Uncastillo
Uncastillo (Uncastiello n'aragonés) ye un conceyu español de la provincia de Zaragoza perteneciente a la contorna de les Cinco Villes y al partíu xudicial d'Ejea de los Caballeros, comunidá autónoma d'Aragón.
Uncastillo | |||||
---|---|---|---|---|---|
| |||||
Alministración | |||||
País | España | ||||
Autonomía | Aragón | ||||
Provincia | provincia de Zaragoza | ||||
Tipu d'entidá | conceyu d'Aragón | ||||
Alcaldesa de Uncastillo (es) | Gemma de Uña Tarrago | ||||
Nome oficial | Uncastillo (es)[1] | ||||
Códigu postal |
50678 | ||||
Xeografía | |||||
Coordenaes | 42°21′38″N 1°07′52″W / 42.3605°N 1.131°O | ||||
Superficie | 230.865907 km² | ||||
Altitú | 601 m | ||||
Llenda con |
Sádaba, Layana (es) , Castiliscar (es) , Sos d'o Rei Catolico, Petilla de Aragón (es) , Isuerre, Lobera de Onsella (es) , Luesia y Biota (es)
| ||||
Demografía | |||||
Población |
625 hab. (2023) - 301 homes (2019) - 335 muyeres (2019) | ||||
Porcentaxe | 0.06% de provincia de Zaragoza | ||||
Densidá | 2,71 hab/km² | ||||
Más información | |||||
Estaya horaria | UTC+01:00 | ||||
Llocalidaes hermaniaes | Morlaàs | ||||
uncastillo.es | |||||
En 1966 foi declarada Conxuntu Históricu-Artísticu y alluga unu de los más importantes conxuntos monumentales d'Aragón.
Xeografía
editarEl términu municipal de Uncastillo atiesta pel norte colos de Sos del Rei Católicu, Petilla d'Aragón (un exclave de Navarra dientro d'Aragón), Isuerre y Llobera de Onsella; pel este, con Luesia y Biota; pel sur, con Biota, Sádaba y Layana; y pel oeste, con Sádaba, Castiliscar y Sos del Rei Católicu.
La mayor parte del so términu pertenez a la cuenca del ríu Riguel, afluente del ríu Arba de Luesia, al traviés de diversos ribayos, ente los que destaquen el Ribayu de les Anas, el Ribayu de la Petilla o'l Ribayu de Baztanes: sicasí, una pequeña porción al nordeste del términu (na zona del castiellu de Sibirana) desagua direutamente nel ríu Arba de Luesia, al igual qu'una parte del este del so términu, destacando n'especial el Ribayu de Olid.
El términu ye montascosu, especialmente na so zona norte, perteneciente a la sierra de Santu Domingu, atopándose ellí los montes de mayor altitú: Selva (1.159 m) y Cruz (1.132) na llende con Petilla d'Aragón, el Alto de Bañón (1.130 m) na llende con Luesia; y Fayanás (1.128 m), na llende ente Uncastillo, Luesia y Llobera de Onsella.
Prehistoria
editarA xulgar polos xacimientos arqueolóxicos alcontraos nes cercaníes del nucleu urbanu de Uncastillo, el llugar tuvo habitáu yá dende tiempos bien antiguos. Conócense pocos datos sobre la prehistoria de la zona, pero sábese qu'esti territoriu formó parte del qu'ocuparon los suesetanos, antes de la llegada de los romanos. Los suesetanos yeren un pueblu celta que taben enfrentaos colos jacetanos y los vasconos. Los romanos ganaron a esti pueblu nel añu 179 aC, destruyendo la so capital llamada Corbio,[2] comandados por Terencio Varrón.[3]
Historia
editarTopándose darréu axacente a una zona rica en restos de dómina romanu como ye Sádaba, ya incluyendo nel so términu diversos monumentos destacaos, cabo suponer que'l llugar en que s'asitia Uncastillo caltuviera nesa dómina dalgún tipu d'ocupación humana, que podría ser inclusive de calter militar.
Sicasí, les primeres referencies documentales a Uncastillo (nomáu en dicha documentación como Uniuscastri) daten d'empiezos del sieglu X cuando, sol dominiu del rei pamplonés Sancho Garcés, construyóse la fortaleza que dio nome y razón de ser a la villa, a lo cimero d'una enorme peña (Peña Ayllón), na confluencia de los ríos Cadenes y Riguel, cola evidente función militar de bloquiar l'accesu de los musulmanes asitiaos en Sádaba escontra los pasos que conducíen al interior del reinu d'Aragón, al traviés de la sierra de Santu Domingu.
Uncastillo foi pos un importante enclave fronterizu frente a los musulmanes y tuvo un papel fundamental na reconquista cristiana. Tres un nuevu impulsu dau a la frontera por Sancho Garcés III de Navarra, el Reinu d'Aragón empezó la so andadura con Ramiro I. Esti y los sos socesores fueron ampliando los sos territorios y dotando d'infraestructures pa consolidar la frontera.
Mientres el sieglu XII, Uncastillo vivió un periodu de rellumanza que quedó reflexáu nos sos seis ilesies romániques. Como resultancia del poderíu económicu de la villa neses feches, Uncastillo esperimentó un fondu desenvolvimientu urbanísticu que se caltuvo práuticamente intactu hasta los nuesos díes.
Nel sieglu XVI, la villa volvió vivir un nuevu momentu de gran rellumanza, mientres el que se construyeron otres edificaciones como'l conceyu.
En 1543 fundóse l'Estatutu d'Artes de Uncastillo, que llegó a competir n'importancia cola Universidá d'Huesca.
|
Alministración
editarÚltimos alcaldes de Uncastillo
editarPeriodu | Alcalde | Partíu | |
---|---|---|---|
1979-1983 | Jesús Marco Giménez[4] | UCD | |
1983-1987 | Ind. | ||
1987-1991 | Gerardo Fuertes Torrea | PAR | |
1991-1995 | María Pilar Caudevilla | PSOE | |
1995-1999 | José Luis Abenia Pardos | PAR | |
1999-2003 | Mª Pilastra Caudevilla | PSOE | |
2003-2007 | José Luis Abenia Pardos | Ind. | |
2007-2011 | PSOE | ||
2011-2015 | Gemma d'Uña | PP | |
2015-2019 | José Luis Abenia Pardos[5] | PSOE |
Resultaos eleutorales
editarPartíu | 2003 | 2007 | 2011 | 2015 | ||||
PSOE | 3 | 5 | 3 | 4 | ||||
CHA | 1 | 1 | - | 2 | ||||
PP | - | - | 3 | 1 | ||||
PAR | - | 1 | 1 | |||||
Ind. | 3 | |||||||
Total | 7 | 7 | 7 | 7 |
Demografía
editarDato demográficos de Uncastillo ente 1842 y 2001:[7]
1842 | 1877 | 1887 | 1897 | 1900 | 1910 | 1920 | 1930 | 1940 | 1950 | 1960 | 1970 | 1981 | 1991 | 2001 | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
1,905 | 2,571 | 2,562 | 2,814 | 2,758 | 3,094 | 3,439 | 3,832 | 3,629 | 3,120 | 2,729 | 1,506 | 999 | 961 | 883 | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
(Fonte: INE [Consultar]) |
Patrimoniu artísticu
editar- Destaca en primer llugar la calidá d'el so treme urbanu, exemplu d'arquiteutura rural de les Cinco Villes perfectamente calteníu.
- Ilesia de San Miguel Monumentu nacional declaráu'l 03-06-1931 con códigu RI-51-0001046 y que la so portada foi vendida en 1915 al Muséu de Boston.[8]
- Ilesia parroquial de San Martín
- D'estilu románicu tardíu, s XII, la so planta ye de nave (6) única rectangular de tres tramos, rematada por un ábside central semicircular reforzáu con seis pilares, arcos fajones llixeramente apuntaos y bóveda de cañón apuntáu.
- N'el so construcción usaron sillares de caliar de bona calidá y bien escuadrados.
- Presbiteriu y Ábside (3), s XII, de 5 tramos y tres ventanes aspilladas.
- Na fachada Sur hai dos pórticos (5) y (10) d'arcu de mediu puntu; el más oriental con un magníficu crismón, ocultu por una capiya (4) del s XVI y el 2º, dientro d'un atriu (11) del sieglu XVI, al llau de la torre, de mediu puntu formáu por dos arquivoltas abocinadas sofitaes en jambas llises.
- Capiyes (2) y (4) añadíes na reforma del s XVI.
- Coru (12) eleváu, s XVI, nel 1ᵉʳ. tramu de la nave.
- Claustru (8), s XVI, de planta robusta y austera, d'arcos apuntaos, con un pórticu ciegu y forniques llaterales na so fachada norte. Anguaño utilízase como centru d'interpretación.
- Torre de San Martín (13), s XII, rectangular de grueses parés y machón central con escalera helicoidal.
- Anguaño desafectada y tresformada en Centru d'Interpretación del Arte Románico.
Lleenda de la imaxe
- Puerta entrada.
- Capiya. s XVI
- Presbiteriu, s XII
- Capiya. s XVI
- Pórticu Sureste. s XII
- Nave. s XII
- ?
- Claustru. s XVI. Actual Centru d'Interpretación.
- Entrada al templu.
- Pórticu Suroeste. s. XII
- Atriu. s XVI
- Coru. s XVI
- Torre de San Martín. s. XII
- Marques cantería.
- Ilesia parroquial de Santa María, igualmente d'estilu románicu.
- Ilesia de San Andrés, edificada por iniciativa del obispu Pedro del Frago y Garcés, natural de Uncastillo.
- Ilesia de San Felices, tamién d'estilu románicu, de los sieglos XII y XIII, nel barriu de San Felices, xunto al río Cadena. Tien agregos del sieglu XVI. La portada principal atribuyir al llamáu Maestru de San Juan de la Peña.[9]
Lleenda de la imaxe
- Pórticu Sur; entrada.
- Pórticu Norte.
- Nave.
- Ábside.
- Sacristía, s. XVI.
- Torre.
- Accesu a cripta.
- Marques cantería.
- Ilesia de San Xuan, asitiada nun puexu próximu a San Felices, ye d'estilu románicu del s XII, robezu y austeru.
La so planta, senciella d'una sola nave (3), tien forma de cruz con falsu cruceru formáu por dos capiyes llaterales (5) y (6) y ábside (4) semicircular reforzáu con gruesos contrafuertes.
La nave (3) consta de tres tramos.
N'el so construcción usaron sillares de bona calidá y bien escuadrados.
La entrada al templu efectuar pola fachada Sur, por aciu el Pórticu (1) n'arcu de mediu puntu y trés arquivoltas abocinadas sobre pilastres llises.
Na fachada Norte esiste un segundu Pórticu (2) de dos arquivoltes.
Nel so interior caltién pintures medievales en bon estáu de caltenimientu.
Lleenda de la imaxe
- Pórticu Sur; entrada.
- Pórticu Norte.
- Nave.
- Presbiteriu.
- Capiya.
- Capiya.
- Marques cantería.
- Castiellu, allugáu nuna peña nel centru de la población (Peña Ayllón).
- Palaciu de Pedru IV, mandáu construyir por Pedru IV nel sieglu XIV. Ye unu de los meyores exemplos d'arquiteutura gótica d'Aragón.[10] El responsable de la construcción foi Blasco Aznárez de Borau, el mesmu arquiteutu que s'encargó de la reforma de l'Aljafería de Zaragoza.[11]
- Barriu de la judería. La importante colonia xudía de Uncastillo foi oxetu d'estudiu per parte de Miguel Ángel Motis Dolader.[12]
- Pozu de xelu, allugáu a cuerpu de la carretera que conduz a Sos, apocayá restauráu.
- Restos de la ciudá romana de Los Bañales,[13] allugaos xunto al términu municipal de Layana, antigua aldega de Uncastillo. Caltiénense igualmente delles pilastres del acueductu que llevaba agua a la ciudá dende'l ríu Arba, partiendo'l caudal dende la Fonte del Diañu, en Malpica de Arba. En 2007 empezó un proyeutu de cinco años d'escavaciones arqueolóxiques de les ruines.[14]
- Casa consistorial.
- Castiellu de Sibirana, del sieglu X, perbién calteníu. Atópase na cuenca del ríu Arba de Luesia, en plena sierra de Santu Domingu.
Fiestes y tradiciones
editar- Fiesta de los 50 Caballeros, que conmemora la execución de 50 rehenes de Uncastillo y navarros en Córdoba por orde d'Almanzor.[15] (xunetu)
- Fiestes n'honor de la Nacencia de la Virxe virxe de San Cristóbal (8 de setiembre).
- Fiestes de Los Bañales (últimu domingu de mayu).
- Cantar de l'Aurora peles cais del pueblu (na madrugada de los domingos d'ochobre y el día de la Concepción).
Hermanancies
editarReferencies
editar- ↑ Afirmao en: Llista de Conceyos y los sos Códigos por Provincies a 1 de xineru de 2019. Data d'espublización: 8 febreru 2019. Editorial: Institutu Nacional d'Estadística.
- ↑ Cortes d'Aragón: tierres_de_Aragon_antes_de.214.0.html?&tx_kharticlepages_pi1%5Bpage%5D=4&cHash=d7308c26a0 Les tierres d'Aragón antes de ser Aragón.
- ↑ Ros, Tito, Diariu El Mundo: Huesca, la Suiza de suessetanos y romanos un sieglu antes de Cristu.
- ↑ Ministeriu de Facienda y Alministraciones Públiques (Gobiernu d'España). «Treinta aniversario de las primeras elecciones municipales de la democracia». Archiváu dende l'orixinal, el 6 de marzu de 2014. Consultáu'l 6 de marzu de 2014.
- ↑ «Alcaldes de tolos conceyos de la provincia de Zaragoza». Heraldo.es. 14 de xunu de 2015. https://www.heraldo.es/noticias/aragon/zaragoza_provincia/2015/06/14/todos_los_alcaldes_provincia_zaragoza_366885_1101025.html.
- ↑ Gobierno d'Aragón. «Archivo Eleutoral d'Aragón». Consultáu'l 13 d'agostu de 2012.
- ↑ INE - Institutu Nacional d'Estadística d'España
- ↑ SIPCA
- ↑ www.ejeanoticias.com (ed.): «La ilesia de San Felices de Uncastillo en procesu de rehabilitación». Archiváu dende l'orixinal, el 2018-09-30. Consultáu'l 23 de payares de 2007.
- ↑ Artículu sobre la so rehabilitación en Aragón Dixital
- ↑ Artículu en Aragón Dixital
- ↑ Cebreiro, Carolina. www.aragondigital.es (ed.): «La Fundación Uncastillo publica un monográficu sobre los xudíos na llocalidá cincovillesa». Consultáu'l 8 d'agostu de 2007.
- ↑ ANDREU, J.: Guía históricu-arqueolóxica. La ciudá romana de Los Bañales, Uncastillo (Zaragoza), 2012
- ↑ «Páxina oficial del xacimientu de Los Bañales». Archiváu dende l'orixinal, el 2013-12-31.
- ↑ Ejea Dixital (ed.): «Uncastillo y los 50 caballeros». Consultáu'l 6 d'agostu de 2007.
Ver tamién
editarEnllaces esternos
editar- La Lonjeta "Asociación Cultural de Uncastillo"
- http://www.fundacionuncastillo.com/
- Imáxenes del castiellu de Uncastillo
- Información turística de Uncastillo (enllaz rotu disponible n'Internet Archive; ver l'historial y la última versión).