Idioma aragonés

L'Aragonés ye una llingua románica occidental de la Península Ibérica, falada anguaño por unes 12.000 persones en dellos valles y pueblos del Vieyu Aragón, el Sobrarbe y la Ribagorza occidental, en Huesca y 30.000 más que la usen como segunda llingua, pudiendo falala y entendela.

Idioma aragonés, Aragonés y aragonés
Faláu en
Faláu en	España
Númberu de falantes
Falantes Tipu Añu 8500 llingua materna 2022
Datos
Familia	Llingües occitano-romániques y Iberorrománicu
Estáu de vulnerabilidá	3 definitivamente en peligru
Sistema d'escritura	alfabetu llatín
Códigos
ISO 639-1	an
ISO 639-2	arg
ISO 639-3	arg

Historia

Tien el so orixe nel dialeutu llatín formáu nesos sitios nos sieglos VII y VIII sobre un sustratu vascu. Pente los llingüistes, nel periodu medieval tien el nome de navarroaragonés, pola inicial dependencia aragonesa del Reinu de Navarra. La «Reconquista», o xorrecimientu del Reinu d'Aragón haza'l sur sobre tierres mores, espardió l'idioma hasta algamar nos sieglos XIII y XIV la mayor estensión. La xunión col Principáu de Cataluña no que sería la Corona d'Aragón fizo que'l catalán influyera nel idioma. La Cancillería Real tuvo'l llatín, el catalán y l'aragonés por llingües d'usu, anque l'aragonés ta yá castellanizándose.

Cola arribada en 1412, de la dinastía castellana de los Trastámara na Corona d'Aragón, el castellanu pasó a ser la llingua de la corte y la nobleza aragonesa. Les clases altes y les ciudaes sedrán los focos de castellanización, quedando l'aragonés arrequexáu nel ámbitu rural y caseru, sofriendo desprestixu social. Los sieglos que siguieron al Decretu de Nueva Planta de Felipe V, son los de la implantación cásique total de la llingua castellana, onde ye la única llingua oficial y materna del 95% de los aragoneses.

Ana Abarca de Bolea (1602-1685) ye una de les grandes autores en llingua aragonesa y la so obra lliteraria constitúi una de les referencies de la escritura culta nesta llingua.

Nos caberos 30 años l'aragonés tuvo una revitalización, con asociaciones defensores del idioma, estandarización con unes normes ortográfiques y l'entamu d'una lliteratura. Les peticiones de cooficialidá nun dieron entovía nengún resultáu. Al igual que l'asturianu los falantes d'anguaño falen na so mayor parte un amestáu de les dos llingües. Les fales meyor conservaes son los de los valles de Echo (Cheso), y Ansó y na Ribagorza occidental, onde les fales son de transición al catalán sobre too en Benasque (Benás).

Les normes ortográfiques del aragonés aprobaes nel I Congresu de la Llingua Aragonesa celebráu en 1987 na ciudá de Huesca, trátase de la ortografía impulsada, ente otros, pol filólogu y profesor de la Universidá de Zaragoza, Francho Nagore, basaes na adautación de la ortografía castellana simplificada al sistema fonolóxicu del aragonés y que s'utilizaron nel 90 por cientu de los llibros publicaos n'aragonés dende 1987. El 9 de setiembre de 2006, fúndase en Zaragoza l'Academia de l'Aragonés (Estudiu de Filoloxía Aragonesa) pa empobinar un estándar normativu de la llingua aragonesa. Les normes propuestes dende l'Estudiu de Filoloxía Aragonesa, básense na etimoloxía y la recuperación de parte de la grafía del aragonés medieval. L'Academia de la Llingua Aragonesa, que se diba crear en 2011, tendría qu'establecer unes normes ortográfiques pa tola comunidá de falantes d'aragonés.

Situación actual

Esti idioma ta consideráu pol Atles Interactivo UNESCO de les Llingües en Peligru nel Mundu como una llingua en peligru de desapaición.

Llexislóse sobro l'usu del idioma aragonés al traviés de la LLEI 10/2009, de 22 d'avientu, d'usu, proteición y promoción de les llingües propies d'Aragón", más conocida como Llei de Llingües d'Aragón, onde se dicía que la llingua aragonesa yera una llingua mesma orixinal y histórica d'Aragón y dábense unos derechos llingüísticos como poder usala oralmente y por escritu nes alministraciones públiques aragoneses. Tres ella creóse l'Academia de la Llingua Aragonesa, el 5 d'abril de 2011.

Darréu, el 9 de marzu de 2013 esta llei foi derogada al aprobase otra que la sustitúi, creándose l'Academia Aragonesa de la Llingua. Esta nueva Llei de Llingües fai referencia al aragonés so la denominación de llingua aragonesa propia de les árees pirenaica y prepirenaica.

El 2 de setiembre de 2015 la Llei quedó derogada poles Cortes d'Aragón y la denominación volvió ser l'anterior, Llingua Aragonesa.

Clasificación llingüística

• Indoeuropéu
  • Itálicu
    • Románicu
      • Románicu occidental
        • Iberorrománicu
          • Aragonés

L'aragonés ye una llingua falada nes zones más del norte de la provincia de Huesca (n'aragonés Uesca)

L'aragonés divídese en cuatro dialeutos: occidental, oriental, central y meridional

El dialeutu occidental destaca polos participios finaos en «-au» y «-iu», los pronomes personales de primera segunda persona del plural son «nos» y «vos» y el pronome de complementu direuto «li» o «le» (n'asturianu -y). Podemos destacar l'ansotanu, chesu, aragüesinu, aisinu y xaqués.

L'oriental que ye la variedá más cercana a la llingua catalana, (anque son diferentes llingües) destaca'l patués, que ye un dialeutu faláu nel norte de la Ribagorza, y que tien un carácter mui distintivu (ye dicir, qu'encontraría ente les llingües catalana (na so variedá occidental, que ye mui similar al catalán falau en el País Valencianu), occitana (en variedá gascona), y aragonés.

Otros subdialeutos son el chistabín, fovanu, y el Ribagorzanu (que se divide en norte, que ye'l yá nomáu patués, mediu y del sur (grausín, estadillán, y el foncense)

El meridional ye ensin dulda'l más castellanizáu de toos, fálabase en Uesca.

Pronunciación

L'alfabetu

El sistema fonolóxicu del aragonés tien representación escrita per aciu del alfabetu llatín. D'esta miente, l'aragonés emplega les lletres y dígrafos que vienen darréu.

Lletra	Fonemes
A, a	/a/
B, b	/b/
C, c	/k/ antes de a, o, u, /θ/ antes de e o i
Ch ch	/t͡ʃ/
D, d	/d/
E, e	/e/
F, f	/f/
G, g	/g/
H, h	ye muda
I, i	/i/
J, j	/x/, /t͡ʃ/
K, k	/k/
L, l	/l/
Ll, ll	/ʎ/
L·L, l·l	/ll/
M, m	/m/
N, n	/n/
NY, ny	/ɲ/
Ñ, ñ	/ɲ/
O, o	/o/
P, p	/p/
Q, q	/k/
R, r	/r/, /ɾ/
S, s	/s/
T, t	/t/, /-/
U, u	/u/
V, v	/b/
W, w	/u/
X, x	/ʃ/
IX, ix	/iʃ/, /ʃ/
Y, y	/ʝ/
Z, z	/θ/

Enllaces esternos

• Consulta la edición de Wikipedia n'idioma aragonés.
• AAL - Academia Aragonesa de la Lengua
• Consello d'a fabla aragonesa
• SLA - Sociedat de Lingüistica Aragonesa
• EFA - Estudio de Filología Aragonesa (anteriormente Academia de l'Aragonés)
• Aragonario. Diccionario aragonés/castellano-castellano/aragonés
• Cursu d'Aragonés
• Charrando
• Ley de Lenguas de Aragón de 2009
• Ley de Lenguas de Aragón de 2013
• Arredol - Diario dixital n'aragonés

• Datos: Q8765
• Multimedia: Aragonese language