Cultura celta n'Asturies

Col nome de cultura celta asturiana faise referencia al conxuntu de traces culturales qu'Asturies comparte con otros territorios del Arcu Atlánticu Européu como Galicia, Bretaña, Irlanda, Escocia, Gales y Cornualles, y nos que predomina'l componente célticu.

¿Cultura celta o cultura atlántica?

Cabo plantegase en primer llugar la cuestión alrodiu de cuál sería la denominación más acertada pa designar a la cultura común de les rexones que conformen l'Arcu Atlánticu, pos la cultura tradicionalmente denominada celta vien conformada por una serie d'estratos que s'estienden nel tiempu dende la dómina megalítica hasta la Edá Media.

D'esta miente, los enterramientos rituales nos grandes túmulos funerarios (como Newgrange), les delicioses hestories sobre islles afortunaes asitiaes más allá de la mar, ya inclusive gran parte de la tradición druídica paecen tar fuertemente influyíes pola antigua cultura megalítica. Monumentos como Stonehenge y Avebury algamaron el so apoxéu en redol al 3200 e.C. , muncho primero de que llegaren los invasores célticos del continente, lo que fai suponer que los habitantes preindoeuropeos de Britania teníen unes conocencies astronómiques bien cimeres a los esistentes nes cultures de La Tène y Hallstatt, y ensin los que fuera imposible ellaborar calendarios tan complexos como'l de Coligny.

Verdaderamente, festividaes como Beltaine y Samhain (en galu, Samanos) paecen ser d'orixe indoeuropéu, yá que tienen los sos equivalentes nos calendarios d'otros pueblos d'esta mesma caña llingüística como los xermanos (que dedicaben el 1 de mayu a la diosa de la fertilidá Walburga) y los iranios (pa quien yera sagráu tanto'l 1 de payares como'l 1 de mayu). Amás, los mitos relativos a los calderos máxicos de Bran y de Dagda (que son precursores del Grial cristianu) tienen los sos contrapartidas nel continente, ya inclusive s'atopó un testimoniu arqueolóxicu del arquetipu: el calderu de Gundestrup.

Sicasí, la mayor parte de los rellatos que nos describen saleos sagraos a les islles del Mar d'Occidente (que con posterioridá vamos esaminar) paecen ser d'orixe precéltico. Los pueblos qu'usen llingües indoeuropees escarecen d'una pallabra común pa designar al mar ( ello ye que'l llatín mar y el gaélito mór deriven d'una pallabra que orixinariamente significaba 'llaguna, banzáu'). Esti datu provocó que la mayoría de los especialistes consideren que los pueblos protoindoeuropeos que moraben nes estepes al norte de los mares Negru y Caspio desconocíen per completu'l mar. Paez, pos, absurdu considerar que les antigües hestories d'aventureros que viaxaben a la Tierra de la Promisión tienen un orixe centroeuropéu. Ye más lóxicu atribuyí-yles a los marineros que dende entamos de la Edá del Bronce cubríen el trayeutu de la ruta del estañu, que s'estendía dende l'Estrechu de Xibraltar hasta Cornualles ya inclusive más al norte.

Polo que se refier a la música denominada celta, tolos sos preseos son d'orixe bien romanu (como la gaita, que, procedente d'Oriente Mediu, espandir por tol Imperiu gracies a les lexones romanes) o bien d'orixe medieval, como ye'l casu de los violinos (que reciben el nome de fiddles n'Irlanda). Magar la gaita yá venceyu de primer orde ente munches llocalidaes costeres asturianes y bretones).

La llingua y la relixón de los ástures

Tovar y Untellmann. Nimmedo Seddiago. Toponimia.

Deva. Taranis. Belenos. Vindonius. Diadema de Moñes: Tradiciones griálicas n'Asturies.

El mundu feérico

Les criatures que pueblen el folclor de los pueblos celtes de les Islles Britániques viven, al igual que los seres de la mitoloxía asturiana, nun mundu inmanente y paralelu al de los homes, y suelen manifestase a éstos en ciertos llugares o en determinaes feches. Tales llugares y momentos, yá se concreten na fonte de la xana, el castru de los moros, o'l castiellu del Grial; la nueche de San Xuan, la viéspora del 1 de mayu o de Tolos Santos; constitúin puntos de conexón ente'l mundu de los mortales y el mundu feérico.

El mitu más popular na mitoloxía asturiana ye'l de la xana y práuticamente cada parroquia asturiana dispón d'una o más fontes habitaes por esti ser sobrenatural. Según el folclor asturianu les xanes tienen fíos, a los que se llama xaninos. Puesto que les sos madres nun pueden ocupase d'ellos, xeneralmente enxaretar a les aldeanes, camudándo-yos el so verdaderu fíu por un xanín aprovechando'l momentu en qu'aquélles van llavar. Agora bien, les madres empiecen a abarruntar cuando se decaten de qu'a la criatura creciéronlu tolos dientes en namái unos meses. En tales casos, suelen comprobar la naturaleza humana o sobrenatural del ñácaru por aciu esti ritual: Pónense pucheros y pulgos de güevu nel llar, y si resulta que la criatura ye un xanín, ésti va esclamar «Fai cien años que nací y nunca tantos pucheros na llume vi» («Va cien años que nací y nunca tantos pucheros na lumbre vi»). Entós la madre va allegar a la fonte onde vive la xana por que ésta devuélva-y a los so verdaderu fíu.

El mitu de la fada que secuestra al mortal y deposita nel trubiecu d'ésti al so fíu apaez asina mesmu nel folclor de les Islles Britániques. Esisten nesti sentíu ensame d'hestories nes Tierres Altes d'Escocia y n'Irlanda que rellaten l'usu de rituales similares a los asturianos (como'l de los pulgos de güevu) pa esmazcarar a los changelings (asina se denomina n'inglés a los fíos de les faes).

El motivu del changeling foi fonte d'inspiración pa numberosos escritores y artistes. William Shakespeare, na so obra El suañu d'una nueche de San Xuan, describió la disputa de los reis de les faes Oberón y Titania por faese con un formosu neñu que fuera raptáu d'ente los mortales. En 1890, l'escritor irlandés W. B. Yeats, qu'afirmó tener alcuentros reales coles faes, escribió esti conmovedor poema sobre la tema, "The Stolen Child":

Come away, O human child!

To the waters and the wild
With a faery, hand in hand,

For the world's more full of weeping than you can understand.

Ven y fuxe, neñu humanu,

a les agües y a los montes
con una fada, mano a mano

pos el mundu ta más llenu de sollozos de lo que puedes entender.

Y Lord Tennyson volvió usar esti mitu nel so poema «Idilios del Rei», refiriéndose a les lleendes artúricas y concretamente, a la visión de Camelot:

"Here is a city of Enchanters, built

By fairy Kings". The second echoed him,
"Lord, we have heard from our wise man at home
To Northward, that this King is not the King,
But only changeling out of Fairyland,
Who drave the heathen hence by sorcery
And Merlin's glamour." Then the first again,
"Lord, there is non such city anywhere,

But all a vision."

«He equí una ciudá d'Encantadores, construyida

por Reis de les Faes»; El segundu respondiólu:
«Señor, oyimos del nuesu sabiu allá nel nuesu llar
del Norte qu'esti Rei nun ye'l Rei,
sinón namái un changeling del País de les Faes,
que sospriende a los paganos por aciu bruxería
y por aciu el poder de Merlín». Faló de nuevu'l primeru:
«Señor, nun hai tal ciudá niundes,

ye tou una visión».

El Ñuberu, señor del cielu y transposición del Taranis célticu

Taranis yera, según Xuliu César, unu de los dioses más importantes del panteón galu xunto con Lug, Esus y Teutates. Comparábase-y con Xúpiter, pos yera'l señor del cielu y del tiempu atmosféricu. Representábase-y afatiáu d'una rueda con radios que representaba al sol. Anque na mitoloxía celta insular Taranis ta ausente, n'Asturies el cultu a dicha divinidá ta llargamente testificáu pola toponimia, yá que dio nome a infinidá de llugares, como la parroquia de Taranes, en Ponga, o les aldegues de Tereñes, Táranu, Tarañu y Torañu (Margolles). Nel conceyu de Cangas de Onis esiste inclusive un monte que lleva por nome Tarañosdiós.

La figura del Ñuberu tien un papel bien importante na mitoloxía asturiana. Según la opinión mayoritaria de los filólogos Taranis significa 'el que fai truenos', una. Ye'l señor del cielu, pos controla tou lo rellacionao col tiempu atmosféricu y vive, según la tradición, bien n'Exiptu o bien nos montes que dixebren Asturies de Lleón. A lo llargo del dominiu llingüísticu asturlleonés recibe diverses denominaciones, como les de Renubreiru, Escolar, o inclusive, nel casu del Bierzo, la de Troneiru.

Festividaes asturianes d'orixe celta

Samhain y Beltaine. Nueches de plenilluniu. Coligny.

Folclor arbóreo

El Texu y el Carbayu

Na mitoloxía asturiana destaquen particularmente dos, el texu (texu) y el carbayu (carbayu):

El texu (texu), árbol sagráu de los ástures.

El texu (texu) ye, por excelencia, l'árbol sagráu de la mitoloxía asturiana, pos representa'l venceyu del pueblu asturianu cola tierra, cola relixón antigua, colos antepasaos. Amás, ye un árbol de gran sentíu relixosu, atopándose-y al llau de munches ermites y campusantos asturianos. Pero ye tamién l'árbol de la escuridá, de la clarixa, de la muerte. Con venenu de texu suicidábense los guerreros ástures antes de ser derrotaos y cayer na esclavitú. Asina, na batalla del Monte Medulio los ástures diéronse muerte cola espada, el fueu, y el venenu de texu. El texu simboliza por tanto'l pasu al Otru Mundu y por ello güei gocia esti árbol de gran importancia nes celebraciones del Día de Difuntos, onde se lleva a los difuntos una caña por que los emponga na so torna al País de les Solombres. El venceyu ente'l texu y el mundu de los muertos ye reconocíu non yá n'Asturies, sinón n'otres tierres céltiques del occidente européu, como Bretaña o Irlanda, onde yera costume llantar texos nos campusantos en llugar de cipreses, y creíase que los raigaños de dichos árboles algamaben la boca de los muertos soterraos nes sos tumbes. Tamién ente los antiguos galos constátase la veneración d'esta especie vexetal y asina nel nordeste de la Galia asitiábase un pueblu, el de los eburones, que'l so nome significa precisamente «los adoradores del texu». Per otra parte, nes lleendes d'Irlanda narra la hestoria de Fer Í, «l'Home del Texu», qu'afatiáu con un harpa de cuerdes platiaes tenía los costume de sentase na caña d'un texu y tocar duces melodíes: Ciertu día cuando los héroes Éogan y Lugaid travesaben el ríu Maigue, en Connaught, oyeron una tienra música que venía de un texu xunto a una cascada. En principiu pensaron que la música yera aniciada pola cascada, pero cuando s'averaron al llugar, cuál sería la so sorpresa qu'afayaron a Fer Í tocando la so harpa dende lo alto del árbol. Nel ciclu de Fionn mac Cumhail, líder de los Fianna, una banda de mercenarios irlandeses, nárrase la estancia de dichu héroe nel Valle de los Texos (Gleann Eo), llugar cargáu de reminiscencies sobrenaturales nel que tuvo un alcuentru con trés xigantes que resultaron ser tres fantasma.

Fueyes de carbayu (carbayu).

Pero si'l texu ye n'Asturies el símbolu de la espiritualidá, el carbayu (Carbayu) lo ye de la realeza, y asina nes ilesies de Santolaya y la Capiya de la Santa Cruz, onde tuvieron soterraos Pelayo y Favila respeutivamente, atopamos con fueyes de carbayu grabaes en piedra. Esti árbol xunto col texu, yeren verdaderos xueces de paz, guardianes de la xusticia y la veracidá (en llugar de xurar sobre la Biblia facer sol carbayu sagráu). Nun tenemos d'escaecer nos tampoco del famosu carbayón, símbolu de la ciudá d'Uviéu, frente al cual asocedíen sucesos estraños, como'l d'una misteriosa muyer vistida de negru que venía del campu, garrar al árbol y en sopelexándose cayía al suelu y sumía. Coles mesmes, nun pasaxe de la obra de Pliniu'l Vieyu Historia natural (XVI, XCV) dizse que «namás hai más sagráu pa les druíes que l'arfueyu y el l'árbol sobre'l que crez, el carbayu» y darréu describe'l ritual de la recoyida del arfueyu, que les sos cañes yeren cortaes con ayuda de focetes d'oru por sacerdotes afatiaos de vistíos blancos. Pela so parte, Estrabón nel so Xeografía (XII, 5, 1) rellátanos que los xefes de los gálates axuntábense añalmente nun llugar d'Asia Menor denomináu drunemeton, el santuariu de los carbayos, p'aldericar sobre política.

El folclor arbóreo apaez con mapa nes tradiciones galeses, nes que tien una importancia capital el Cad Goddeu ('Batalla de los Árboles', en galés), poema compuestu pol bardu Taliesin a mediaos del sieglu VI na que se narra una batalla mítica ente'l rei Amaethon y Arawn, el rei de Annwn, el inframundu. Nun momentu del combate, el magu Gwydion llogra a partir de los árboles d'un monte crear un exércitu numberosu con ayuda del cual les tropes de Arawn fueron vencíes.

La tema del monte animáu apaez tamién na obra Macbeth, de William Shakespeare, qu'utilizó pa escribir la so pieza teatral un mitu procedente del folclor escocés, ya inclusive nes obres de Titu Liviu, nes que se rellata la suerte del cónsul Postumio, qu'internándose na Galia Cisalpina, foi derrotáu y muertu nuna emboscada por un grupu de galos que refundiaron tueros d'árboles a les tropes romanes: Según la interpretación de Jan de Vries y Jean Markale dicha narración escarez de rigor histórico y ye una mera transposición de ciertos mitos galos. En realidá, el monte animáu ye una tema pancéltico del qu'esisten versiones nes tradiciones de Bretaña y qué tanto, nes d'Asturies, pos Constantino Cabal recueye na so obra Mitoloxía asturiana: los dioses de la vida, un cuentencillo nel que se rellata la medrana d'un home qu'internándose nel monte ve de sópitu derrumbar sobre sí y sobre el so camín un ensame d'árboles. Pasaos los primeros momentos de congoxa da cuenta que tou lo asocedío nun ye más qu'una allucinación provocada pol Diañu Burllón.

Los immrama o viaxes al inframundu

Por tolos países del Arcu Atlánticu circularon a lo llargo de los sieglos tradiciones relatives al Otru Mundu, un mundu pobláu por seres sobrenaturales que coesiste col nuesu. Les fronteres ente los dos ámbitos, natural y sobrenatural, son bien tenues y suelen difuminarse en determinaes feches del añu como la Nueche de San Xuan, la viéspora del Primeru de Mayu, o la Nueche de Difuntos. Asina mesmu, determinaos llugares, como la fonte de la xana, los castros, los monumentos megalíticos, según ciertes islles asitiaes nel Océanu Occidental son consideraos como puntos de contautu ente la realidá humana y la feérica.

N'otres tradiciones, como la xudía o la griega, el mundu de los vivos y el de los muertos son compartimientos estancos, qu'apenes tienen rellación ente sigo. Na escatoloxía xudía, les almes de los homes baxen tres la muerte al she'ol, donden van permanecer aisllaos de los homes ya inclusive de Dios hasta la llegada del Xuiciu Final, tres el cual los xustos van resucitar y van habitar per siempres na Xerusalén Celestial. Na mitoloxía grecorromana, son frecuentes los rellatos referíos a los Campos Elíseos, el Campu de Asfódelos, los ríos Cocito y Aqueronte o la Tierra de los Cimerios, llugares a los cualos van parar los muertos tres el óbito, y que bien escepcionalmente son visitaos por héroes como Ulises, Eneas o Orfeo. Sicasí, na mitoloxía celta y na asturgalaica en particular, la solombra de los muertos ta presente peruquier: los difuntos, integraos n'exércitos tales como la Güestia y la Santa Compaña amenacien per cualesquier camín rural pocu allumáu, y les criatures del Otru Mundu intervienen na vida diaria de los homes.

Traces carauterístiques del Otru Mundu celta, que tán presentes tamién n'ensame de rellatos de la mitoloxía asturiana, son la dilación del tiempu, que trescurre a un ritmu muncho más lentu que n'el nuesu mundu, según la constante interacción ente homes y seres sobrenaturales, como nel casu de los changelings asturianos o xaninos al que yá se fixo referencia en seiciones anteriores. Polo que se refier al primeru de los puntos, Constantino Cabal recueye nel so llibru Mitoloxía asturiana: los dioses de la muerte, el casu d'un procurador que baxó a los infiernos y en tornando dase cuenta de que trescurrió un sieglu completu.

Una tema bien frecuente na mitoloxía celta faltar, y tamién na bretona y la gallega, ye'l de los rellatos de viaxes al Paraísu, denominaos immrama na lliteratura irlandesa y ente los que pueden resaltase los viaxes de Bran y Máel Dúin y el periplu de San Brandán el Navegante. La tradición gallega dispón d'hestories similares y asina se caltuvieron dos rellatos de dos monxos navegadores: Los de San Amaro y Trezenzonio.

Trátase mitos de tradiciones qu'atestigüen tantu del parentescu de los asturianos y los gallegos con otros pueblos célticos (como los bretones) como del trasiegu cultural que mientres sieglos, si non milenios, tuvo llugar per vía marítima ente los pueblos de los finisterres d'Europa.

El cristianismu celta n'España

Colonización britónica nel noroeste, obispu Maeloc. Parroquial suevu y cróniques tardorromanas. El vate Asterio.

Bibliografía

Ignacio Abella: La maxa de los árboles
Constantino Cabal: Mitoloxía asturiana
Alberto Álvarez Peña: Asturies máxica.

Referencies

Enllaces esternos

Wikimedia Commons tien conteníu multimedia tocante a Cultura celta n'Asturies.