Español chilote

El español chilote o castellán chilote ye'l conxuntu de modalidaes del idioma español que se falen nel archipiélagu de Chiloé y la so contorna, nel sur de Chile.

Historia

A mediaos del sieglu XVI, Chiloé foi colonizáu polos españoles, quien al llegar a la Isla Grande llamar «Nueva Galicia» pola so semeyanza paisaxística con esa rexón española. L'archipiélagu foi l'últimu dominiu de la corona española nel actual territoriu chilenu; foi incorporáu a la República de Chile en 1826 por aciu el tratáu de Tantauco, depués del trunfu patriota na denominada «Conquista de Chiloé».

La población indíxena taba compuesta por huilliches, payos y chonos; los dos primeros falaben veliche, el dialeutu chilote del mapudungun, ente que los chonos teníen un idioma propiu del que nun se sabe cuasi nada.

Los conquistadores fundaron pueblos y sometieron a los indíxenes al trabayu nel sistema d'encomiendes, pero llueu les condiciones d'aislamientu de les demás colonies causaron un procesu de mestizaje ente los distintos grupos étnicos. Dempués de la batalla de Curalaba en 1598, qu'acarretó la destrucción o'l despoblamientu de les ciudaes ente'l ríu Biobío y la canal de Chacao, la población española del archipiélagu resultó entá más aisllada. Por esta razón, los habitantes del archipiélagu viéronse abandonaos a los sos propios recursos y, col pasu del tiempu, dieron orixe a una cultura propia, na que'l llinguaxe tamién adoptó una forma particular. Mientres los sieglos XVII y XVIII, la mayor parte de la población yera billingüe y, según el náufragu inglés John Byron, munchos españoles preferíen usar la llingua huilliche por considerala «más guapa». Pola mesma dómina, el gobernador Narciso de Santa María quexar de que los españoles espresábense mal en castellán y bien en veliche y que la segunda llingua usábase más.

Dempués de la espulsión de los xesuites, les nueves órdenes relixoses incentivaron l'usu del castellán y, a fines del sieglu XVIII, un sacerdote señaló que yá había más familiarización cola llingua española, tantu ente españoles y mestizos como ente indíxenes, pero que siguíen faciéndose les confesiones en veliche. Anque esti dialeutu sumió a fines del sieglu XIX, el castellán faláu en Chiloé acusa una gran influencia d'él nel vocabulariu y en ciertes construcciones gramaticales; esti postreru tamién contién munchos arcaísmos del español faláu na dómina colonial, yá desusaos n'otres variantes del idioma, a tal puntu que, a principios del sieglu XX, un viaxeru chilenu afirmó nun entender la llingua que falaben unos boteros chilotes nun puertu^{[ensin referencies]}; sicasí, anguaño la educación uniforme, la esistencia de los medios de comunicación masivos qu'usen l'español estándar o'l español chilenu y l'escasu prestíu del español chilote causaron que cada vez menos chilotes usen la so fala local, a tal puntu que munches persones nun son entendíes al usala.

Fonoloxía y fonética

• Al igual que nel español chilenu, aspírase la s a la fin de sílaba y tiéndese a esaniciar la d ente vocales.
• Realización aspirada de j.
• Tresformación de los grupos bo, bu, go y gu en wo y wu.
• Caltenimientu de la consonante nasal velar /ŋ/ (escrita "ng" o "gn") en pallabres d'orixe mapuche. Esti fonema nun esiste en castellanu estándar. Ej.: culenges [ku'-yŋeh] (Nel restu de Chile, dizse culengues [ku'-yŋgeh]).
• Diferencia nel tratamientu pa y y ll: Dende Castro escontra'l norte nun se fai diferencia ente elles, una y bones dambes pronúnciense como [j] (yeísmu). En sectores del centru y el sur pronúnciense distintu, pueden ser [je] y [dʒ], [j] y [ʒ] o [dʒ] y [ʒ]. Tamién esisten otros llugares na parte sur y occidental onde dambes se pronuncien [ʒ].
• Ye habitual que la ch pronúnciese como fricativa [ʃ], a semeyanza d'una sh inglesa. Esta pronunciación fricativa nun ye bien vista en Chile.
• En dellos llugares el grupu tr pronúnciase distintu según la etimoloxía de la pallabra: si provién del castellán, pronúnciense claramente dambes consonantes, ente que si'l vocablu provién del mapudungun, pronúnciase [t^ɹ], asemeyáu a una chr. Sicasí, nel restu de llugares, les pallabres d'orixe mapuche que teníen esta consonante haber reemplazáu pola ch y nes restantes esti grupu pronúnciase [tɾ] como na mayoría de los dialeutos del español, a diferencia de lo qu'asocede n'español chilenu, en que se tiende a usar [t^ɹ] ensin importar la procedencia de la pallabra.
• Paragoxe: A la fin de pallabres terminaes en r o c amiéstase una vocal. Ejs.: andar [an'darə], Quenac [ke'nakə].

Sintaxis y gramática

• Ampliu predominiu del usu de tutéu, con esistencia amenorgada del voseo a la manera rioplatense y chilena, n'espansión dende'l centru del país. Nel tratamientu familiar úsase la forma híbrida Tu soes. Nel futuru imperfectu, recurrir a conxugaciones de voseo usando la terminación -is, en llugar de la terminación -ás estándar; tamién nel pretéritu indefiníu, en que se pierde la primera -s del verbu y caltiénse la postrera, traza que tamién ta presente en fales de Colombia y de los Andes de Venezuela: Cantarís, comerís, vendrís, anduvites, comites, oítes.

• Nel tratamientu respetuosu úsase la segunda persona plural, ustedes, cola so respeutiva conxugación verbal, en cuenta de la segunda singular, usté: ¿Ustedes son don Luis Bórquez?
• Usu del artículu definíu ante nomes mesmos femeninos: la Cecilia.
• Usu de qué nel final de les frases interrogatives que riquen respuesta afirmativa o negativa: ¿Yá llegaríen qué?
• El verbu dexar xunir a un verbu en participiu pa indicar una aición completada darréu antes de realizar otra: ¿Dexaríen xintáu qué?. Non, dexé almorzáu non más y salí.
• Emplegu de na (< nada) pa reforzar la negación: Yo nun soi na esa persona.
• Acentuación independiente de los clíticos nes formes imperatives con un oxetu direutu y de los clíticos -se y -te: Da-melo, come-tela, di-selo, cayer-se, sienta-te.
• Acentuación grave de la primer persona plural del pretéritu imperfectu: Trabajabamos, dicíamos.
• Supresión de la -r del infinitivu cuando lu sigue unu de los clíticos empezaos en l: Dalo, tenelo, urdilo.
• Emplegu de lo como complementu direutu en reemplazu de la: -¿Él traería la madera qué? - Sí, traer.
• La preposición a sirve pa indicar la llocalización d'aiciones en progresu: El so pá anda a Castro.
• Hai zones en que'l diminutivu ye -icho, -icha: Viejicho, perricha.
• Se "inclúi" al oyente cuando se narren fechos en que nun participa: Aquel mozu tou lo que tien te romper ("Esi neñu ruempe tou lo que tien"), ¿Quién te va saber? ("¿Quién sabe?").
• Nes comparances, reemplácense los pronomes yo y tu por mi y ti; otra manera, nun s'usen conmigo y contigo sinón les formes regulares con yo y con tu. Estes espresiones son bien combatíes na escuela por considerase dafechu incorreutos dende'l puntu de vista de la llingua estándar: Tu cantes meyor qu'a mi, ye más alta qu'a ti, tienes que venir con yo.
• Los verbos querer y doler conxugar en futuru de la mesma forma que poder: Quedrís, doldrá.

Modalidaes

Esiste un númberu ensin determinar de modalidaes que formen un continuu nel que se van atropando diferencies a midida que aumenta la distancia ente elles. Estremar pola entonación, la pronunciación y el vocabulariu. Poro, les traces de fonoloxía y gramática mentaos enantes nun son válidos pa toles modalidaes. Ye frecuente qu'un chilote seya capaz d'afayar la procedencia d'otru pola so manera de falar, anque na actualidá les diferencies son muncho menos marcaes que va unes décades.

Vocabulariu

El vocabulariu tien un gran porcentaxe de voces huilliches, d'arcaísmos y rexonalismos traíos dende España. Tamién se camudó'l sentíu de dellos términos y creáronse otros nuevos. Amás, caltiénense términos comunes a otres rexones de Hispanoamérica que nel restu de Chile fueron reemplazaos por términos locales.

Pallabres huilliches

Les pallabres d'orixe huilliche faen referencia sobremanera a plantes y animales nativos, a actividaes agrícoles tradicionales, como'l cultivu de la papa o a l'alimentación (que la so base ye'l papa). Munches de les pallabres que nel mapudungun actual tienen tr camudar por ch.

Los verbos d'orixe mapuche fórmense amestando l'auxiliar faer.

• Chehua (perru), chelle (Larus maculipennis), faer meño (portase d'una forma bien distinta a la mesma, supónse que ye presaxu de muerte), güel (zurdu), llevar a cheque o faer cheque (llevar a daquién montáu nel llombu), pachanca (pingüín), pilcahue (papa de sabor duce que vien de la planta que produció un tubérculu que permaneció nel terrén ensin ser collecháu).

Quechuismos

Al pie de los términos d'orixe quechua que son d'usu común en tou Chile —como choclo, cochayuyo o guagua—, esisten pallabres d'orixe quechua d'ámbitu acutáu a Chiloé y zones aledañas, como cochaguasca o minga.

Arcaísmos y rexonalismos españoles

• Agora (agora), ansina (asina), chiquinino (pequeñín), leste (vientu del este), peseta (moneda), preba (prueba), ueste (vientu del oeste), ente otros.

Cambeos de sentíu

• Curiosu (entendíu nuna tema), home solteru (adultu nuevu), mentira (nimiedad), quitase (enfurecerse), sapu (inseutu), valiente (trabayador).

Bibliografía

• Cárdenas, Renato (s/f). «Diccionariu llingüísticu de Chiloé». www.geocities.com. Archiváu dende l'orixinal, el 6 d'avientu de 2004. Consultáu'l 21 de xunu de 2006.
• Cárdenas, Renato (1992). «L'español en Chiloé», Chiloé a 500 años: testu consultivu pa la educación media chilena (C. Gómez y D. Montiel, eds). Santiago: Andes.
• Cavada, Francisco J. (1914). Chiloé y los chilotes. Santiago: Imprenta Universitaria, páx. 448 ([llibru en formatu dixital disponible en www.memoriachilena.cl]).

Enllaces esternos

• Llingües de Chiloé (enllaz rotu disponible n'Internet Archive; ver l'historial y la última versión). (La mayoría de la información ta tomada de "L'español en Chiloé")
• Vocablos y modismos del llinguaxe de Chiloé

• Datos: Q5099184