de Petsamo na provincia de Murmansk na Federación Rusa. Inclúi tres dialeutos: torne, finnmark y meridional. En Noruega, el númberu de falantes ta percima de 10.000, en Suecia son unos 5.000 y en Finlandia aproximao 500. En partes axacentes de Suecia y Finlandia tamién hai neños falantes. N'otres rexones, ta dexando pasu a llingües dominantes. A pesar de munchos traces positives, el saami septentrional pue ser contempláu como amenaciáu en Suecia, Noruega y Finlandia y estinguíu na Federación Rusa.

• El dialeutu saami pite Tamién denomináu saami arjeplog, falar na mayoría de la rexón de Arjeplog na provincia de Norrbotten en Suecia. Hai menos de 20 falantes, toos vieyos.

• El dialeutu ter Falóse enantes nes partes orientales de Lovozero na provincia de Murmansk, na Federación Rusa, dende onde los sos falantes fueron deportaos a Lovozero que queda fora del territoriu nativu. Queden dos falantes anguaño, los dos con más de 80 años. Dellos descendientes d'ellos falen saami kildin, pero la mayor parte usen el rusu.

• El dialeutu meridional Falar en Laponia y Escandinavia central. En Suecia en Vilhelmina y partes de la vecina Västerbotten, en Strömsund, Krokom, Åre, Berg y Härjedalen na provincia de Jämtland y na rexón de Idre en Älvdalen na provincia de Dalarna. En Noruega, falar nes partes meridionales de la provincia de Nordland, munches partes de Nord-Trøndelag y Sør-Trøndelag y en Engerdal, na provincia de Hedmark. Hai unos pocos cientos de falantes, pero munchos prefieren el suecu o'l noruegu. En delles families, los neños aprienden la llingua, pero , sicasí, ta amenazada.

Caña Occidental	Caña oriental
saami meridional saami de Ume saami de Pite saami de Lule saami septentrional	saami de Inari saami de Kemi (muerta) saami de Skolt saami de Akkala (muerta) saami de Kildin saami de Ter

Descripción llingüística

Fonoloxía

Una carauterística típica na fonoloxía de la mayoría de llingües saami ye l'apaición de paraes sordes aspiraes y africaes.Estos soníos tamién se dan nes llingües saami Kola. Un aspeutu específicu na fonoloxía del saami Kola que nun s'atopa n'otres llingües saami ye'l relativamente llargu inventariu de fonemes. La mayoría consonantes, incluyendo sonantes, presenten una oposición vocálica. Ye más, casi toles consonantes tienen, fonolóxicamente, distintos homólogos palatalizados. Pa les dentales nasales y llaterales /n/ y /l/ hai una oposición, non solo pa los fonemes palatalizados correspondientes /n'/ y /l'/, sinón tamién pa les palatales nasales y llaterales /ɲ/ and /ʎ/. Por casu, en kildin: mann (манн) /man:/ 'lluna; mes', mann' (маннҍ) /man:'/ 'güevu', mannj (маннь) /maɲ:/ 'nuera'; pāll (па̄лл) /pa:l:/ 'bola', māll' (ма̄лль) /ma:l:'/ 'zusmiu', māllj (ма̄лльй) /ma:ʎ:/ 'óxidu'.

=== Escritura Toles ortografíes estandarizadas de les llingües saami como la meridional, lule, septentrional, inari y skolt basar nel alfabetu llatín, menos la kildin qu'usa una variante del cirílicu.

Gramática

Les llingües saami comparten munches carauterístiques coles llingües finu-báltiques (finés, estoniu, careliu, etc.) anque nun son cercanes a nenguna d'elles. N'estructura llingüística la so gramática ye similar a la del finés anque'l so sintaxis foi influyida poles llingües escandinaves. El sistema de soníos del saami meridional ye distintu del de los sos vecinos, sobremanera nel so sistema correlativu cuantitativu, nel que se caltién un equilibriu ente vocales y consonantes llargues y curties del raigañu. Hai munchos préstamos rusos y escandinavos.

El verbu tien cuatro modos: indicativu, suxuntivu, condicional, potencial ya imperativu, dos voces: activa y pasiva. L'orde de la oración ye suxetu, verbu y oxetu.

Morfoloxía

Delles formes inflexivas tán marcaes por morfemes non amestaos. Los nomes pertenecen a distintes clases flexivas y flexionan en dos númberos y nueve casos. Númberu y marca de casu tán amazcaraos en sufixos qu'exhiben delles formes sincrétiques. En esivo y partitivu nun esiste la flexón de númberu. La flexón pronominal ye pareya a la de los sustantivos. Los verbos tamién pertenecen a distintes clases y tienen flexón finita y non finita, con tres modos, dos tiempos y trés persones.

Comparanza léxica

Los numberales en distintes variedaes lapones son:

GLOSA	Meridional		Occidental			Oriental				PROTO- SAAMI
	Sur	Ume	Lule	Norte	Pite	Inari	Kildin	Skolt	Ter
'1'	akte	akʻtə	akta	oktɑ	akʰtə	oxtɑ ohtâ	ɘx:t	ɘxːt	axt	*(w)ɘkʰ-tə
'2'	guokte	kuœkʻtə	kuokte	gŭokte	kuɛkʰtɪ	kyɛxti kyehti	kuxːt	kuɒxːt	kɨxt	*kuokʰ-tə
'3'	gulme	kulᵊpmə	kɔlbmɔ	goloʔmɑ	kɔlp̚mɔ	kulmɑ kulmâ	kolˠːm	ko͡um	kolˠm	*kolˠm
'4'	ɲyʎie nieljie	nilᵊjɛ	ɲyʎy	ɲhalaʎʎy	nɛljɪʰ	nelji	ɲyːʎː	nin͡yʎː	ɲɪɛʎːɛ	*nʲelje
'5'	vɨjte vˈïjte	viːhtə	viht(t)ta	vihhtɑ	viçtə	vitːɑ vittâ	vɨdː	viʰt	vɨdː	*vɨtʰ-tə
'6'	guvte	kuːhtə	kuhtta	guhhtɑ	kuxtə	kutːə kuttǎ	kud:	kuʰt	kud:	*kutʰ-tə
'7'	c͡çic͡çe tjitje	çiːçə	kiec͡çav	ʧieʤɑ	kieʧauv	ʧiʧːɑm čiččâm	kɨʤʲəm	ʧiʰʧɐm	kɨʤʲəm	*kieʧʲəm
'8'	gaːkʦie gaaktie	kakʦy || ɡaːwhʦi || kakʰʦɛ	kæːvʦi käävci	kaːxːʦ	kaxːʲʦ	kaxʦɛ	*kakʰ-ʦɛ
'9'	ukʦie uktsie	akʦy || owhtis || ɔkʰʦɛ	oːvʦy oovce	aːxːʦ	ɒːxːʲʦ	axʦɛ	*(w)ɘkʰ-ʦɛ
'10'	lykːie lükkie	lʉhke	lɔhkeː	logi	lɔkev	love love	lˠo͡agʲː	lɒːʰkʲ	lˠogʲːɛ	*lɔːkʲy

Sintaxis

Nes frases verbales, paez tase dando'l pasu de la estructura SOV a la de SVO (suxetu, verbu y oxetu). Los axetivos atributivos nun concordar col nome al que modifiquen, sacante los modificadores numberales y pronominales, qu'amuesen una llixera concordanza. La negación espresar con un auxiliar de negación siguíu por un verbu principal nuna forma especial(por casu en Kildin): munn puada (мунн пуада).

Vocablos de saami septentrional antiguu

casa goatte

conocer dow'dâ

corazón čâððam

dar vuow'de

falda sâllâ

xelu jiegηa

mano giettâ

güeyu ča el'bme

pez guolle

quién gi

sangre vârrâ

1 ok'tâ

2 guok'te

3 gol'bma

4 njæl'lje

5 viht'tâ

6 guht'tâ

7 chiezha

8 gavcci

9 ovcci

10 logi

20 guok'te logi

30 gol'bma logi

Documentación y estandarización

El primer llibru en saami, variante de Kola, escritu foi'l "Evanxeliu de San Mateo" publicáu en 1878 en Helsinki. El llingüista finlandés Arvid Genetz tradució'l testu cola ayuda de consultores saami. El mesmu testu en saami skolt foi traducíu pol sacerdote ortodoxu rusu de Pecenga, Konstantin, y publicáu nel 1844.

El primer diccionariu saami kola tamién foi escritu por Genetz nel 1891, y básase na so traducción de la Biblia y otros varios testos recoyíos. Inclusive la primera curtia descripción gramatical del idioma saami kola foi escritu n'húngaru por Ignácz Halász nel 1883, basada na obra orixinal de Genetz. El llingüista rusu Alexsander Endjukovskj foi l'autor de la primer gramática escolar de saami kildin nel 1937.

Esti diccionariu sigue siendo la fonte más completa del vocabulariu saami. La primer gramática descriptiva completa d'una sola llingua saami kola (el kildin) foi publicada pol llingüista rusu Georgij Kert en 1971.

Ver tamién

• Lliteratura en saamí

Referencies

Bibliografía adicional

• Fernandez, Jocelyne, Parlons lapon, Paris, 1997.
• Marcantonio, A.: The Uralic Language Family: Facts, Myths and Statistics, Blackwell Publishing, 2002. ISBN 0-631-23170-6, ISBN 978-0-631-23170-7 [1]
• Sinor D.(ed.), 1988: The Uralic Languages. Description, History and Foreing Influences, Handbook of Uralic Studies I, Leiden.

Enllaces esternos

• From Proto-Samic to samic languages

• Wikimedia Commons acueye conteníu multimedia sobre Llingües sami.
• Consulta la edición de Wikipedia en llingües sami.

• Datos: Q56463
• Multimedia: Sami languages