Wikipedia

Pueblu xudíu

El pueblu xudíu ye un grupu descendiente de los hebreos y antiguos israelites del llevante mediterraneu. La relixón constitúi un posible aspeutu de pertenencia al pueblu xudíu según les tradiciones, práutiques culturales, sociales y llingüístiques. Magar pueden presentar carauterístiques comunes, tales como l'idioma o la creencia, los xudíos nun constitúin un grupu étnicu homoxéneu, por ello la definición precisa de xudíu ye revesosa y puede variar dependiendo de la énfasis que se faiga na observancia relixosa o na identidá secular.[4]

Infotabla de grupu humanuPueblu xudíu


Tipu grupo etnorreligioso (es) Traducir, Nación y pueblu
Población total 14 606 000 (2018)
Llingua hebréu, cnaánico (es) Traducir, llingües xudeorromances, crimchaco (es) Traducir, Xudeo-bereber, Juhuri, Xudeoárabe, Xudeoxeorxanu, Jewish English languages (en) Traducir y yiddish
Relixón xudaísmu
Epónimu Judá (es) Traducir
Xeografía
Estáu Israel
[1]
[2]
[2]
[2]
[3]
[2]
[2]
[3]
[3]
[3]
Cambiar los datos en Wikidata

Los xudíos sufrieron una llarga historia de persecución en distintos llugares y la so población foi variando a lo llargo de los sieglos. Según datos de Berman Jewish DataBank, en 2015 la población xudía algamaba los 14,3 millones. Representando alredor d'un 0,2 per cientu de la población mundial.[5] La mayoría d'ellos mora n'Israel y Estaos Xuníos. Según investigaciones llevaes a cabu na Universidá Hebrea de Xerusalén, el 96 per cientu de los xudíos que moren fora d'Israel tiende a concentrase en diez países, toos ellos democráticos.[6]

Etimoloxía

editar
 
Lleón de Xudá. El lleón, símbolu de Xudá. Relieve con inscripción hebrea: « יְהוּדָה ».[7]
 
Mapa de los dos reinos hebreos escontra 830 e.C.[8]
 
En Mesopotamia: Purim. Esther y Mordecai escriben les cartes a los xudíos, sieglu V e.C.[9] Oleu por Aert de Gelder, 1675.[10] Coleición Hirsch, Arxentina.

El términu xudíu (n'hebréu יהודי—Yehudi) ven de Xudá (יְהוּדָה—Yehúda, cuartu fíu del patriarca bíblicu Jacob). Nun sentíu territorial, Xudá (יְהוּדָה, esto ye, Xudea) designaba al Reinu de Xudá, entidá política qu'esistió nel llevante mediterraneu, unos mil años antes de la Era común y hasta'l 70 de la mesma.[11] Los habitantes del Reinu de Xudá yeren conocíos como xudíos, términu que depués foi ampliándose hasta tomar a toos aquellos qu'emigraren dende ellí escontra otres rexones ya inclusive foi aplicáu depués a los sos descendientes.

Como axetivu xentiliciu hebréu que deriva del nome propiu Xudá, el términu xudíu aparentemente nun foi aplicáu pa designar a los miembros de la tribu, pero sí lu emplega Jeremías nel testu bíblicu, dándo-y un sentíu nacional, en referencia a aquellos habitantes del sureñu Reinu de Xudá que permanecen fieles a Yahvéh,[12]

Entós vieno la pallabra de Yahvéh a Jeremías en Tafnes, diciendo:
«Toma nes tos manes piedres grandes y escuéndiles nel amiestu na terraza de lladriyu que ta a la entrada del palaciu de Faraón en Tafnes, a vista de la xente xudío» (Jeremías 43:8-9).[13]

Que'l so testu orixinal na Biblia hebrea ye:

וַיְהִי דְבַר יְהֹוָה אֶל יִרְמְיָהוּ בְּתַחְפַּנְחֵס לֵאמֹר

קַח בְּיָדְךָ אֲבָנִים גְּדֹלוֹת וּטְמַנְתָּם בַּמֶּלֶט בַּמַּלְבֵּן אֲשֶׁר בְּפֶתַח בֵּית פַּרְעֹה בְּתַחְפַּנְחֵס לְעֵינֵי אֲנָשִׁים יְהוּדִים

ירמיהו 43:ח-ט (Jeremías 43:8-9).[14]

Los habitantes del Reinu de Xudá van ser dende entós conocíos como xudíos, términu que depués s'amplió hasta tomar a tolos "fíos d'Israel" (בְּנֵ֥י יִשְׂרָאֵֽל),[15] incluyendo aquellos qu'emigraren escontra otres rexones y aplicándose depués tamién a los sos descendientes.[16]

El términu xudíu guarda tamién una estrecha rellación con aquellos habitantes y miembros del Reinu de Xudá que fueron forzaos al exiliu y cautiverio en Babilonia, pero fueron lleales a Yahvéh y llograron depués de los perses la permisión de tornar a la so territoriu natal, aplicándose por ello'l términu xudíu tanto al hebréu que retornó a él como a aquél que permaneció en Mesopotamia.[17]

En castellán, el términu xudíu procede del llatín Iudaeus, que de la mesma ye préstamu de l'antigua llingua xudeo-aramea Y'hūdāi, correspondiéndose col hebréu Yehudi (יְהוּדִי).[18] Esiste amás una correspondencia etimolóxica ente dellos idiomes; asina, por casu, Jude n'alemán, juif en francés, jueu en catalán, Jew n'inglés, xudeu en gallegu, chodigo n'aragonés, jøde en danés, y zsidó n'húngaru. Con tou, esisten tamién idiomes nos que los xudíos son denominaos hebreos, tal como asocede en persa y en griegu (Εβραίοι), según n'italianu, rumanu, rusu y demás llingües eslaves.[19]

Un posible significáu del términu xudíu ye 'Allaba al Eternu'.[20] La pallabra xudíu nun apaez na primer seición de la Biblia hebrea (Pentateucu o Los Cinco Llibros de Moisés), pero sí nes sos otres seiciones yá indicaes, según tamién nel Llibru de Ester (que nel xudaísmu constitúi un testu estreme y que ye lleíu en Purim).[21] Ello sicasí nun significa que'l términu Iehudi/Xudíu tenga sentíu peyorativu nengunu en casu de ser comparáu col so predecesor, Ivri/Hebréu.[21]

Xudíos y xudaísmu

editar

Hasta'l sieglu XVIII, los vocablos xudíos y xudaísmu yeren práuticamente sinónimos. Sicasí, la llegada de la Haskalá (ilustración xudía) supunxo un cambéu radical na mentalidá de munchos xudíos que se vieron a sigo mesmos como miembros d'un mesmu pueblu, pero separaos de la tradicional adhesión a la fe xudaica.

Identidá xudía

editar
 
Yehuda Pen, Home del shtetl, Bielorrusia, 1890-95.

El pueblu xudíu considerar a sí mesmu descendiente de Xudá, fíu de Jacob, de la mesma fíu d'Isaac, quien yera fíu d'Abraham. Según la tradición monoteísta, el pueblu xudíu tien el so orixe en Abraham, proveniente d'Ur, siendo Abraham el primer patriarca y a quien se reveló'l Dios únicu.

Pertenecer al pueblu hebréu nun dependía de nengún orixe étnicu o racial, sinón de l'adhesión de determinada(s) persona(s) a l'Alianza con Yahveh, que nun yera un privilexu sinón qu'implicaba'l cumplimientu de deberes pa con Dios, que la so carauterística orixinal y distintiva yera'l ser únicu.[22]

Cuando Moisés condució al pueblu hebréu dend'Exiptu hasta la Tierra d'Israel, un ensame d'homes y muyeres de diversos oríxenes xunir a ellos y acompañar mientres el Éxodu. Una vegada lliberaos de la esclavitú, los descendientes de Jacob entemecer con ellos. Esto ye, los hebreos casóse con cualquier persona qu'abrazara la fe n'el Dios únicu y aceptara l'Alianza.[23]

Xeneralmente, l'usu del términu xudíu utilizar pa referise a tres grupos: aquellos que tienen oríxenes étnicos xudíos, aquellos que practiquen el xudaísmu y aquellos que s'identifiquen como tales pola so identificación cultural y histórica. La halajá, la llei xudía, da otra definición de la identidá xudía. Acordies cola llexislación xudía, xudíu ye aquel que: a) ye fíu de madre xudía (llei que deriva del pasaxe de Deuteronomiu 7:1-5)[24] o b) aquella persona que se convierte formalmente al xudaísmu so la supervisión halájica d'un reconocíu Bet Din (corte xudía) presidida por trés dayanim (xueces). Esti procesu de conversión ta desenvueltu en testos llegales xudíos, tales como'l Talmud, el Shulján Aruj y les interpretaciones de la ortodoxa rabínica.

Pero amás d'esa definición ortodoxa esisten otres definiciones, como les de les corrientes reformistes, reconstruccionistas y lliberales, qu'afirmen que ye xudíu aquel que tien un padre xudíu (nel sentíu xenéricu, esto ye, un padre o una madre). L'humanismu xudíu afirma que ye xudíu "quien se siente xudíu" ensin importar si tien ascendencia xudía o si fai una conversión relixosa.

Por conversión

editar
 
Marilyn Monroe convertir al xudaísmu en 1956.[25]
 
Baruj Spinoza: escomulgáu por panteísta.

Magar el xudaísmu nun fomenta la conversión y a lo llargo de la historia nun se conocen casos onde'l pueblu xudíu sometiera a otru a convertise, la mesma ta contemplada. Pa faelo ye necesariu tener un estudiu ampliu sobre la Torá, capacitáu por un Moré (Maestru). Los filtros pa la conversión al xudaísmu, magar varien según les distintes corrientes, suelen ser bien esixentes, yá que se busca per parte de los rabinos que la conversión sía sincera y ensin motivaciones ulteriores.

Nel pasáu hubo exemplos de conversiones en masa al xudaísmu, como ye'l casu del pueblu de Samaria, qu'ensin ser descendientes de Jacob nun sentíu físicu abrazaron el xudaísmu anque nunca perdieron del tou les sos creencies y costumes, polo cual los xudíos ortodoxos de Xerusalén nunca los vieron con total presto.[ensin referencies] Otru casu de conversión en masa ye aquella de los jázaros.

Perda de la condición de xudíu

editar

Tocantes a la perda del xudaísmu, acorde cola llei xudía (Halajá), nun esiste manera de perder el xudaísmu. Quien naz xudíu o se convierte, nun pierde la so condición de xudíu inclusive dempués de cometer unu de los trés peores pecaos: paganismu, asesinatu o aberraciones sexuales. A pesar d'esto la llei xudía utilizó otra arma contra pecadores de mayor escala: l'espulsar de la comunidá (“El Herem” o “El Nidui”). El poder de dixebrar de la comunidá remontar a les primeres dómines bíbliques, pero empezar a usar en forma sistemática mientres la dómina talmúdica nel segundu Templu de Xerusalén; el so usu siguió eventualmente mientres la era moderna. Baruch Spinoza y Uriel da Costa son dalgunos de los xudíos más importantes que fueron escomulgaos de la comunidá. Pero, acordies cola llei xudía, esisten caminos pa ser aceptáu nuevamente na comunidá (yá que, según la mentada llei, la judeidad ye en principiu daqué pa tola vida).

Babilonia y Roma

editar

Dempués de la destrucción del Segundu Templo los xudíos perdieron enforma de les sos cañes. Sicasí, una cantidá importante d'helénicos permaneció n'Alexandría. Ensin Templu, los xudíos qu'entá falaben griegu dexaron de ver a Xerusalén na mesma manera na que solíen velo. Los xudíos dixebráronse dependiendo del so idioma en griegos y hebreos.[26] Amás les creencies y los testos bíblicos de cada comunidá diferíen en delles coses.[26]

Pal primer sieglu, la comunidá xudía en babilonia, a la que fueren exiliaos dempués de la conquista babilónica, según la revuelta Bar Kokhba en 135 aC, yá empezara a crecer.[27] Ente los años 200 aC a 500 aC, nesi llugar concentrábase alredor d'un sestu de la población total de xudíos nesa era.[28] Pal sieglu 13 l'autor Bar Hebraeus dicía qu'había alredor de 6,944,000 xudíos nel mundu romanu.[29]

Grupos étnicos

editar
Artículu principal: Divisiones étniques xudíes

Ashkenazim

editar
 
Asquenazí.[30]
 
Sefardín.[31]
 
Mizrají.[32]

Ashkenaz ye'l nome dau a Alemaña polos xudíos y ashkenazí («alemán») ye'l nome que recibíen los xudíos d'Alemaña. Usóse depués pa describir a los xudíos provenientes d'Europa de manera xeneral. El so idioma ye'l yidis, que ye un dialeutu xermanu con influencia hebrea y eslava. Habitaron principalmente n'Alemaña, Polonia, Ucraína y Rusia. Nun son xudíos ashkenazim los que tienen raigaños nos siguientes países d'Europa: la península ibérica y rexones d'Italia, Grecia, Turquía, los Balcanes, Inglaterra, Países Baxos y parte de Francia (los xudíos alsacianos sí lo son).

Los xudíos ashkenazim adoptaron les interpretaciones de les mitzvot de les escueles rabíniques d'Israel, y los xudíos orientales, les de les escueles babilóniques.

Sefaradim

editar

Sefarad ye'l nome hebréu dadu a España, emplegándose la pallabra sefardín pa designar a los xudíos de Península Ibérica (tantu d'España como de Portugal). La historia de los sefardites na Península Ibérica remontar a l'Antigüedá.[33] Los sefardinos fixeron grandes contribuciones a la cultura ibérica, onde moraron non menos de quince siglos. Por motivos relixosos tuvieron d'emigrar d'España en 1492.[34] A los descendientes d'esos xudíos sigue llamándose-y sefardinos o sefardites, ensin importar en qué parte del mundu nacieren. Magar la espulsión de la península ibérica, los exiliaos sefardinos atoparon abellugu en sitios tan diversos como'l Magreb, Exiptu ya Italia, Grecia y Turquía, Siria y Tierra Santa, Holanda y el Nuevu Mundu.[35]

Unu de los idiomes falaos polos sefardinos ye xudeoespañol o ladín, que ye un dialeutu castellán. Los sefardinos tienen costumes ancestrales y un ritu relixosu hebraicu que-yos ye propiu. En 1924, el xeneral Primo de Rivera concedió la ciudadanía española a los xudíos sefardinos por razones históriques», lo cual salvó munches vides mientres la Segunda Guerra Mundial. El cónsul español Ángel Sanz Briz pudo salvar n'Hungría a miles de xudíos del Holocaustu, declarando que los xudíos sefardinos yeren ciudadanos españoles y por tanto pertenecíen a la xurisdicción del so gobiernu.[36]

En 1991, Yad Vashem (Muséu del Holocaustu n'Israel) estremó les aiciones de Sanz Briz, concediéndo-y al traviés de los sos herederos el títulu de Xusto ente les Naciones ya inscribiendo el nome del cónsul español nel memorial de la Shoá. En 1994 el gobiernu húngaru concedió-y a títulu póstumu la Cruz de la Orde del Méritu de la República Húngara. Sanz Briz foi'l primer diplomáticu español qu'apaeció nun sellu de correos d'España.

Mizrajim o edot hamizraj

editar

Mizrají (mizrajim en plural) ye'l nome dau a les comunidaes xudíes qu'inmigraron de los países del Oriente Mediu, notablemente de Yeme, Iraq ya Irán. Munchos denominar equivocadamente sefaradim dientro del mesmu Israel, anque nada tienen que ver cola Península Ibérica.

El términu correutu pa denominalos n'hebréu ye edot hamizraj (comunidaes del Oriente). Tomen la so interpretación de los preceptos de les escueles rabíniques de Babilonia. Son los xudíos del mundu árabe y iraniu.

Ver tamién: Askenazí, Mizrají, y Sefardín

Llingües xudíes

editar
Artículu principal: Llingües xudíes
 
Eliezer Ben Yehuda.
 
Llingua y Destierru
Exemplar de la Gazeta d'Ámsterdam publicáu nos Países Baxos el 12 de setiembre de 1672. Los hebreos d'Ámsterdam imprimíen un periódicu qu'amuesa, en primer plana, l'interés de la comunidá xudía polo qu'asocedía nesi entós en Madrid y, lleía amás les noticies n'español —dempués de 180 años de ser espulsada del so suelu ancestral (1492)—. Muséu Casa de les Diáspores, Tel Aviv.[37]

Tradicionalmente, conozse como idioma hebréu a la llingua llitúrxica del xudaísmu (tamién conocíu como lashon hai-kodesh, 'llingua santa'), el llinguaxe nel que'l Tanak foi escritu, la fala de los xudíos mientres sieglos y, xunto col árabe, unu de los dos idiomes oficiales del Estáu d'Israel.

Tal que lo conocemos güei, l'hebréu (o hebréu modernu) ye frutu de la obra del llingüista Eliezer Ben Yehuda que llegó a Palestina en 1881 y alicó un idioma que namái s'utilizaba nos servicios relixosos xudíos y qu'en términos de fala quedara en desusu mientres más de dieciséis sieglos.[38]

Per otra parte, los xudíos que primeramente s'asitiaron en diverses llocalidaes diásporicas desenvolvieron dacuando maneres de comunicación propios ya incorporaron vocablos hebreos nos idiomes vernáculos. Ello dase nel ladín de los xudíos de la península ibérica y el yidis de los xudíos de la Europa Central.[39] Con tou, aquellos que yeren preparaos, apoderaron tantu l'hebréu como l'idioma llocal, o los idiomes llocales; non pocos xudíu desempeñáronse amás como traductores. Avera del xudeoespañol como fenómenu sociu-cultural y identitario, escribió García-Pelayo y Gross nel sieglu XX:

Dícese de los xudíos espulsaos d'España nel s. XV y que caltienen n'Oriente la llingua y les tradiciones españoles. La espulsión de los xudíos [...] fixo salir de la Península ibérica a gran númberu de families, sobremanera d'Andalucía y de Castiella, que se fueron a establecer nos países del Mediterraneu oriental apoderaos polos turcos, onde formaron colonies que subsistieron hasta los nuesos díes, especialmente n'Exiptu, Arxelia, Marruecos, Turquía, Grecia, Bulgaria [...]. Diches families, compuestes polo xeneral d'elementos sefardinos de bon nivel social, caltuvieron la so relixón, les sos tradiciones, el so idioma y entá una lliteratura propia mientres cuatro siglos y mediu. L'español que tresportaron, el de Castiella y Andalucía de fines del sieglu XV, alloñáu de too contautu col de la Península, nun participó de la evolución sufierta pol d'España y l'América colonial española. La so fonética presenta delles formes arcaiques, pero ensin dexenerar; el so vocabulariu ufierta contaes contaminaciones hebrees, griegues, italianes, árabes, turques, según los países de residencia. El xudeoespañol constitúi, pos, unu de los más notables exemplos del caltenimientu d'una llingua por un grupu social desterráu, abondo fuerte socialmente p'aguantar l'asimilación llingüística.[40]

Población

editar
Ver tamién: Cifres históriques de población xudía

Antes de la Segunda Guerra Mundial la población xudía del mundu yera d'aproximao 18 millones. Depués de la Shoáh la población xudía mundial amenorgar a 12 millones. La Jewish Virtual Library indica qu'esisten aproximao 15 millones de persones xudíes nel mundu y que elles habiten en non menos de 134 países.[41]

Población xudía nel mundu

editar

La cifres provistes de siguío representen los estimativos mínimos de la población xudía mundial y qu'equivalen al 0,2 per cientu de la población mundial total.[42]

 
Policía xudíu ucranianu.
 
Deportista sefardín.
 
Familia xudía de Cochin.
 
Comediante xudía honoluluense.
 
Mozu etíope xudíu.
 
Xudíos chinos.
 
Direutor y productor asquenazí.
 
Chiques xudíes caucásiques.
 
Estudiantes xudíos de Samarcanda.
 
Soldáu israelín.
Persones que s'identifiquen como parte del pueblu xudíu
País Cantidá de persones.[42]
  Israel 6 042 000.[43]
  Estaos Xuníos 5 700 000.[44]
  Francia 475 000.[44]
  Canadá 385 000.[44]
  Reinu Xuníu 290 000.[2]
  Rusia 186 000.[2]
  Arxentina 181 300.[2]
  Alemaña 119 000
  Australia 112 000.[45]
  Brasil 93 300

  Chile

75 700
  Sudáfrica 70 200
  Méxicu 67 476.[46]
  Ucraína 67 000.[47]
  Hungría 48 200
  Bélxica 30 000
  Países Baxos 29 200
  Italia 28 200
  Suiza 17 500
  Turquía 17 400
  Uruguái 17 200.[48]
  Suecia 15 000
  Bielorrusia 12 000
  España 12 000
  Irán 10 200
  Panamá 10 000.[2]
  Rumanía 9500
  Venezuela 9500
  Azerbaixán 8800
  Nueva Zelanda 7500
  Dinamarca 6400
  Letonia 6200
  India 5000
  Grecia 4500
  Uzbequistán 4200
  Moldavia 3900
  República Checa 3900
  Kazakstán 3300
  Lituania 3200
  Polonia 3200
  Xeorxa 3000
  Eslovaquia 2600
  Colombia 2500
  Costa Rica 2500
  China 2500
  Marruecos 2500
  Bulgaria 2000
  Perú 1900
  Croacia 1700
  Puertu Ricu 1500
  Serbia 1400
  Finlandia 1300
  Irlanda 1200
  Xapón 1000
  Guatemala 900
  Paraguái 900
  Tunicia 900
  Ecuador 600
  Bolivia 500
  Cuba 500
Plantía:Xeodatos Islles Vírxenes 500
  Kirguistán 500
  Kenia 400
  Zimbabue 400
  Les Bahames 300
  Singapur 300
  Antilles Neerlandeses 200
  Corea del Sur 200
  Xamaica 200
  Surinam 200
  Turkmenistán 200
  Yeme 200
  Exiptu 100
  El Salvador 100
  Etiopía 100
  Filipines 100
  Namibia 100
  Nixeria 100
  República del Congo 100
  República Dominicana 100
  Siria 100
  Taiwán 100
  Tailandia 100
  ? Cantidá nos países restantes 900
Esta llista incorpora puramente países con más de 100 habitantes que declararon ser xudíos o se perciben a sigo mesmos como tales.[42]

Israel

editar
Artículu principal: Israel
Árees urbanes con mayor población xudía[49]
Posición Ciudá !width=10% Población xudía
1 Tel Aviv—Gush Dan 2 575 000
2 Nueva York 2 051 000
3 Los Angeles 668 000
4 Haifa 597 000
5 Xerusalén 575 000
6 Miami 498 000
7 Beerseba 315 000
8 París—Islla de Francia 310 000
9 Filadelfia 285 000
10 Chicago 265 000

Israel ye l'únicu país nel que los xudíos constitúin la mayoría de la población. Israel independizar del Mandatu británicu de Palestina el 14 de mayu de 1948. De magar, la población xudía n'Israel aumentó en cerca d'un millón de persones per década, ente inmigrantes y nacíos israelinos, no que supunxo unu de los cambeos poblacionales más importantes del pueblu xudíu mientres 2000 años.[ensin referencies]

Mientres los sesenta años d'esistencia d'Israel, emigraron xudíos de distintos países: sobrevivientes del Holocaustu, xudíos sefardinos, xudíos mizrajíes, xudíos perses, xudíos de Yemen, de la India, xudíos etíopes, xudíos de Sudáfrica, etc.[ensin referencies] Na década de 1990 cerca d'un millón y mediu de xudíos llegaron a Israel procedentes de la estinguida Xunión Soviética.

Comunidaes xudíes nel mundu

editar
Artículu principal: Diáspora
 
Boda xudía en Alepo, 1914.
 
Relieve de Beth Hatefutsoth colos Espolios de Xerusalén, sieglu I y. c.[50] Esta imaxe foi frecuentemente emplegada como marca emblemática del entamu de la Diáspora xudía, resultando ella supuestamente del castigu unviáu a los xudíos pol Creador enraxonáu arriendes de los pecaos del so pueblu.[51] Sicasí, la presencia de comunidaes xudíes n'otros contestos xeográficos deber en dellos casos a la mesma voluntá de dellos xudíos de permanecer fora d'Israel, datando ello a lo menos de siete siglos antes del episodiu equí ilustráu.[52] Más allá de la destrucción del Templu, lo cierto ye qu'históricamente los xudíos llograron derechos de ciudadanía dientro del Imperiu romanu, onde caltuvieron les sos tradiciones y amás espolletaron.[53]

Anguaño la mayor comunidá xudía de la diáspora atópase n'Estaos Xuníos, con cerca de 5,2 millones de xudíos. En toa América hai grandes comunidaes xudíes, siendo estenses les d'Arxentina (considerada la más grande de toa Iberoamérica), Brasil, Canadá, Méxicu, Chile, y más pequeñes en[54] Panamá, Uruguái, Venezuela y otros países.

N'Europa Occidental la mayor comunidá xudía atópase en Francia con unos 500 000 xudíos aproximao, la mayoría d'ellos o los sos descendientes procedentes de países árabes d'África del Norte, como Arxelia, Marruecos o Tunicia. Nel Reinu Xuníu viven cerca de 265 000 xudíos. Na Europa del Este, habiten alredor de 400 000 xudíos en Rusia (magar esisten datos estimativos más altos) y decenes de miles en países del antiguu Bloque soviéticu.

Los países árabes d'África del Norte y d'Oriente Mediu teníen en 1945 una población xudía de cerca de 900 000 habitantes.[55] Tres la independencia d'Israel, la mayoría de los xudíos d'estos países, de resultes de la persecución a la que se vieron sometíos y por cuenta de factores económicos y culturales, emigraron a Israel, América del Norte y Europa na década de 1950 (vease Éxodu xudíu de países árabes). Anguaño, cerca de 8000 xudíos siguen viviendo nestos países, la mayoría en Marruecos y Túnez. Casu especial ye'l d'Irán, país non árabe pero musulmán, que tien una población de pocu más de 10 000 xudíos frente a los 100 000 que tenía antes de la revolución islámica de 1979.

Fora d'Europa, Asia y América esisten comunidaes xudíes considerables n'Australia y Sudáfrica.

El fin de "la Diáspora". La noción de pueblu xudíu nel exiliu (de cutiu denomada "la Diáspora" con mayúscula) pudo tener sentíu solu antes de la creación del modernu Estáu d'Israel. A partir de la creación del mesmu en 1948, l'usu del términu «Diáspora» per un sitiu volvióse obsoleto: Santiago Kovadloff esplica que'l so orixe ye d'orde relixosu y el mesmu foi de cutiu emplegáu pa xustificar la condición d'exiliu nel casu de los israelites, quien en delles oportunidaes viéronse obligaos a dexar la Tierra d'Israel pa subsecuentemente asitiase en territorios estranxeros. Ello dio notoriedá a la descripción del pueblu xudíu como una "nación apátrida" mientres casi dos mil años. Sicasí, demuestra Kovadloff, el pueblu xudíu de fechu conoció numberoses foles emigratories antes, mientres y dempués de la esistencia del cualesquier de los Estaos hebreos autónomos de l'Antigüedá. Ye arriendes de ello que, a partir de 1948, según Kovadloff, resulta non aparente denominar "Diáspora" a la condición de toos aquellos xudíos que viven fora d'Israel: israelites o israelinos, lo cierto ye que na gran mayoría de los casos ellos nun son forzaos a vivir fora d'Israel; y, de deseyalo, munchos d'ellos podríen establecese ellí; mas —afirma Kovadloff desmitificando la tradición relixosa— si nun lu faen, ello nun se debe a que na actualidá tal proceder sía-yos impidíu, sinón porque parte considerable d'ellos opta por vivir fora d'Israel.[56]

Cambeos poblacionales

editar
 
Moses Mendelssohn, fundador de la Haskalá o Ilustración xudía.
  • Asimilación. Yá dende l'Antigüedá hubo xudíos que s'asimilaron a la sociedá non xudía que los arrodiaba. Esta asimilación, que pudo pola fuercia o por llibre eleición, consistía, básicamente, en dexar de prauticar el xudaísmu ya inclusive refugar la identidá xudía propia. Delles comunidaes xudíes sumieron dafechu por cuenta de la asimilación.[57] Sicasí, de resultes de les persecuciones a les que se vieron sometíos los xudíos mientres la mayor parte del mileniu pasáu nes que se-yos prohibía integrase cola sociedá non xudía, l'asimilación nun yera un fenómenu alarmante dientro del pueblu xudíu. La llegada de la Haskalá nel sieglu XVIII y la consecuente emancipación de los xudíos n'Europa y América nel sieglu siguiente camudó la situación, lo que dexó a numberosos xudíos participar y ser parte de la sociedá secular. Ello, xunto cola nacencia de corrientes xudíes alloñaes de la ortodoxa tradicional, como'l reformismu, muncho menos esixentes tocantes a la interpretación de la Torá, tuvo como resultáu un aumentu considerable de l'asimilación, que la so principal carauterística ye'l matrimoniu mistu, esto ye, xudíos que contraxeron matrimoniu con non xudíos. N'Estaos Xuníos, onde mora la comunidá xudía más numberosa dempués d'Israel, hai cerca d'un 50 % de matrimonios mistos.[58] Yá que, según la llei xudía, pa ser xudíu haber de tener madre xudía, la mayoría de los fíos d'estos matrimonios dexen de ser xudíos. Amás, pierden tantu la idea de pertenencia a un coleutivu concretu (xudíu) como les tradiciones relixoses de los sos proxenitores. Esto provoca un descensu considerable na población xudía. Hai quien denominen esti fenómenu como "holocaustu silenciosu".[59]
  • Persecuciones y matances. A lo llargo de la historia, numberosos conquistadores, imperios y naciones primieron a los xudíos o intentaron esanicialos dafechu. Los métodos emplegaos fueron dende la mera espulsión hasta'l xenocidiu. Acordies con James Carroll, «los xudíos representaben el 10 % de la población total del Imperiu romanu […] güei tendríen de ser aproximao 200 millones».[60] Exemplos pertinentes a esta categoría inclúin les persecuciones mientres les Guerres Xudeo-Romanes, les Cruzaes, les masacres de poblaciones xudíes n'Ucraína polos cosacos de Bohdan Chmielnicki, los pogromos en Rusia y l'Holocaustu, nel que fueron asesinaos seis millones de xudíos,[61] incluyendo un millón y mediu de neños.[62][ensin referencies]

Condición paradóxica

editar

Según el demógrafu Sergio Della Pergola la condición del pueblu xudíu en tiempos modernos "ye una paradoxa, per un sitiu l'antisemitismu ye un mal que crea un mecanismu de defensa coleutivu, y por otru, la emancipación abasna'l preciu de l'asimilación".[63]

Teoría ya investigación recién

editar

L'historiador Shlomo Sand sostuvo que la diáspora xudía nun foi un éxodu masivu, sinón de solo unos pocos miles de xudíos (a lo más). Esplicó que la esistencia de xudíos en diverses partes d'Europa, África y Asia como'l frutu de conversiones al xudaísmu.[64] Les poblaciones d'Europa oriental, según Sand, tendríen orixe nos jázaros, un pueblu turcu procedente del Asia central que se convirtió al xudaísmu escontra'l sieglu VIII.[65] Sicasí, foi demostráu que les poblaciones xudíes askenazies, sefardinos y d'oriente mediu atópense más rellacionaes xenéticamente ente sigo que pa colos sos conciudadanos,[66] esistiendo relativamente pocos amiestos nes poblaciones xudíes, pero presentando éstes considerable parentescu xenéticu colos demás pueblos del Llevante Mediterraneu.[67]

Ver tamién

editar

Bibliografía

editar

Referencies

editar
  1. ↑ Yaron Druckman, "Israel's population crosses 8 million mark", Ynetnews, 14 d'abril de 2013 (aportáu 16 de xunetu de 2014). La cifra nun inclúi 300 000 israelinos étnicos xudíos a quien la Halajá y lleis rabíniques entá aplicaes n'Israel nun los reconocen como tales (casu contrariu, ella sería 6 342 000 habitantes).
  2. ↑ 2,0 2,1 2,2 2,3 2,4 2,5 2,6 2,7 2,8 Jewish Virtual Library (Sergio Della Pergola, Jewish World Population, Universidá Hebrea de Xerusalén, 2012; The American Jewish Year Book, Dordrecht: Springer, 2012-2014, páxs. 212-283); consultáu 20 de xineru de 2015.
  3. ↑ 3,0 3,1 3,2 3,3 Dato año 2012.www.jewishdatabank.org (Sergio Della Pergola, World Jewish Population: 2012 The American Jewish Year Book, páxina 22)
  4. ↑ Élisabeth Roudinesco, A vueltes cola cuestión xudía (2009), Barcelona: Anagrama, 2011.
  5. ↑ Esto ye, la rellación proporcional ye tres veces menor qu'en 1945.
  6. ↑ La noción ye sostenida pol demógrafu d'orixe italianu Sergio Della Pergola (Elías L. Benarroch, 70 Años dempués, hai menos xudíos qu'antes del Holocaustu—metanes cambeos demográficos, l'Estáu d'Israel recuerda a víctimes del nazismu, La Voz, 8 d'abril de 2013, según esti artículu: "La población xudía nel mundu sigue bien per debaxo de la so cifra en 1938 y namái llogró crecer n'Israel, onde acaba de superar la simbólica cifra de seis millones. [...] Los xudíos representen güei alredor d'un 0,002 per cientu de la población mundial, tres veces menos proporcionalmente qu'en 1945").
  7. ↑ Detalle de les puertes d'accesu al Hospital Bikur Jolim, Xerusalén. Trabayu en relieve realizáu por Ze'ev Raban en 1925.
  8. ↑ Árees d'incidencia hebrea al entamu de la monarquía estremada:
    Esti mapa foi desenvueltu pola American Bible Society en 1888, considerando l'estáu de dambos reinos en 928 e.C., añu en que morrió'l rei Salomón. La Franxa de Gaza apaez nel mapa como parte del Reinu de Xudá y ello debe a que los autores del mesmu consideraben que los filisteos yeren un pueblu que tenía ciudaes-estáu, en cuenta de una unidá territorial. El mapa en cuestión tien por fin solo ilustrar de manera xeneral y aproximativo les árees d'incidencia de cada unu de los reinos hebreos.
  9. ↑ Jorge Glusberg, Obres maestres del Muséu Nacional de Belles Artes, Buenos Aires: MNBA, 1996, p. 38. El Llibru de Ester ye la fonte d'inspiración lliteraria d'esta pintura: "Escribió Mardoqueo [...] y unvió cartes a tolos xudíos que taben en toles provincies del rei Asuero, cercanos y distantes, ordenar que celebraren el día decimocuartu del mes de Adar, y el decimoquintu del mesmu mes, de cada añu, como díes en que los xudíos tuvieron en paz colos sos enemigos, y como'l mes en que la murnia se trocó n'allegría, y el llutu en festividá; que los convirtieren en díes de llacuada y de gozu, en día d'unviar regalos cada unu al so vecín, y apurríes a los probes" (Ester 9:20-22). La obra de Aert de Gelder ye alternativamente conocida como "Ester y Mardoqueo escribiendo la primer carta del Purim" (MNBA Obra 8643).
  10. ↑ Cuadru calteníu y exhibíu nel Muséu Nacional de Belles Artes, Buenos Aires. Donación de Mario Hirsch, 1983 (Glusberg, Obres maestres del Muséu Nacional de Belles Artes, p. 38). La información provista pol MNBA indica que Aert de Gelder trató en diverses ocasiones la historia de Ester, siendo ella popular n'Holanda mientres el sieglu XVII, yá que el pueblu holandés parangonaba nesi entós la so propia llucha contra'l xugu español con aquella que los xudíos de l'Antigüedá llibraben contra los sos enemigos. El Llibru de Ester narra cómo una nueva xudía intercedió ante'l rei persa Asuero (Xerxes) con cuenta d'evitar la masacre del so pueblu, decreatada por Amen, quien yera enemigu de los xudíos. La masacre taba prevista pa un día "tiráu a suertes". Mas la intervención de Ester contribuyó al trunfu de los xudíos y a partir d'ello estableció la fiesta de Purim, nome que deriva del persa p[o]r [Llibru de Ester: "foi hechada Pur, esto ye, la suerte"; Ester 3:7] y que significa "echar suertes". La tema yera consideráu ejemplificador y de la mesma celebratorio del trunfu holandés al respective del so enemigu d'entós, España (Á.M. Navarro y A. Lo Russo; Testu obra MNBA 8643, consultáu y afechu 5 d'agostu de 2014). Ensin dar referencia nenguna, el sitiu del MNBA determina que "Purim" ye un "nome que se deriva del sánscritu par o del persa por" (Obra MNBA 8643, consultáu 5 d'agostu de 2014); pero ello nun ye del tou exactu: Purim ye antetodo un términu del idioma hebréu, que'l so singular ye Pur (פור), y qu'en dicha llingua, tantu la histórica como la moderna, ye identificáu con hai-goral, vocablu que ye entendíu nesti casu como "la suerte" (פורים); el términu ye emplegáu n'hebréu dende'l sieglu V e.C.; siendo bien posible que'l términu hebréu provenga de la mesma del persa Pur (Axencia Xudía: Purim); Ernest Klein suxer que'l términu Purim provién del acadiu puru y esti de la mesma del sumeriu bur (A Comprehensive Etymological Dictionary of the English Language, Ámsterdam: Elsevier Scientific Publishing Co., 1971; Douglas Harper, "Purim", Online Etymology Dictionary, 2001-2014). Tanto'l Webster's Revised Unabridged Dictionary como'l Chambers's Twentieth Century Dictionary indiquen que la etimoloxía de Purim ye hebrea (Fine Dictionary: Purim). Con tou, nenguna de les fontes consultaes suxer un posible orixe sánscritu pal términu en cuestión (consulta realizada 5 d'agostu de 2014). Siendo identificaos a partir de la cronoloxía de los reis de Persia, y al traviés de Xerxes I en particular, Ester y Mardoqueo pertenecen al sieglu V e.C.; "Ahasuerus", Jewish Encyclopedia, Nueva York, 1906; Robert J. Littman, "The Religious Policy of Xerxes and the Book of Esther", The Jewish Quarterly Review, 65/3, xineru de 1975, páxs. 145-148; Simón Dubnow, Historia Xudía, Buenos Aires: Sigal, 1977, capítulu XIV; "Ahasuerus", Chabad, consultáu 11 d'agostu de 2014.
  11. ↑ Na llingua hebrea, יְהוּדָה—Yeudá ye'l términu entá emplegáu pa referise a Xudea; asina, los territorios de Xudea y Samaria son conocíos n'hebréu como Yehudá ve-Shomrón (יהודה ושומרון).
  12. ↑ Jewish Encyclopedia: "Jew"; consultada 5 d'agostu de 2014.
  13. ↑ Traducción a partir de la Biblia hebrea, versión emplegada pol xudaísmu y que'l so testu orixinal incluyir nel presente artículu de siguío.
  14. ↑ Biblia hebrea: Yirmiyahu 43.
  15. ↑ 2 Reyes 16:3, «... naciones que Jehová echó de lantre de los fíos d'Israel» (Reina-Valera 1995), con base na Biblia hebrea: " הַגּוֹיִם אֲשֶׁר הוֹרִישׁ יְהֹוָה אֹתָם מִפְּנֵי בְּנֵי יִשְׂרָאֵל" (Melachim II: 16), consultaos 5 d'agostu de 2014.
  16. ↑ «Jewish Encyclopedia: Jew». Consultáu'l 31 de marzu de 2017.
  17. ↑ Jewish Encyclopedia: Jew. El términu ye emplegáu nel Llibru de Ester y, contrariamente a la creencia popular que sostién que la Diáspora xudía tuvo llugar solo depués de la destrucción del Templu de Herodes nel añu 70 y. c., la presencia de los xudíos en diverses llocalidaes del mundu antiguu remóntase, a lo menos, al momentu en que, habiendo Ciro el Grande promulgáu un edictu que dexaba'l regresu de los xudíos a la so tierra nel añu 537 e.C., parte d'ellos permaneció en Mesopotamia, en cuantes que:
    Dempués de cuarenta y nueve años de cautiverio en Babilonia, decenes de miles de xudíos tornaron a Xudea so la direición del príncipe Zorobabel y del Sumu Sacerdote Jesuá (537). Poco dempués empezaron a afluyir, de torna a la so patria, munchos hebreos esvalixaos per otros países: d'Exiptu, del Asia Menor y de les islles del Mediterraneu (Simón Dubnow, Manual de la Historia Xudía, Buenos Aires: Sigal, 1978, p. 179).
  18. ↑ "Del lat. Iudaeus, y esti del hebr. yĕhūdī" (DRAE: xudíu, consultáu 13 de xunetu de 2014).
  19. ↑ En griegu, l'usu de Ἰουδαῖος nun ye nin frecuente nin habitual, emplegándose preferentemente nella'l términu Εβραίοι.
  20. ↑ Avdiel Ben Obed, "¿Qué ye ser hebréu?", Mercabá, ensin fechar (aportáu 19 de xunu de 2014).
  21. ↑ 21,0 21,1 Ben Obed: "¿Qué ye ser hebréu?"
  22. ↑ A diferencia de los numberosos y variopintos dioses de les relixones politeístes de l'Antigüedá.
  23. ↑ Ruth, quien yera por orixe moabita, ye unu de los varios exemplos bíblicos onde se da un matrimoniu ente los hebreos y xente d'otros pueblos. Dujovne, Llión (1980). El xudaísmu como cultura. Ediciones Nueva Guarda, páx. 174.
  24. ↑ Deuteronomio 7:1-5.
  25. ↑ Rabbi Robert Goldburg, "When Marilyn Monroe Became a Jew (Published Letters from 1962)", Reform Judaism Magacín, 2010; consultáu 12 agostu de 2014.
  26. ↑ 26,0 26,1 Ehrlich, Mark Avrum (1 de xineru de 2009). Encyclopedia of the Jewish Diaspora: Origins, Experiences, and Culture (n'inglés). ABC-CLIO. ISBN 9781851098736. Consultáu'l 15 de setiembre de 2016.
  27. ↑ [מרדכי וורמברנד ובצלאל ס רותת "עם ישראל - תולדות 4000 שנה - מימי האבות ועד חוזה השלום", ע"מ 95. (Translation: Mordechai Vermebrand and Betzalel S. Ruth - "The People of Israel — the history of 4000 years — from the days of the Forefathers to the Peace Treaty", 1981, pg. 95)
  28. ↑ [Dr. Solomon Gryazel, "History of the Jews – From the destruction of Judah in 586 BC to the preset Arab Israeli conflict", p. 137]
  29. ↑ Salo Wittmayer Baron (1937). A Social and Religious History of the Jews, by Salo Wittmayer Baron ... Volume 1 of A Social and Religious History of the Jews. Columbia University Press. p. 132.
  30. ↑ Neñu xudíu húngaru, c. 1900. Cuadru de Isidor Kaufmann (1853-1921), tituláu Semeya d'un mozu, calteníu en Joods Historisch Museum, Ámsterdam.
  31. ↑ Semeya del rabín David de Sola (1885-1970), fotografía.
  32. ↑ Xudíu yemenita orando, 1914. Imaxe publicada en National Geographic Magazine, marzu de 1914.
  33. ↑ Vease Historia de los xudíos n'España y Historia de los xudíos en Portugal).
  34. ↑ Espulsión de los xudíos d'España.
  35. ↑ N'Italia, principalmente nos Estaos Pontificios y Venecia. Dalgunos de los hebreos espulsaos acompañaron a los conquistadores al Nuevu Mundu, instalándose en diversos puntos d'América.
  36. ↑ Pa salvar entá más vides, Sanz Briz fixo amás pasar a munchos non sefardines por sefardines.
  37. ↑ La historia de los xudíos en Sefarad (hebréu: España) remontar a los tiempos de l'Antigüedá y arreya a los súbditos del rei Salomón y a otros tantos exiliaos del Reinu de Xudá (Toledo, Sinagoga del Tránsitu, La vida xudía en Sefarad, payares 1991-xineru 1992; publicación del Ministeriu de Cultura d'España, páxs. 19-20).
  38. ↑ T.V. Parfitt, "The Use of Hebrew in Palestine 1800–1822", Journal of Semitic Studies, 1972.
  39. ↑ Otros idiomes menores son el xudeo-araméu, xudeo-persa y xudeo-árabe.
  40. ↑ Ramón García-Pelayo y Gross, Pequeñu Larousse Ilustráu, Buenos Aires y Méxicu: Larousse, 1977, páxs. 603-604.
  41. ↑ The Jewish Population of the World (2006). Pa una esposición detallada sobre la historia de la población xudía per país, vease Nicholas de Lange, El pueblu xudíu.
  42. ↑ 42,0 42,1 42,2 Jewish Virtual Library (Sergio Della Pergola, World Jewish Population, 2012; The American Jewish Year Book, Dordrecht: Springer, 2012, páxs. 212-283); consultáu 9 d'agostu de 2014.
  43. ↑ Yaron Druckman, "Israel's population crosses 8 million mark", Ynetnews, 14 d'abril de 2013 (aportáu 16 de xunetu de 2014). La cifra nun inclúi los 300 000 israelinos étnicos xudíos a quien entá la Halajá y lleis rabíniques aplicaes n'Israel nun reconocen como tales.
  44. ↑ 44,0 44,1 44,2 Jewish Virtual Library (Sergio Della Pergola, Jewish World Population, Universidá Hebrea de Xerusalén, 2012; The American Jewish Year Book, Dordrecht: Springer, 2012-2014, páxs. 212-283); consultáu 20 de xineru de 2015.
  45. ↑ Department of Immigration and Citizenship (DIMA), 1996 Census: "126.000"
  46. ↑ Panorama de les relixones en Méxicu, Censu Nacional de Población y Vivienda, 2010, páxs. 3, 9. Numbéricamente, esiste una diferencia considerable colos 40 000 xudíos mexicanos consideraos por Stanton en 2009 (Vivienne Stanton, "The Many Faces of Jewish Mexico", Inside Mexico, 2009 Archiváu 2015-01-12 en Wayback Machine), cifra que se torna entá menor nos 39 200 provistos por Della Pergola en 2012 (Jewish Virtual Library; Sergio Della Pergola, World Jewish Population, 2012; The American Jewish Year Book, Dordrecht: Springer, 2012, páxs. 212-283; consultáu 5 d'abril de 2015); y Jewish World Population, 2012, p. 9 (consultáu 16 de xunu de 2015).
  47. ↑ En 2007, l'axencia xudía local envaloraba ente 250.000 y 500.000 persones.
  48. ↑ Jewish Virtual Library (Sergio Della Pergola, Jewish World Population, Universidá Hebrea de Xerusalén, 2012; The American Jewish Year Book, Dordrecht: Springer, 2012-2014, páxs. 212-283); consultáu 6 de febreru de 2015.
  49. ↑ Datos a 01/01/2002 de l'Axencia Xudía pa Israel, Sergio DellaPergola, "World Jewish Population 2002", American Jewish Year Book, 102, New York, 2002. http://www.jafi.org.il/education/100/concepts/demography/demtables.html#10 Archiváu 2008-05-13 en Wayback Machine
  50. ↑ Tratar nesti casu d'un retruque d'un relieve romanu, que'l so orixinal atopar nel Arcu de Titu.
  51. ↑ Dende yá muncho primero del añu 70 y. c., parte del pueblu xudíu vivía n'Israel y parte nel esterior.
  52. ↑ Dientro de la historia xudía, exemplu notable d'ello ye lo asocedío en Mesopotamia una vegada acabada la cautividá en Babilonia en 537 e.C.: en cuenta de tornar a Xerusalén, parte de la comunidá xudía permaneció nel Creciente Fértil, dende entós y hasta'l sieglu XX y. c., esto ye, non menos de 2500 años.
  53. ↑ Diverses muertes arqueolóxiques topaos na cuenca mediterránea, según n'otres rexones euroasiátiques, dan testimoniu de la esistencia d'importantes y poderoses comunidaes xudíes nun periodu que toma dende la Captividad en Babilona nel sieglu VI y. c. hasta (a lo menos) l'adopción del cristianismu como relixón oficial del Imperiu romanu nel sieglu IV Y.C.
  54. ↑ «http://www.museojudiomexico.com.mx/museojudiomexico/».
  55. ↑ Jewish Refugees from Arab Countries, Jaqueline Shields.
  56. ↑ Santiago Kovadloff, La estinción de la diáspora xudía, Buenos Aires: Emecé, 2013.
  57. ↑ Tal ye'l casu de la comunidá xudía de Kaifeng, China; ver "Xudíos de Kaifeng".
  58. ↑ The National Jewish Population Survey 2000-01. Strength, Challenge and Diversity in the American Jewish Population.
  59. ↑ La voz xudía: ¿cómo frenar l'asimilación?.
  60. ↑ James Carrol, Constantine Sword ISBN 0-395-77927-8 p. 26.
  61. ↑ 1936-2015., Gilbert, Martin, (1 de xineru de 1987). The Holocaust : a history of the Jews of Europe during the Second World War. H. Holt. ISBN 9780805003482.
  62. ↑ Stephanie., Fitzgerald, (1 de xineru de 2011). Children of the Holocaust. Compass Point Books. ISBN 9780756544423.
  63. ↑ Arriendes de ello, Della Pergola encamienta a aplicar polítiques sociales y educatives efectives dientro de les comunidaes xudíes (Elías L. Benarroch, [70 Años dempués, hai menos xudíos qu'antes del Holocaustu. Metanes cambeos demográficos, l'Estáu d'Israel recuerda a víctimes del nazismu http://www.lavoz.com.ar/noticias/mundo/70-anos-despues-hai-menos-judios-que-antes-holocausto], La Voz, 8 d'abril de 2013; aportáu 28 de mayu de 2014).
  64. ↑ pueblu/judio/invencion Entrevista con Shlomo Sand nel diariu Público en xunu de 2008.
  65. ↑ La pantasma de los jázaros, La Nación, 14 d'agostu de 1999.
  66. ↑ xenoma-revela-que-los dos-cañes-de.html SAFED-TZFAT-ZEFAT , 6 de xineru de 2011.
  67. ↑ Los xenes xudíos.

Enllaces esternos

editar
Sacáu de «https://ast.wikipedia.org/w/index.php?title=Pueblu_xudíu&oldid=4286114»