Dundee

Dundee
Alministración
País	Reinu Xuníu
Nación constitutiva	Escocia
Conceyu	Dundee City (en)
Tipu d'entidá	ciudá
Nome oficial	Dundee (en); Dùn Dèagh (gd); Dundee (sco)
Nome llocal	Dundee (en); Dùn Dèagh (gd); Dundee (sco)
Códigu postal	DD1, DD2, DD3, DD4, DD5
Xeografía
Coordenaes	56°27′50″N 2°58′12″W / 56.464°N 2.97°O
	Dundee Dundee (Reinu Xuníu)
Superficie	67.33969 km²
Altitú	18 m
Demografía
Población	148 280 hab. (2016)
Porcentaxe	100% de Dundee City (en) ; 2.74% de Escocia; 0.22% de Reinu Xuníu
Densidá	2201,97 hab/km²
Más información
Prefixu telefónicu	01382
Estaya horaria	UTC±00:00 ; UTC+01:00
Llocalidaes hermaniaes	Zadar, Alexandria, Wurzburgu, Orléans, Nablus y Dubái
	dundeecity.gov.uk

Pa ver otros usos d'esti términu, Dundee (dixebra).

Dundee ( /dʌnˈdiː/ (?·i), n'escocés: Dundee) ye una ciudá y un conceyu d'Escocia nel Reinu Xuníu.^[1]^[2] Constitúi la cuarta ciudá por númberu d'habitantes d'Escocia, con 148 260 habitantes según el censo de 2014.^[3] La población asítiase na mariña este, na parte norte de la badea del ríu Tay, cerca d'onde dichu ríu desagua nel mar del Norte.

Orixe editar

La ciudá foi construyida alredor d'una llomba basáltica, llamada güei día Dundee Law, de 174 m d'altor. Mientres la Edá del Fierro el llugar sobre'l qu'anguaño s'asitia Dundee tuvo ocupáu por un asentamientu pictu. Nel so History of the Scottish People (Historia del pueblu d'Escocia), de 1527, Hector Boece suxurió que'l nome pictu del llugar foi Alec-tum, que significaría un llugar formosu, nome qu'hasta 1607, según William Camden, foi usáu xunto al actual pa referise a la ciudá.

Dende 1975, la ciudá ye'l centru alministrativu de la rexón de Tayside, y foi en sí mesma alministrada como unu de los distritos de dicha rexón. Dende l'abolición del sistema alministrativu de dos niveles n'Escocia en 1996, la ciudá de Dundee, incorporando'l burgu de Ferry, pasó a ser una autoridá autónoma, convirtiéndola nuna de les subdivisiones gubernamentales locales más pequeñes d'Escocia en términos de superficie. Los lemes de la ciudá son Dei Donum (en llatín Regalu de Dios) y Prudentia et Candore (Con Prudencia y Pureza). Usualmente solo'l postreru ye'l que s'usa pa fines cívicos.

Dundee celebró'l so ochentenu aniversariu en 1991, y ye conocida como la Ciudá del Discovery n'honor al RRS Discovery, la famosa nave d'esploración antártica de Robert Falcon Scott, que foi construyida na ciudá.

El 5 de marzu del 2004, Dundee foi reconocida como Ciudá de Comerciu xustu, lo que signifca la reconocencia a la ciudá como promotora d'esti tipu de comerciu. Finalmente, Dundee ye la ciudá escocesa más soleyera, con más de 1400 hores de sol de permediu al añu.

Allugamientu editar

Faru de Dundee.

La ciudá atópase arrodiada peles llombes Sidlaw escontra'l norte, y ta próxima a dalgunos de los paisaxes más conocíos d'Escocia, tales como Perth (32 km) y les Highlands escontra l'oeste, Saint Andrews (22 km) y Fife al sur, el conceyu d'Angus qu'arrodia dafechu la ciudá y onde s'atopen los formosos valles de Angus. Dos de los más famosos campos de golf del mundu, el Old Course de St Andrews y el de Carnoustie, tán cerca de la ciudá. El castiellu de Glamis topar a solu 20 km al norte de Dundee.

Historia editar

Etimoloxía editar

Dizse que David d'Escocia, octavu duque de Huntingdon y hermanu de Guillermu I d'Escocia, llamó a la ciudá Donum Dei ('Regalu de Dios') dempués d'habese llibráu d'una muerte segura mientres la so torna de les Cruzaes. Sicasí, esto ye una lleenda, una y bones el nome provién del gaélicu Dun Dèagh que significa Fuerte nel Tay (Dun ye un prefixu común en topónimos celtes, col significáu de llugar fortificáu).

Burgu editar

Anque'l llugar yá esistía con anterioridá, Guillermu I dio-y l'estatus de burgu real por Decretu en 1191.

Sieglos XIII y XIV editar

Mientres los sieglos XIII y XIV, Dundee conoció dellos periodos d'ocupación y destrucción, debíos a acontecimientos militares. Dempués de que Xuan I d'Escocia en 1295 negara l'autoridá sobre Escocia que reclamaba Eduardu I d'Inglaterra, el rei d'Inglaterra personar n'Escocia en dos causes con intenciones contraries. Eduardu I arrampuñó a Dundee los sos derechos llegales, negándo-yos a los habitantes el derechu al so propiu gobiernu llocal y xudicial. Eduardo ocupó'l castiellu de Dundee en 1296, pero foi espulsáu d'él por William Wallace en 1297, nel marcu de la primera de les Guerres d'independencia d'Escocia.

Ente 1303 y 1312 Dundee quedó nuevamente so ocupación inglesa, anque nesta ocasión la espulsión de los ingleses efectuada por Roberto Bruce portó la destrucción del castiellu. Robert Bruce proclamárase rei d'Escocia en 1309 col nome de Roberto I, na cercana abadía de Scone. En 1327, Bruce dio'l títulu de Burgu Real a la ciudá de Dundee.

Mientres la Guerra de los Cien Años, nel sieglu XIV los franceses invocaron la Vieya Alianza con Escocia pa combatir xuntos contra Inglaterra, polo que Ricardu II d'Inglaterra coló escontra'l norte, afarando Dundee, Edimburgu y Perth mientres la llamada Segunda Guerra d'independencia d'Escocia.

Sieglu XVI editar

Una vista de Dundee y de la ponte sobre'l ríu Tay.

A pesar de los constantes ataques que sufrió, en Dundee nun se construyeron muralles hasta 1545, metanes les vicisitúes de los intentos d'Enrique VIII d'Inglaterra d'estender les sos ambiciones polítiques y el protestantismu escontra'l norte, casando al so fíu más nuevu (Eduardu VI) con María I Estuardo, reina d'Escocia. María caltuvo l'alianza colos franceses, quien consiguieron ganar y faer prisioneros a enemigos protestantes de la reina, incluyendo John Knox, nel castiellu de Saint Andrews, na cercana llocalidá de Fife, en xunetu de 1547. Esi mesmu añu, sicasí, en llogrando la victoria na batalla de Pinkie Cleugh, el rei inglés ocupó Edimburgu, al empar qu'efectuó un bombardéu naval contra Dundee que provocó graves daños na ciudá. El campusantu de Howff, dau a los habitantes de Dundee en 1546, ye'l postreru de los regalos a la ciudá efectuaos por María Estuardo, que quedó intactu.

Sieglu XVII editar

Mientres un periodu de relativu aselu ente Escocia ya Inglaterra, l'estatus de Dundee como un burgu real foi nuevamente confirmáu por Carlos I el 14 de setiembre de 1641. Irónicamente, col empiezu de la Guerra Civil Escocesa en 1644, Dundee volvió sufrir un ataque, anque esta vegada de los nobles lleales al rei; James Graham, primer marqués de Montrose, atacó la ciudá n'abril de 1645. Pero les traxedies nun acabaron al cesar les hostilidaes ente los escoceses realistes y los Covenanters. El 1 de setiembre de 1651 mientres la invasión d'Escocia poles tropes del Parllamentu inglés mientres la Tercer Guerra Civil Inglesa, el xeneral George Monck, comandante de les fuercies d'Oliver Cromwell n'Escocia, apoderar de la ciudá de Dundee, que foi escalada poles sos tropes, destruyendo cuasi tou y matando a unos 2000 de los 12.000 habitantes.

John Graham, vizconde de Dundee, alzó l'estandarte de la Casa de Estuardo en 1689, consiguiendo'l sofitu de la ciudá a la causa de los jacobitas. Por esta significativa contribución a la causa jacobita, Graham pasó a ser conocíu como Bonnie Dundee.

Una pequeña seición de la muralla de la ciudá, el conocíu Arcu Wishart, inda permanez intactu como recordatoriu de l'aturbolinada hestoria de Dundee.

Sieglos XVIII y XIX editar

Imaxe de la estación ferroviaria en Dundee, ente 1831 y 1861.

Tres la firma nel añu 1707 del Acta d'Unión ente Escocia ya Inglaterra, que supunxo la unión de dambos países nun solu Reinu Xuníu, terminaron los enfrentamientos militares. Dundee pudo asina reconstruyir el so puertu y establecese como un centru industrial y comercial. El so progresu industrial basóse especialmente en tres sectores: el yute, la mermelada y el periodismu.

Respectu de la industria testil, mientres los sieglos XVIII y XIX, el llinu yera importáu dende los países riberanos del Mar Bálticu, siendo utilizáu como materia primo pa la ellaboración de texíos. Esti activu comerciu caltenía 36 molinos en marcha en 1835, pero varios conflictos bélicos, especialmente'l de la Guerra de Crimea contra l'Imperiu rusu, punxeron un frenu al mesmu. Por estes feches, el yute, una fibra vexetal orixinaria del Subcontinente Indiu, foi contempláu como una posibilidá alternativa pa la industria testil, pero resultaba malo de remanar. Afayóse qu'un tratamientu de les fibres con aceite de ballena, elementu que podía ser apurríu por otra industria llocal, faía posible'l filáu del yute, colo que s'abrir pasu a una crecedera industrial na producción de texíos. Esta crecedera económica bastió de la mesma una vertixinosa crecedera na población, que pasó de 26 000 habitantes en 1801 a 40 000 en 1835, 90 000 en 1861 y 130 000 en 1870.

Pa fines del sieglu XIX, la mayoría de la población trabayadora de Dundee trabayaba na manufacturación del yute, pero la industria empezó a aparrar en 1914, cuando resultaba más baratu mercar yute importáu de la India (irónicamente, los barones del yute de Dundee invirtieren grandes cantidaes de dineru en compañíes manufactureras indies). La producción comercial de yute en Dundee llegó al so fin nos años 1960. Dellos manufacturadores diversificar con ésitu produciendo fibres sintétiques y llinoleu por un curtiu tiempu. Munchos molinos fueron baltaos, pero otros fueron acondicionaos pa usu residencial. Un muséu, allugáu nos antiguos Verdant Works, conmemora los raigaños manufactureras de la ciudá y opera un pequeñu taller de procesamientu de yute.

Academia Morgan, una escuela secundaria de Aberdeen.

Tocantes a la mermelada, la lleenda afirma que Janet Keiller escurrió una receta en 1797 pa poder usar un gran cargamentu de naranxes de Sevilla qu'adquiriera'l so maríu James. Evidentemente trátase d'una lleenda, pero seya que non la mermelada convertir nun famosu productu d'esportación dempués de que James Keiller (en realidá yera'l fíu namái de Janet y non del so maríu) industrializó'l procesu de producción mientres el sieglu XIX. La producción tradicional foi víctima de corporaciones que copiaron el procesu, pero les distintives jarras blanques de mermelada Keiller pueden siguise mercando anguaño.

Finalmente, el periodismu sigui siendo importante na actualidá en Dundee gracies a D. C. Thomson & Co. Ltd, que celebró'l so centenariu en 2005. La firma publica una gran variedá de periódicos, comics pa neños y revistes, como'l Sunday Post, The Courier y los favoritos infantiles, The Beano y The Dandy.

El RSS Discovery, fondiáu nel puertu de la ciudá.

Igualmente, el fechu de que mientres el sieglu XIX Dundee fora un activu puertu pa la caza de ballenes fizo que se desenvolviera una intensa actividá nos estelleros de la ciudá. En 1857 el navío balleneru Tay foi reacondicionado con Motor de vapor motores de vapor, el primeru del mundu en fornilos. Para 1872 Dundee convirtiérase nel principal puertu balleneru de les Islles Britániques. Más de 2000 barcos fueron construyíos na ciudá ente 1871 y 1881. L'últimu barcu balleneru construyíu en Dundee foi'l Terra Nova, en 1884, antes de cesar dicha actividá cola escayencia de la práutica comercial de la caza de ballenes ante la cuasi estinción de les mesmes. La industria de construcción naval llegó al so fin pela so parte en 1961. La Compañía Naval Dundee Perth and London (DPLC) caltuvo'l so últimu barcu de vapor en serviciu pol ríu Tay dende Perth hasta Kingston upon Hull y Londres. La firma inda esiste, pero tresformóse esencialmente nuna mera axencia de viaxes.

El RRS Discovery, el navío que saleó hasta L'Antártida con Robert Falcon Scott, foi construyíu en Dundee en 1901. Tornó al so llugar de nacencia nos años 1980 y ta fondiáu na ciudá al llau d'un centru pa visitantes. Un barcu más antiguu, la fragata HMS Unicorn, ta fondiáu nel muelle. Nun foi construyíu na ciudá, pero ye'l barcu de guerra fabricáu en madera más antiguo del Reinu Xuníu que sigue inda a flote, sirviendo de recordatoriu de la intensa rellación de la ciudá col mar.

En 1879 construyóse una ponte ferroviaria sobre'l ríu Tay, coneutando Dundee y Aberdeen coles ciudaes de Fife y Edimburgu. La so terminación foi conmemorada nun poema en prosa por William McGonagall.^[4] Menos d'un añu dempués de la so construcción, la ponte esbarrumbóse por cuenta del so propiu pesu al que s'añader el d'un tren de pasaxeros que pasaba por él mientres una nube. L'escritu clásicu de McGonagall, The Tay Bridge Disaster, cuenta vívidamente la traxedia. La ponte foi reemplazada en 1887 col que neses feches yera la ponte ferroviaria más llarga d'Europa (anguaño, con tan solo 5 km más de llargor, ser la Ponte d'Øresund).

Sieglu XX editar

El diputáu na Cámara de los Comunes pola circunscripción eleutoral de Dundee ente 1908 y 1922 foi Winston Churchill, quien neses feches yera miembru del Partíu Lliberal. Les conspicuas raigaños nobiliarios de Churchill y les ausencies frecuentes de la so circunscripción alloñar de los sos eleutores. Los últimos años de la so carrera política en Dundee tuvieron marcaos polos ataques sufiertos a manes de la prensa llocal. Churchill describió nuna ocasión la so circunscripción como "un puestu pa tola vida, y baratu, y fácil más allá de toa esperiencia". Una apendicitis torgó-y faer campaña pa les eleiciones a la Cámara de los Comunes, pero la so esposa Clementine faló nel so llugar, siendo fecha de menos porque usaba perlles. Churchill foi ganáu nesa eleición pol candidatu del Partíu Llaborista Y.D. Morel, según pol candidatu del Partíu Escocés Prohibicionista, Edwin Scrymgeour; nel casu de Scrymgeour, nel sestu intentu. Winston Churchill dir de Dundee, "ensin apéndiz, puestu nin partíu" pa nunca volver. En 1943 ufiertóse-y el premiu Freedom of the City por 16 votos contra 15, pero refugó aceptalo. Cuando l'asamblea pidiólu qu'esplicara la so negativa, a cencielles dixo: "Yo nun tengo más nada qu'añader a la respuesta que yá se mandó".

Economía editar

La ciudá de Dundee nunca recuperó'l nivel que tuvo nos sieglos XVIII y XIX como gran centru manufecturero, pero evolucionó como un centru d'investigaciones y desenvolvimientu en munches árees. Equí tien la so sede D. C. Thomson & Co. dende 1905.

Nos años 1960 y 1970 la llegada a la ciudá de trés grandes compañíes, Michelin, NCR y Timex, sollivió en dalguna forma'l desemplegu. Timex cerró la so planta en Dundee a principios de los años 1990, reflexando l'actitú industrial d'esi tiempu. El desenvolvimientu de delles zones empresariales” y “parques teunolóxicos”, y en particular la llegada de dellos centros empresariales d'atención telefónica coadyuvaron a la recuperación económica na rexón.

Clima editar

Parámetros climáticos permediu de Dundee
Mes	Xin	Feb	Mar	Abr	May	Xun	Xnt	Ago	Set	Och	Pay	Avi	añal
Temperatura máxima media (°C)	6.4	6.9	9.1	11.5	14.4	17.1	19.3	19.2	16.5	12.7	9.1	6.5	12.4
Temperatura mínima media (°C)	0.7	1.0	2.2	3.9	6.3	9.1	11.0	10.9	8.9	6.1	3.0	0.7	5.3
Precipitación total (mm)	71.1	47.2	53.3	46.3	48.1	57.3	56.9	64.6	65.7	82.0	68.4	61.2	722.0
Hores de sol	53.6	77.3	116.2	145.9	191.2	166.4	174.3	166.3	126.0	95.9	69.8	43.1	1426.3
Fonte nº1: KNMI/ Royal Netherlands Meteorological Institute^[5]
Fonte nº2: Met Office^[6]

Educación editar

Universidá de Dundee.

En 1967, la Universidá de Dundee quedó formalmente constituyida como universidá, en siendo una mera preparatoria de la Universidá de Saint Andrews mientres 70 años. Anguaño ta a la vanguardia nes árees d'investigaciones de Medicina y Oncoloxía, ya incorpora la Escuela d'Arte y Diseñu Duncan de Jordanstone, una de les meyores escueles d'arte del Reinu Xuníu. La rectora de la Universidá ye la presentadora de televisión Lorraine Kelly. Apocayá (n'ochobre de 2005) anuncióse que la Universidá convertir nel primer centru de la Unesco nel Reinu Xuníu.

La Universidá de Abertay Dundee ye una universidá relativamente nueva. Foi creada en 1994, so llexislación del gobiernu que-y dio'l títulu de “Universidá” al Institutu de Teunoloxía de Dundee, que fuera creáu en 1888 y recibiera autorización pa otorgar diplomes nos años 1970.

Anguaño la Universidá de Abertay ye líder mundial en teunoloxía pa xuegos d'ordenador y diseñu, y tamién ye onde s'atopa la Escuela de Negocios de Dundee. David Jones, creador de los xuegos Grand Theft Auto y The Lemmings, asistió a la Universidá de Abertay. Dare to Be Digita, una compañía de xuegos mundialmente reconocida, ye controlada por dicha universidá.

Dundee tien una población estudiantil d'aproximao 32.000 persones.

Relixón editar

Les ilesies históriques de la ciudá son la ilesia Saint Mary y la ilesia Steeple. La Ilesia Presbiteriana d'Escocia tien un prebisterio en Dundee qu'anguaño consta de 45 congregaciones, anque munches d'elles comparten un mesmu pregueru. Hai dos catedrales na ciudá, la Catedral de Saint Paul, de la Ilesia Episcopaliana d'Escocia, y la Catedral de Saint Andrew, de la Ilesia Católica.

Una comunidá xudía esistió na ciudá dende hai más d'un sieglu. L'actual sinagoga foi construyida nos años setenta. La comunidá musulmana construyó'l so mezquita en 2000. Dundee tamién ye llar d'una de los dos úniques escueles para señorites musulmanes en toa Escocia. La ciudá tamién tien una gurdwara sij y un mandir hindú.

Inventos rellacionaos con Dundee editar

Allumáu públicu editar

Penny Red, unu de los primeros sellos de correos.

Dundee foi la primer ciudá nel mundu en tener un sistema d'allumáu públicu, emplegando pa ello bombilles diseñaes por James Bowman Lindsay.

Sellu de correos editar

James Chalmers ye reconocíu por haber inventáu'l sellu postal modernu en Dundee. La so tumba, nel campusantu Howff, diz: "Creador del sellu de correos adesivu que salvó la propuesta de franquéu de penique de 1840, convirtiéndola nun ésitu ensin precedentes qu'hai sidoadoptado en tolos serviciospostales del mundu."

Caxeru automáticu.

El caxeru automáticu editar

Una serie d'innovaciones creaes por NCR Corporation (incluyendo'l desenvolvimientu de los llectores de bandes magnétiques pa les caxes rexistradores) remató cola producción del primer Caxeru automáticu o “buecu na paré”, na planta de producción de la empresa en Dundee a finales de los años sesenta.

Informática editar

El primer ordenador personal Sinclair foi producíu pola compañía Timex na so planta de Dundee a principios de los años ochenta. La compañía de xuegos d'ordenador Rockstar North, creadora de los xuegos The Lemmings y Grand Theft Auto foi fundada en Dundee sol nome de DMA Design. Games Company Real Time Worlds anguaño trabaya en xuegos pa Xbox 360 en Dundee. Pa una pequeña ciudá que s'atopa a tanta distancia de Silicon Valley, l'impautu na industria d'ordenadores que supunxo Dundee ye estraordinariu.

Personalidaes amestaes a la ciudá editar

Edificios nel centru de la ciudá de Dundee.

D'Arcy Wentworth Thompson editar

D'Arcy Wentworth Thompson foi unu de los meyores matemáticos y biólogos d'Escocia. Foi nomáu profesor de Bioloxía no que nesi entós yera la Universidá Colexu de Dundee en 1885. Vivió 32 años en Dundee, onde ayudó a crear un impresionante Muséu Zoolóxicu, coleccionando especímenes de tol mundu. La mayoría de les sos investigaciones centrar nos principios matemáticos de la naturaleza, que remataron cola publicación en 1917 del so famosu llibru On Growth & Form y la razón por que conózse-y como'l primera biomatemático del mundu. Esi mesmu añu dir de Dundee p'asumir una plaza como Direutor d'Historia Natural de la Universidá de Saint Andrews onde permaneció enseñando hasta la edá de 87 años. Morrió en Saint Andrews en 1948.

Intereses editar

Nel referendu de 18 de setiembre de 2014, Dundee foi la circunscripción eleutoral col mayor porcentaxe de votu a favor de la independencia (57,3%).^[7]