Valle d'Arán
El Valle d'Arán (oficialmente n'aranés Val d'Aran, en catalán Vall d'Aran), ye una comarca española asitiada nos Pirineos centrales, nel estremu noroccidental de Cataluña (provincia de Lleida). Llenda al norte con Francia, con al suroeste cola provincia aragonesa d'Huesca, al sur cola comarca catalana d'Alta Ribagorça y al este cola de Pallars Sobirà. La capital de la comarca ye Vielha, con 2.834 habitantes (censu de 2003).
| Valle d'Arán | |||||
|---|---|---|---|---|---|
 | |||||
| |||||
| Alministración | |||||
| País |  España | ||||
| Autonomía |  Cataluña | ||||
| Provincia |  Provincia de Lleida | ||||
| Tipu d'entidá |
entidad territorial singular (es)  | ||||
| Capital | Vielha | ||||
| Síndico de Arán (es) | Maria Vergés Pérez | ||||
| Nome llocal |
Val d'Aran (oc) Vall d'Aran (ca) Valle de Arán (es) | ||||
| Llingües oficiales |
occitanu catalán castellanu | ||||
| División | |||||
| Xeografía | |||||
| Coordenaes | 42°43′21″N 0°50′14″E / 42.7225°N 0.83722222222222°E | ||||
 | |||||
| Superficie | 633.6 km² | ||||
| Llenda con |
Pallars Sobirà, Alta Ribagorça y La Ribagorza (es) | ||||
| Demografía | |||||
| Población | 10 175 hab. (2020) | ||||
| Densidá | 16,06 hab/km² | ||||
 | |||||
La llingua propia d'esta comarca ye l'aranés, variedá del occitanu.
Etimoloxía
editarAran ye una pallabra d'orixe prerromanu que vien del vascu aran que significa "valle", siendo'l so nome un pleonasmu por significar Valle del Valle.[1]
Historia
editarEn 1411 el parllamentu catalán aceptó la ufierta[2] del Síndic d'Aran de xunir el valle con Cataluña y, anque ente 1430 y 1512 perteneció a Francia, depués d'esto siempre quedó nel territoriu de la Corona d'Aragón.
En 1805 el Valle d'Aran púsose baxo xurisdicción relixosa del obispáu d'Urgell. Cuando la Guerra del Francés ente 1808 y 1815, Aran formó parte del departamentu del Altu Garoña. L'aranés Felip Aner d'Esteve (1781-1812) foi miembru de la Xunta de Gobiernu del Valle d'Aran, constituida pol partíu antinapoleónicu en 1808 y foi representante aranés na Xunta de Cataluña y diputáu nes Cortes de Cádiz. Sicasí, la nueva constitución liberal proponía l'abolición de los fuerros territoriales, poro, fueron derogaos en 1823.
El 26 de xunetu de 1979 reuniéronse en Santa Maria de Cap d'Aran (Tredòs) tolos alcaldes, conceyales y personalidaes araneses y crearon la Comisión pola Restauración de les Instituciones Históriques del Valle d'Aran col envís d'identificar plenamente les instituciones antigües, el so funcionamientu, potestates y forma d'eleición y estudiar la so adecuación posible a la realidá del momentu y propone-ylo a l'Asamblea de Parllamentarios.
El 2 de setiembre constitúise de manera non oficial el Conselh Generau Provisionau dera Val d'Aran y en 1982 créase una comisión de normalización llingüística del aranés, formada por Pèire Bec, Jaume Taupiac y Miquel Grosclaude qu'afitaron unes normes llingüístiques oficializaes en 1983 y que siguíen les indicaciones daes pol Institut d'Estudis Occitans pal gascón. Dende'l cursu 1984-1984 enseñóse aranés de manera regular na escuela.
Depués de varies engarradielles polítiques ente partidarios de quedar dientro Cataluña con estatutu especial y partidarios de formar una comunidá autónoma a parte, el 26 de mayu de 1991 foi escoyíu per primer vez el conseyu xeneral d'Aran, formáu por 13 conseyeros. 7 de Convergencia d'Aran y 6 d'Unitat d'Aran-Partit Nacionalista Aranès.
Organización alministrativa
editar
El Valle d'Arán fórmenlu 33 pueblos de monte, aconceyaos en nueve conceyos:
- Arres (67 habitantes)
- Bausen (52 habitantes)
- Bossòst (1.021 habitantes)
- es Bòrdes (235 habitantes)
- Canejan (107 habitantes)
- Les (829 habitantes)
- Naut Aran (1.713 habitantes)
- Vielha e Mijaran, qu'inclúi la capital, Viella, (5.020 habitantes)
- Vilamós (175 habitantes)
Anguaño, dende'l puntu de vista alministrativu, ta dixebráu en 6 tercios o terçons:
El Valle d'Arán pertenez a la diócesis d'Urgell dende finales del sieglu XVIII. Hasta entonces dependió del obispáu de Comminges.
Xeografía
editarAran ye un valle pirenaicu que pertenez en gran parte a la cuenca fluvial atlántica. El ríu Garona, que naz nel valle y atraviésalu, acaba nesti oceanu depués d'atravesar tola rexón de Gascuña. Tamién tien una pequeña parte de cuenca mediterránea, darréu que la Noguera Pallaresa naz en Pla de Beret, a un centenar de metros del Garona, pero entama'l so cursu en direición opuesta. Del mesmu xeitu, la parte norte del Valle de Barravés pertenez alministrativamente tamién a Aran.
Clima
editarEl clima d'Aran ye oceánicu. La precipitación media anual ye elevada, al rodiu de los 900 mm, repartida de forma mui regular per tol añu. Al afayase n'área pirenaica, les temperatures hivernales son fríes, con medies de les mínimes per embaxo de 0 °C nel fondu del valle y más estremes nos collaos, y con branos suaves, con medies de 17 °C nel valle y 14 °C nel monte. El periodu llibre de xelaes estiéndese ente los meses estivales: xunu, xunetu y agostu.
Flora y fauna
editar
Les aguaes de los montes –ente los 1000 y los 2000 metros– tán cubiertos de montes. Nes zones de menor altitú crecen pinos monteses y fayes, que dan pasu a los abetos y a los pinos negros nes zones de mayor altitú. Percima de la zona forestal esisten praos alpinos.
Les especies del Valle d'Arán que tán en peligru d'estinción, con programes de reintroducción o de proteición y caltenimientu son:
- Osu pardu (Ursus arctos),
- Perdiz blanca (Lagopus mutus)
- Llagartesa aranesa (Iberolacerta aranica)
- Frangüesos (Gypaetus barbatus)
Economía
editar
La economía aranesa basóse tradicionalmente na ganadería y l'esplotación forestal. Sicasí, anguaño ye'l turismu (tantu pel iviernu como pel branu) el motor de la economía del Valle.
Dos elementos favorecieron el xurdimientu del turismu: l'apertura del túnel de Viella, la inauguración del primer Parador de Turismu del valle en 1966, y la de la estación d'esquí de Baqueira Beret. La combinación d'estos acontecimientos fizo qu'una contorna de pastores y lleñadores convirtiérase nun importante focu de turismu y nuna de les zones con mayor renta per cápita d'España.
Llingües
editar| Castellán | Aranés | Catalán | Otros | |
|---|---|---|---|---|
| Llingua materna | 37,3% | 22,4% | 14,6% | 7,6% |
| Nel llar (de forma esclusiva) | 35,3% | 25,8% | 13,0% | ensin datos |
| Nel hogar (con otres llingües) | 50,7% | 40,3% | 24,6% | 3,8% |
| Nel trabayu (de forma esclusiva) | 30,8% | 9,2% | 7,9% | ensin datos |
| Nel trabayu (con otres llingües) | 63,1% | 34,6% | 43,9% | 1,8% |
El Valle d'Arán ye l'únicu llugar onde una variedá del occitanu (l'aranés), faláu tamién nel sur de Francia, ye llingua oficial. L'aranés ye cooficial (xunto col castellán y el catalán) en tola comunidá autónoma de Cataluña según el so Estatutu d'Autonomía, anque solo ye faláu nesti valle. Hasta 2006 l'aranés yera oficial namás nel Valle d'Arán.
Como llingua materna el castellán ye la llingua que ganó terrén nos últimos años. De 2001[3] a 2008[4] el castellán pasó de ser la llingua materna del 38,8% a ser la del 37,3%, ente que'l catalán amenorgó del 19,4% al 14,6% y l'aranés del 34,2% al 22,4%.
El castellán ye tamién la llingua más falada pola población llocal nel llar y nel trabayu, anque tamién s'utiliza l'aranés y, en menor midida, el catalán.
Ver tamién
editarReferencies
editar- ↑ Bofarull i Terrades, Manuel. Origen dels noms geogràfics de Catalunya: pobles, rius, muntanyes.... Cossetània Edicions, 2002 (Col·lecció El Tinter). ISBN 8495684977.
- ↑ Carta dels aranesos al Parlament de Barcelona demanant socors davant les invasions dels Cominges (23-12-1410)
- ↑ 3,0 3,1 «Cens lingüístic de l'aranès de 2001» (catalán).
- ↑ http://www.idescat.cat/territ/BasicTerr?TC=5&V0=2&V1=39&V3=3162&V4=3164&ALLINFO=TRUE&PARENT=25&CTX=B
Enllaces esternos
editar- Páxina oficial (n'aranés)(castellán)(en catalán)
- Páxina de Información Turística de la Val d'Aran Archiváu 2021-01-19 en Wayback Machine
- Llei 16/1990, de 13 de xunetu, sobre'l réxime especial del Valle d'Arán
Datos: Q12602
Multimedia: Val d'Aran
