Wikipedia

Quiriguá

Quiriguá ye un xacimientu arqueolóxicu perteneciente a l'antigua civilización maya, allugáu nel departamentu d'Izabal nel nor-oriente de Guatemala. Ye un xacimientu de tamañu mediu, con una superficie d'aproximao 3 km², asitiáu a lo llargo del cursu inferior del ríu Motagua,[1] col so centru ceremonial allugáu a 1 km d'orellar norte del ríu.[2] Mientres el Periodu Clásicu de la civilización maya (200-900 d. C.), Quiriguá atopar na confluencia de delles importantes rutes comerciales. El sitiu foi ocupáu dende 200 d. C. y la construcción de l'acrópolis empezó alredor de 550 d. C. Una puxanza de construcciones impresionantes empecipiar nel sieglu viii, hasta que se detuvo toa actividá de construcción alredor de 850 d. C., sacante un curtiu periodu de reocupación nel Posclásico Tempranu (c. 900 - c. 1200). Quiriguá comparte'l so estilu arquitectónico y escultórico cola ciudá cercana de Copán, que la so historia ta estrechamente enxareyada cola de Quirigua.[3]

Parque arqueolóxicu y ruines de Quiriguá
Patrimoniu de la Humanidá — UNESCO
Estela E de Quiriguá, la mayor en tamañu del mundu maya (10 m d'altor).
Llugar  Guatemala
Criterios Cultural: i, ii, iv
Referencia 149
Inscripción 1981 (V Sesión)
Área América Llatina y el Caribe
Cambiar los datos en Wikidata

La rápida espansión de Quiriguá nel sieglu viii taba amestada a la victoria militar del rei K'ak' Tiliw Chan Yopaat sobre Copán en 738. Dempués de la so derrota, el rei más importante de Copán Uaxaclajuun Ub'aah K'awiil (o «18 coneyu»), foi prindáu y depués sacrificáu na Gran Plaza de Quiriguá.[4] Primeramente Quiriguá fuera un estáu vasallu de Copán, pero tres la so victoria llogró la so independencia.

L'arquiteutura ceremonial de Quiriguá ye relativamente modesta, pero la importancia del sitiu anicia na riqueza de la so escultura, incluyendo los monumentos de piedra más altos alzaos nel Nuevu Mundu.[5]

Allugamientu

editar
 
La parte sur de la rexón maya, amosando l'allugamientu de Quiriguá y Copán.
 
Allugamientu de Quiriguá a la vera del ríu Motagua, con rellación a les fontes de jade.

El nome del xacimientu arqueolóxicu de Quiriguá ye deriváu de l'aldega cercana que lleva'l mesmu nome.[6] El sitiu ta allugáu nel conceyu de Los Amates del departamentu d'Izabal, a una elevación de 75 msnm.[7] Atopar a pocu más de doscientos km al nordeste de la Ciudá de Guatemala,[8] a 48 km al norte de Copán[5] y 15.7 km al noroeste de la frontera internacional con Hondures.

Asitiáu a orilla norte de la cuenca baxa del ríu Motagua, Quiriguá atopar nel puntu onde'l valle enanchar nuna llanura aluvial, dexando'l sitiu espuestu a hinchentes periódicos a lo llargo de los sieglos.[9][10] Mientres el periodu d'ocupación de la ciudá'l ríu pasaba cerca del so centru, pero dende entós camudó'l so cursu y agora flúi a 1 km al sur del centru ceremonial.[2]

La base predresa local componer d'arenisca de color coloráu que los habitantes utilizaron pa la construcción de monumentos y estructures arquiteutóniques. Esta piedra arenisca local ye bien fuerte y nun ye propensu a esquiles o quebres, lo que dexó a los escultores de Quiriguá d'alzar el más altu monumentu independiente de piedra nes Amériques.[11] Quiriguá foi construyida direutamente sobre la falla de Motagua y yá na antigüedá sufrió daños de resultes de fuertes terremotos.[12]

Población

editar

Anque l'orixe étnicu maya de la élite de Quiriguá rescamplaba,[13] l'allugamientu del sitiu na periferia sur de la rexón mesoamericana implica que la población foi a lo menos bi-étnica,[14] cola población maya constituyendo una minoría.[9] La mayoría de la población pertenecía étnicamente a la zona entemedia de menor complexidá, asitiada más allá de la frontera oriental de la rexón mesoamericana.[14]

La densidá de población mientres el Clásicu Tardíu envaloróse ente cuatrocientos y quinientos habitantes per quilómetru cuadráu nel centru de la ciudá,[15] con una población máxima envalorada de 1200–1600.[16] Estudios revelaron la esistencia d'un permediu de 130 estructures per quilómetru cuadráu (equivalente a 338 habitantes per quilómetru cuadráu) nel sitiu, en comparanza con 1449 estructures/km² nel centru de Copán.[17] La baxa densidá de población de Quiriguá indica que foi'l centru d'una población rural esvalixada.[9]

Tres la rebelión esitosa contra Copán en 738, la población del valle de Quiriguá aumentó rápido, anque la ciudá nunca aportó a un sitiu densamente pobláu.[18] Sicasí, nel sieglu ix hubo un amenorgamientu drásticu de la población que remató nel abandonu de la ciudá.[19]

Economía

editar

Yá que el ríu Motagua flúi del altiplanu nel occidente escontra'l mar Caribe nel oriente, Quiriguá atopar nuna situación ideal pa controlar el comerciu de jade brutu, principalmente atopáu a lo llargo del cursu mediu del valle del Motagua,[20] según controlar el fluxu d'otros productos importantes tales como cacáu, que foi producíu como cultivu comercial local.[21][22] Anque'l cacáu producir pal comerciu, el maíz yera'l principal cultivu local por cuenta del so papel central na dieta maya.[23] Amás, el maíz probablemente yera un componente importante nel pagu de tributos de Quiriguá a los señores de Copán, una ciudá que taba escosando los sos propios recursos naturales locales.[23] Hai evidencia de comerciu d'obsidiana procedente de Ixtepeque asitiáu cerca de la parte alta del Motagua y Quirigua, anque nun s'atopó enforma jade nel xacimientu arqueolóxicu de Ixtepeque.[22][24]

Nel periodu clásicu, l'allugamientu de Quiriguá asitiar na encruciada de la ruta comercial del altiplanu hasta la mariña del Caribe y la ruta de Copán escontra les principales ciudaes de la cuenca del Petén.[22]

Gobernantes

editar

Según consta nes inscripciones xeroglífiques en Quiriguá, toles feches son A.D. Inscripciones mayes relatives a los gobernantes dacuando inclúin una referencia a un númberu (númberu o cuenta hel, que lleva'l nome del so glifo principal) qu'indica la posición del gobernante na secuencia de socesión dinástica. Asina, un númberu hel de cinco indica que'l gobernante foi'l quintu na llinia de socesión dinástica.[25]

Nome (o nomatu) Reináu Númberu de
socesión dinástica[Nota 1]
«Tok Casper» 426–?[26] 1
Tutuum Yohl K'inich c. 455[26] ?
«Gobernante 3» («Cascu de Tortúa») c. 480[26][27] ?
«Gobernante 4» («Cesta Cráneo») ?–?[28] 3?
Mih Toh 493–[28] 4?
K'awiil Yopaat («Gobernante 5») c. 653[28] ?
K'ak' Tiliw Chan Yopaat («Cielu Cauac» o «Cielu Kawak») 724–785[29] 14
«Cielu Xul» 785 – c. 795[29] 15
«Cielu de Jade» c. 800 – c. 810[29] 17?

Historia

editar

Historia temprana

editar
 
Cercu D - cara norte.

Esiste evidencia de que Quiriguá foi ocupáu tan ceo como'l Preclásicu Tardíu (400 e. C. - 200 d. C.). Anque nun esisten estructures arquiteutóniques que se fecharon con certidume a esti periodu, recuperóse una serie d'artefautos del Preclásicu Tardíu, incluyendo 63 estauínes y una llámina de xil.[10] La cerámica del Clásicu Tempranu de Quiriguá ye asemeyáu a los afayos atopaos en Copán y Chalchuapa n'El Salvador, ente qu'estauínes gorrumbes de jade de la mesma dómina asemeyar a les que s'atopen nel centru d'Hondures y nel altiplanu de Guatemala. Estos primeros afayos demuestren la participación de Quiriguá na rexón del sureste maya a partir del Preclásicu Tardíu.[30]

Un conxuntu de testos xeroglíficos de Tikal, Copán y Quiriguá, xunto colos estilos arquiteutónicos y les pruebes químiques de los restos del fundador de la dinastía de Copán, suxeren que Quiriguá y Copán fueron fundaos por colonos provenientes de la élite de la gran ciudá de Tikal, como parte de la so espansión na zona fronteriza del sureste de la rexón maya.[31][32][33]

La historia de Quiriguá empecipiar en 426, nel Clásicu Tempranu (c. 200 – c. 600). D'alcuerdu a inscripciones xeroglífiques n'otros sitios, K'inich Yax K'uk' Mo' foi entronizado como rei de Copán el 5 de setiembre de 426.[34] Malapenes trés díes depués, instaló a «Tok Casper» como primer rei conocíu de Quiriguá.[26] D'esto esprender que dende l'empiezu de la so historia Quiriguá taba subordináu al so vecín del sur, y foi fundáu p'asegurar que la ruta del comerciu del ríu Motagua caltener sol control de Copán y, indireutamente, de Tikal.[26] Mientres los siguientes sieglos, sobre los cualos pocu sábese, l'arquiteutura ceremonial de Quiriguá llindar al Conxuntu A nel visu de la llomba y una amplia plataforma de tierra no fondero del valle.[26] Constóse qu'un cercu, entá por afayar, alzar nel añu 455 por Tutuum Yohl K'inich, el segundu rei de Quiriguá.[35] Un monumentu ceo describe la supervisión d'un ritual nel añu 480 pol entós rei de Copán, demostrando la continuación del estáu de vasallaxe de Quiriguá. Un testu xeroglíficu que data de 493 referir a dos otros reis de Quiriguá, pero les interrupciones nel testu faen la llectura y el desciframientu de los sos nomes particularmente difícil.[35]

Esiste un estrechu paralelismu ente l'arquiteutura y los monumentos de Quiriguá del sieglu v y los d'Uaxactún nel norte de Petén, un sitiu que cayó sol dominiu de Tikal nel sieglu iv. Estes semeyances demuestren que Quiriguá permaneció fuertemente alliniáu cola gran rede d'aliances de Tikal.[36]

Receso y recuperación

editar

Quiriguá sufrió un receso a la vuelta del sieglu vi, que duró hasta mediaos del sieglu vii. Esto pue tar rellacionáu col hiatu de Tikal mientres el Clásicu Mediu, la que foi causáu pola derrota de Tikal por Calakmul. Esiste evidencia de que Quiriguá sufrió un ataque d'enemigos desconocíos nesti periodu, como lo demuestra la deformación aparentemente deliberada del Cercu O y el Monumentu 26, carauterística de los daños causaos por guerreros invasores. Mientres el receso, que duró de 495 a 653, nun se construyeron monumentos.[36]

Nel sieglu vi o entamos del sieglu vii hubo un desastre natural causáu por un hinchente devastadora del valle del Motagua que cubrió la superficie del terrén so una gruesa capa de sedimentos, camudando dafechu'l paisaxe. Namái los edificios que taben percima de la capa de folla siguieron n'usu, incluyendo'l Conxuntu A que foi salváu pol so allugamientu nel cume de la llomba. La plataforma de tierra nel valle tamién siguió n'usu, siquier les partes que taben percima de los sedimentos, y foi unu de los complexos más pequeños del sitiu que se desenvolvió en como nuevu centru de Quiriguá, representáu polos monumentos que son visibles na actualidá.[35]

La renacencia de Quiriguá foi marcáu pola dedicación del primer monumentu nun sieglu y mediu, alzada pol rei K'awiil Yopaat nel añu 653. La continuación del contautu con Copán rescampla, según los contactos de llarga distancia, posiblemente con Cascoxu en Belize. Alredor del mesmu tiempu empecipiáronse importantes trabayos de construcción na acrópolis, incluyendo la construcción de la primer pista del xuegu de pelota del sitiu.[37]

Apoxéu

editar

Tradicionalmente Quiriguá fuera subordináu a Copán, el so vecín sureñu, y en 724 el rei de Copán, Uaxaclajuun Ub'aah K'awiil, instaló a K'ak' Tiliw Chan Yopaat como'l so vasallu nel tronu de Quiriguá.[38][39] Sicasí, yá en 734 K'ak' Tiliw Chan Yopaat empezó a referise a sigo mesmu como k'ul ahaw (divín señor) en llugar d'utilizar el títulu subordináu de ahaw (señor), y coles mesmes empezó a utilizar el mesmu glifo emblema de Quiriguá, asina demostrando que nun yera un obediente vasallu de Copán.[38] Estes afirmaciones tempranes d'independencia indiquen que Quiriguá llograra formar una alianza esterna.[38]

 
Cercu C, cara sur, representando al rei K'ak' Tiliw Chan Yopaat[40]

Esti actu de rebelión local paez ser parte d'una llucha política ente los dos «superpotencies» mayes, les grandes ciudaes-estáu de Tikal y Calakmul. En 736, namái dos años más tarde, el rei de Quiriguá, K'ak' Tiliw Chan Yopaat, recibió la visita de Wamaw K'awiil, el gran rei de l'alloñada ciudá de Calakmul, ente que Copán caltúvose unu de los más antiguos aliaos de Tikal. El momentu de la visita del rei de Calakmul yera bien importante, yá que tuvo llugar ente la accesión al tronu de Quiriguá de K'ak' Tiliw Chan Yopaat como vasallu de Copán y la rebelión abierta que diba siguir. Esto suxer que la rebelión de Quiriguá foi patrocinada por Calakmul col fin de debilitar a Tikal y pa tener accesu a la rica ruta comercial del valle del Motagua.[39][41] Ye probable que'l contautu con Calakmul empecipiárase pocu dempués de la accesión al tronu de K'ak' Tiliw Chan Yopaat, yá que pocu dempués Quiriguá esperimentó una rápida crecedera lo que suxer que Quiriguá yá taba recibiendo sofitu esternu.[39]

En 738 les fortunes interconectaes de Quiriguá y Copán sostuvieron un cambéu de direición sorprendente cuando l'entós rei de Quiriguá, K'ak' Tiliw Chan Yopaat, prindó al poderosu pero vieyu decimotercer rei de Copán, Uaxaclajuun Ub'aah K'awiil,[42] quien-y instalara nel so tronu nel añu 725.[21] Esti golpe d'Estáu nun paez afectar físicamente a la ciudá de Copán nin a Quiriguá y nun hai indicaciones de que la ciudá foi atacada nesti momentu, nin que'l vencedor recibiera un homenaxe perceptible.[43][44] Quiriguá paez más bien ganar la so independencia y el control d'importantes rutes comerciales.[43] Una inscripción en Quiriguá, bien que malo d'interpretar, suxer que la captura tuvo llugar el 27 d'abril de 738, cuando Quiriguá apoderóse y quemó les imáxenes de madera de les deidaes patrones de Copán.[44] Tou esto paez implicar que K'ak' Tiliw Chan Yopaat de dalguna manera llogró emboscar a Uaxaclajuun Ub'aah K'awiil en llugar de ganalo nuna batalla. Nel periodu clásicu, les estatues de deidaes mayes de cutiu lleváronse a la batalla en palanquines, lo que facilitara la so captura nel casu d'una derrota. Suxirióse que'l gran rei de Copán taba tratando d'atacar a otru sitiu con cuenta de llograr prisioneros pa sacrificalos, y que foi emboscado por K'ak' Tiliw Chan Yopaat y los sos guerreros de Quiriguá.[44]

El rei prindáu foi lleváu a Quiriguá y el 3 de mayu 738 foi degolláu nun ritual públicu.[45][46] La ufrienda del sacrificiu del sangre d'un rei tan poderosu ameyoró descomanadamente la posición de Quiriguá y la so familia real en tola rexón y proclamó Quiriguá como la nueva capital de la rexón del sureste maya.[38][46] Trás esta victoria, Quiriguá arreyar nun programa sustancial de construcción de monumentos, asonsañando l'estilu escultóricu de Copán, posiblemente emplegando escultores prindaos de Copán pa llevar a cabu'l trabayu.[47] La población de Quiriguá y d'otros sitios nel valle aumentó rápido dempués de los eventos de 738. Sicasí, Quiriguá siempres foi un pequeñu centru urbanu que la so población total probablemente nun superó los 2000 habitantes.[18][16]

 
Altar M, datando de 734. Foi identificáu como un felín, un cocodrilu y una culiebra. Puede ser una rara representación tridimensional d'un glifo toponímicu.[48]

Nel Clásicu Tardíu (c. 600 – c. 900), l'alianza con Calakmul con frecuencia acomuñar cola promesa de sofitu militar. El fechu de que Copán, una ciudá muncho más potente que Quiriguá, nun tomó represalies contra'l so antiguu vasallu paez implicar que tarrecía la intervención militar de Calakmul. Calakmul en sí yera lo suficientemente lloñe de Quiriguá que K'ak' Tiliw Chan Yopaat nun tenía mieu de cayer direutamente sol so poder como un estáu vasallu, anque ye probable que Calakmul unvió guerreros p'ayudar a ganar Copán. L'alianza más bien paez ser una de ventaya mutua na que Calakmul llogró debilitar a un poderosu aliáu de Tikal, ente que Quiriguá llogró la so independencia.[49][50]

En 718, la ciudá de Xkuy - un sitiu entá por afayar - foi atacáu y quemáu por Copán sol lideralgu del rei Uaxaclajuun Ub'aah K'awiil. Sicasí, tres la muerte del rei de Copán en 738, Xkuy paez convertise nun fiel vasallu de Quiriguá y en 762 K'ak' Tiliw Chan Yopaat supervisó la accesión del rei «Xaguar Amaneciendo» al tronu de la ciudá subordinada de Xkuy.[51]

K'ak' Tiliw Chan Yopaat, que camudara tan drásticamente el destín de la so ciudá, morrió'l 27 de xunetu 785. Zoomorfu G ye la so piedra conmemorativa na que se describe la forma en que foi soterráu 10 díes más tarde na casa Kawak 13, un edificiu qu'entá nun foi identificáu. El rei foi asocedíu per Cielu Xul», un rei que'l so nome nun foi debidamente identificáu. «Cielu Xul» convertir nel Señor de Quiriguá 78 díes dempués de la muerte de K'ak' Tiliw Chan Yopaat, de quien se cree fuera'l so padre.[52] El so reináu duró de 10 a 15 años y foi un periodu d'actividá continua. Ente que la mayoría de les ciudaes de la rexón maya yá taba envolubráu nel colapsu maya, sufriendo una declinación terminal, en Quiriguá «Cielu Xul» dedicó trés grandes escultures zoomorfes y dos altares, toos consideraos maravíes del trabayu de piedra maya. «Cielu Xul» finó ente 795 y 800.[53]

Declinación y cayida

editar

Poco se sabe de «Cielu de Jade», qu'asocedió a «Cielu Xul» y que foi'l postreru gobernante conocíu de Quiriguá. El poder de la ciudá yá se taba esmoreciendo, como lo demuestren los dos cercos atrofiaos alzaes mientres el so reináu, indicando que la ciudá yá nun tenía accesu al tipu de recursos necesarios pa producir monumentos d'una calidá similar a les de los sos predecesores. Sicasí, «Cielu de Jade» fixo construyir dos de les estructures más grandes de l'acrópolis.[54]

 
La erosionada cara este de Cercu H.[55]

Quiriguá al paecer caltuvo la so independencia de Copán y siguió floriando hasta empiezos del sieglu ix.[56] Les rellaciones ente les dos ciudaes ameyoró en cierta midida por 810, cuando'l rei Yax Pasaj Chan Yopaat de Copán visitó Quiriguá col fin de llevar a cabu un ritual de fin de k'atun.[57][58] Sicasí, 810 foi tamién l'añu en que se crearon los últimos testos xeroglíficos en Quiriguá, anque la construcción nel centru de la ciudá siguió a un nivel amenorgáu.[59] Dempués d'esto, Quiriguá cayó en silenciu, envolubráu pol fenómenu xeneralizáu del colapsu maya. La razón de ser de la ciudá fuera amenorgada pol amenorgamientu del comerciu a lo llargo del Motagua.[60] Dientro d'unos años Quiriguá taba casi erma y los sitios en tol Valle del Motagua esperimentaron un grave deterioru o un abandonu completu.[19]

Posclásico

editar

Nel Posclásico Tempranu (c. 900 – c. 1200), Quiriguá foi ocupáu por pueblos estrechamente venceyaos a les árees costeres caribeñes de la Península de Yucatán y Belize, seique debíu al control maya chontal d'una rede comercial qu'incluyía la mariña de Yucatán y el valle del Motagua.[61] Mientres una curtia reocupación de la ciudá, fixeron importantes construcciones adicionales na acrópolis. Los afayos acomuñaos a la so ocupación inclúin una escultura chac mool reclinada y cerámica de la mariña este de Yucatán,[19] artefautos que demuestren una estrecha rellación cola alloñada ciudá de Chichen Itza.[62] Dellos adornos y campanes de cobre fueron recuperaos de Quiriguá, representando dalgunos de los primeros afayos d'artefautos de metal na rexón maya. Daten del Clásicu Terminal (c. 800 – c. 950) o del Posclásico Tempranu.[63]

Historia moderna

editar
 
Zoomorfu B – semeya de Maudslay

El primer visitante européu en publicar un rellatu sobre Quiriguá foi l'arquiteutu y artista Inglés Frederick Catherwood, que llegó a les ruines en 1840. El propietariu anterior, col apellíu de Payés, rellatara la esistencia de les ruines a los sos fíos y a Carlos Meiney, un inglés de Xamaica residente en Guatemala. El vieyu Payés finara apocayá y les sos tierres pasaron a los sos fíos. Como nengún de los fíos Payés, nin Meiney visitaren les ruines, convidaron a John Lloyd Stephens y Catherwood a xunise a ellos nel so primer viaxe al sitiu. Stephens tenía otres obligaciones qu'atender, pero Catherwood acompañó los hermanos Payés a Quiriguá.[64] Por cuenta de condiciones climátiques adverses, solamente pudieron permanecer un curtiu tiempu nes ruines, pero Catherwood llogró faer dibuxos de dos de los cercos, que fueron publicaos con un curtiu rellatu de la so visita nel llibru de John Lloyd Stephens Incidents of Travel in Central America, Chiapas, and Yucatan en 1841.[65] Quiriguá foi'l primer sitiu que Stephens y Catherwood podíen afirmar haber descubiertu.[66] Un rellatu más estensu de les ruines foi escritu pol Dr. Karl Scherzer en 1854.

L'esplorador y arqueólogu Alfred Maudslay visitó Quiriguá mientres tres díes nel añu 1881; fueron les primer ruines precolombines qu'había vistu y quedó tan impresionáu que s'interesó na arqueoloxía d'América Central pal restu de la so vida.[64] Pudo volver en trés causes,[Nota 2] y fixo los primeros esfuercios pa llimpiar los monumentos pa poder estudialos. Llevó a cabu un exame bien completu y fixo un rexistru fotográficu de tolos monumentos visibles, realizó delles pequeñes escavaciones, fixo moldes de papel y yelsu de les inscripciones xeroglífiques y fixo un rexistru de les principales escultures.[67][64] Estos moldes fueron unviaos al Victoria and Albert Museum, y los retruques treslladaos al Muséu Británicu.[68]

En 1910, la United Fruit Company recibió Quiriguá y tola tierra pela redolada pa la producción de plátanu por entemediu d'una arrogante concesión dada pol gobiernu del entós presidente, llicenciáu Manuel Estrada Cabrera.[69] La frutera acutó trenta hectárees alredor del centru ceremonial y clasificar como parque arqueolóxicu, dexando asina una isla de selva ente los plantíos.[70] Más trabayu arqueolóxicu foi realizáu de 1910 a 1914 por Edgar Lee Hewett y Sylvanus Morley de la Escuela d'Arqueoloxía Americana en Santa Fe.[70] Retruques de yelsu de los cercos de Quiriguá feches colos moldes de Hewitt fueron exhibíes en la Esposición Panamá-California de 1915 en San Diego, California.[70][Nota 3][71] L'Institutu Carnegie llevó a cabu varios proyeutos en Quiriguá ente 1915 y 1934,[70] y Aldous Huxley, dempués de visitar el sitiu na década de 1930, señaló que los cercos de Quiriguá conmemoren «el trunfu del home sobre'l tiempu y la materia y el trunfu del tiempu y la materia sobre l'home».[72] Quiriguá foi unu de los primeros sitios arqueolóxicos mayes que foi intensamente estudiáu, anque nun se realizó muncha restauración y les ruines cubrir de selva nuevamente.[70]

Excursión a Quiriguá en 1923[73]
 
Tendeyón d'un monumentu
 
Detalle d'un monumentu
 
Artista arxentina [[Berta Singerman]]
 
Visitantes reparando un cercu.
 
Visitantes al pie d'un cercu
Imagen tomaes mientres una escursión entamada pola Academia de Xeografía y Historia de Guatemala y patrocinada pola United Fruit Company a Ríu Duce y Livingston.[73]

.

Quiriguá foi declaráu Monumentu Nacional de Guatemala en 1970 pol Alcuerdu Ministerial 1210 y foi declaráu Parque Arqueolóxicu sol Alcuerdu Gubernativu 35-74 del 19 de xunu de 1974.

De 1974 a 1979, llevar a cabu un estensu proyeutu arqueolóxicu en Quiriguá patrocináu pol Institutu d'Antropoloxía y Historia de Guatemala, la Universidá de Pennsylvania y la National Geographic Society. So la direición de Robert Sharer y William R. Coe realizóse la escavación de l'acrópolis, llimpiando los monumentos y estudiando los conxuntos periféricos.[74][70][75] Quiriquá foi declaráu Patrimoniu de la Humanidá en 1981, y en 1999 la UNESCO aprobó una donación de US$27.248 pa l'ayuda d'emerxencia pa la rehabilitación del sitiu arqueolóxicu de Quiriguá». Una de los cercos de Quirigua foi incluyida na moneda guatemaliana de 10 centavos.

L'área de 34 hectárees que conformen el parque arqueolóxicu de Quiriguá foi acondicionáu pal turismu cola construcción d'un muséu, aparcamientu ya instalaciones sanitaries y ta abiertu al públicu diariamente.

El xacimientu

editar

Arquiteutura

editar
 
La Gran Plaza de Quiriguá, orixinalmente establecida por K'ak' Tiliw Chan Yopaat; vista dende l'acrópolis mirando al norte.
 
Composición fotográfica d'Alberto G. Valdeavellano de 1896.[76]

Dempués de la importante victoria de Quiriguá sobre Copán nel añu 738, K'ak' Tiliw Chan Yopaat reconstruyó'l principal conxuntu arquiteutónicu na imaxe de Copán. Poro, l'acrópolis, el palaciu y el xuegu de pelota atopen toos nel estremu sur de la Gran Plaza.[20] El centru ceremonial foi diseñáu en redol a tres places, la más septentrional siendo la Gran Plaza. Esta plaza mide 325 m de norte a sur y ye la plaza más grande de la rexón maya. Nel estremu sur de la Gran Plaza atópase la Plaza del Xuegu de Pelota, arrodiada en tres llaos poles estructures acomuñaes cola acrópolis. La Plaza de l'Acrópolis ye una plaza dafechu zarrada dientro de la mesma acrópolis.[77][78] L'área al oeste de la Plaza del Xuegu de Pelota foi probablemente la zona de los muelles, xunto al ríu. Nun hai evidencia de que la parte sur de la Gran Plaza yera un mercáu.[79] Cerca del centru del sitiu foi escaváu una serie de pozos revistíos de cerámica construyíos nel sieglu viii, y anque dalgunos siguieron n'usu hasta'l sieglu ix, anque se desconoz si dalgunu foi construyíu nesti sieglu.[80]

  • 1A-1 ye una estensa plataforma que forma la parte norte de la Gran Plaza. Mide 100 por 85 metros y álzase 0,5 metros sobre'l nivel de la parte sur de la plaza. Foi construyida mientres el reináu de K'ak' Tiliw Chan Yopaat cuando s'estendió la plaza escontra'l norte. La plataforma foi construyida en dos fases a lo llargo d'unos 20 años,[81] con quixarros del ríu y taba pavimentado con lloses de piedra.[82] Sirvió de base pa los cercos A, C, D, E y F y el Zoomorfu B.[83]
  • 1A-3 ye un gran montículo que marca la llende norte de la Gran Plaza. Orixinalmente midía 82,5 por 20 metros y tenía un altor de 7 m. Dende la plaza, una escalera 63 m d'anchu xubió la cara sur de la estructura. Darréu la estructura foi ampliada escontra'l norte, pero esta segunda fase de la construcción nunca foi terminada.[82]
  • L'Acrópolis ye'l mayor complexu arquiteutónicu de Quiriguá. Atopar na llende sur del centru ceremonial de la ciudá. Trátase d'una construcción complexa, con nuevos edificios y carauterístiques agregaes nel tiempu. La construcción de l'acrópolis empecipiar nel añu 550 y siguió hasta 810, cuando'l sitiu foi abandonáu.[84] L'acrópolis yera un complexu de palacios usáu principalmente como residencia de la élite y pa fines alministrativos.[85] El complexu de l'acrópolis inclúi les estructures 1B-1, 1B-2, 1B-3, 1B-4, 1B-5 y 1B-6. Les escavaciones de l'acrópolis revelaron los restos cayíos d'arcos mayes, pero nengunu ta de pies.[85]
  • 1B-sub.1 tamién se conoz como la muralla de K'inich Ahau. Yera una paré llibre de más de 23 m de llargu y 1,5 m d'espesura, que s'atopaba na parte cimera de la plataforma occidental de l'acrópolis. El llau occidental de la paré daba al ríu y llevaba cinco máscara alternes de mosaicu representando a deidaes solares y culiebres con brazos humanos. Estes mázcares yeren soportaes por un frisu formáu por dos óvalos concéntricos flanqueados per cabeces de culiebra. La muralla foi terminada alredor de 750, mientres el reináu de K'ak' Tiliw Chan Yopaat.[86]
  • 1B-sub.4 Les escavaciones na acrópolis revelaron un xuegu de pelota soterráu debaxo de les estructures nel llau occidental de la plaza de l'acrópolis,[87] siendo un raru exemplu d'un xuegu de pelota recubiertu por construcciones posteriores, nesti casu por K'ak' Tiliw Chan Yopaat.[88] El xuegu de pelota, que foi construyíu con bloques de riolita, data de mediaos del sieglu vii y foi'l primeru de la ciudá.[89] Ye una copia casi idéntica de los xuegos de pelota de Copán, yá que foi construyíu nel mesmu estilu, coles mesmes dimensiones y cola mesma orientación.[90] El xuegu de pelota foi soterráu cuando K'ak' Tiliw Chan Yopaat construyó la gran plataforma occidental p'acutar l'accesu a l'acrópolis.[86]
 
Vista de l'Acrópolis al traviés de la Plaza del Xuegu de Pelota
  • 1B-1 ye una estructura que forma la llende sur de la Plaza de l'Acrópolis. Una amplia escalera conduz a la plaza pel llau norte del edificiu. Los murios inferiores de la estructura caltiénense de pies y tien trés entraes, caúna d'elles dando accesu a una pequeña cámara. Caúna de los trés cámares tien un pasu xeroglíficu na paré trasera que conduz a otra una otra pequeña cámara. Orixinalmente l'edificiu tenía una franxa de xeroglíficos esterna. Los glifos interiores tanto como los esteriores lleven la última fecha rexistrada de Quiriguá, siendo xunu de 810. Esti edificiu foi construyíu mientres el reináu del Cielu de Jade».[54][91]
  • 1B-2 atopar na esquina suroeste de la Plaza de l'Acrópolis. Colinda a la estructura 1B-1, pero ye más pequeñu y les sos parés inferiores tamién tán de pies. Yera un pequeñu edificiu residencial decoráu de forma ellaborada con piedra esculpida. Esta estructura foi probablemente la residencia de K'ak' Tiliw Chan Yopaat.[87][92]
  • 1B-3 y 1B-4 son estructures nel llau oeste de la Plaza de l'Acrópolis, de les que namái queden les parés inferiores.[84] Ente estos dos estructures atopa una antigua paré independiente. Esta paré tien un frisu de mosaicu empobináu escontra l'oeste que lleva les representaciones estropiaes y ensin cabeza de Kinich Ahau, el dios del sol.[84]
  • 1B-5 atopar al norte de la Plaza de l'Acrópolis na esquina sur-oriental de la Plaza del Xuegu de Pelota. Esta estructura yera accesible por aciu una ancha escalinata dende la Plaza de l'Acrópolis al sur, que conduz a una entrada única dando accesu a siete cámares interconectaes. Ye l'edificiu más grande en Quiriguá y les sos parés entá tán de pies.[93] Foi construyíu mientres el reináu de «Cielu de Jade».[54]
  • 1B-6 atopar al este de la Plaza de l'Acrópolis y contenía un santuariu ancestral, reflexando una llarga tradición establecida, reparada per primer vegada en Tikal.[87] Nel edificiu atopaba una tumba forrada con llámines d'esquistu que paez ser un entierru d'élite. Los restos pertenecíen probablemente a un home; los sos dientes teníen incrustaciones de jade y un abaloriu del mesmu material fuera asitiáu na boca. Les ufriendes de cerámica incluyíes daten del Clásicu Tempranu.[94]
  • 1B-7 ye un xuegu de pelota, construyíu por K'ak' Tiliw Chan Yopaat pa reemplazar el xuegu de pelota soterrada pola espansión de l'acrópolis. El xuegu de pelota atopar na Plaza del Xuegu de Pelota al noroeste de l'acrópolis.[95] El xuegu de pelota tien una orientación este oeste, siendo una orientación inusual na rexón maya onde l'alliniadura de los xuegos de pelota suel ser de norte a sur.[96]
 
Detalle de la cara norte del cercu E, que representa a K'ak' Tiliw Chan Yopaat sosteniendo un cetru de la Deidá K.[97]
  • 3C-1 ye una amplia plataforma de tierra allugada no fondero del valle. Data de mediaos del Periodu Clásicu y ye una de les primeres construcciones nel llugar. Parte la plataforma siguió n'usu dempués d'un hinchente catastróficu.[98]
  • 3C-7 ye un conxuntu arquiteutónicu que data del Clásicu Tempranu. Atopar nuna llanura aluvial a cierta distancia al norte de l'acrópolis.[94]
  • 3C-8 ye otru conxuntu datando del Clásicu Tempranu que s'atopa al norte de l'acrópolis.[94]
  • Llugar 011 y Llugar 057 pueden ser puestos de vixilancia. Taben allugaos nos puntos onde los ríos Quiriguá y Jubuco entraron el valle del Motagua y pueden ser utilizaos pa controlar el tráficu nestes rutes. Llugar 057 taba asitiáu nuna de les principales rutes escontra Copán y puede ser un puestu pa vixilar incursiones de guerreros enemigos, tres la derrota de Copán por K'ak' Tiliw Chan Yopaat.[99]
  • Llugar 122 y Llugar 123 son conxuntos arquiteutónicos allugaos na llanura aluvial al sur del ríu. Llugar 122, anque permaneciendo ensin escavar, ye un conxuntu que consiste d'un montículo piramidal y una plaza con orientación noreste-suroeste, asemeyáu a dellos complexos preclásicos del altiplanu, polo que se presume que daten d'esi periodu.[10]

Los conxuntos A, B y C atopar a una distancia de 1.5 a 4.5 quilómetros del centru del sitiu.[85]

  • Conxuntu A ye un complexu construyida en visu d'una llomba. Data probablemente de principios del Periodu Clásicu.[26] Un cercu atopáu nesti conxuntu remontar a 493.[85]
  • Conxuntu B, tamién conocíu como Group 7A-1, atopar al norte del centru del sitiu.[100] Ye onde s'alluga la erosionada Cercu S, que foi treslladada dende la Gran Plaza na antigüedá.[85][101]
  • Conxuntu C tien una cercu ensin esculpir.[85]

Monumentos

editar
 
Una complexa figura xeroglífica nel llau oeste del Cercu D de Quiriguá[102]

Los monumentos de Quiriguá inclúin cercos inusualmente grandes, tallaes d'un solu bloque de piedra arenisca colorada, trayida de canteres allugaes a una distancia de 5 quilómetros.[38] Les carauterístiques d'esta roca dura dexaron a los escultores locales de producir escultures de baxu relieve en tres dimensiones, oldeando cola escultura contemporánea en dos dimensiones vixente na rexón del Petén.[103] Tres la derrota y execución del rei de Copán en 738, Quiriguá adoptó un estilu escultóricu bien asemeyáu al estilu de Copán.[45] Los enormes cercos de Quirigá orixinalmente seríen visibles dende'l ríu Motagua, que naquel tiempu fluyó al llau oeste de la Plaza Mayor, anunciando a los comerciantes de camín sobre'l nuevu poder adquiríu pela ciudá.[104] Los monumentos inclúin llargos paneles de testu glífico que se consideren ente los más complexos y los más formosos de toles inscripciones en piedra de los mayes. Una de les carauterístiques d'estos testos ye l'usu de glifos de figura entera en que los glifos de numberación maya, de normal escritos con barres y puntes, sustituyir con representaciones de deidaes esquisitamente tallaes.[56] Sicasí, na última parte del sieglu viii Quiriguá desenvolviera un estilu propiu cola producción de grandes bloques de piedra ellaboradamente esculpíos en formes compuestes d'animales mitolóxicos incluyendo elementos de sapos, xaguares, cocodrilos y aves de rampiña. Estes escultures conócense como zoomorfos y fueron completaes dempués de la muerte de K'ak' Tiliw Chan Yopaat en 785 por dos reis posteriores.[56][45]

Dellos altares y escultures fueron utilizaos como decoración de les fachaes d'edificios. La mayor parte de los monumentos de Quiriguá tien una gran monumentalidad formal que paez ríxida en comparanza cola gracia naturalista del arte de dellos otros sitios mayes. En dalgunos de los monumentos atoparon buelgues de pigmentu coloráu y ye probable que la mayoría de los monumentos taba pintada de colloráu, el color que simbolizaba la lluz, el sacrificiu y la renovación.[105]

  • Cercu A foi alzáu en 775 por K'ak' Tiliw Chan Yopaat.[106] Cercu A y Cercu C formen un conxuntu y dambos fueron dedicaos el 29 d'avientu 775.[107]
  • Zoomorfu B foi dedicada en 780 por K'ak' Tiliw Chan Yopaat. Ye una roca de delles tonelaes, esculpida mediu-cocodrilu, mediu bestia de monte. El testu xeroglíficu del monumentu compónse namái de glifos de figura entera.[108] Restos de pigmentu coloráu fueron atopáu nesti zoomorfu que mide 4 m de llargu.[109] Debaxo de Zoomorfu B afayóse una ufrienda de dedicación qu'incluyía siete lámina de xil d'ente 14 y 46 cm de llargor.[110]
  • Cercu C foi alzáu en 775 por K'ak' Tiliw Chan Yopaat.[106] El testu xeroglíficu contién referencies al añu 455 y a un antiguu rei conocíu como Tutuum Yohl K'inich.[30][106] El cercu tamién tien una referencia a la fecha 13.0.0.0.0 4 Ahaw 8 Kumk'o (13 d'agostu de 3114 e. C.).[111] Esta fecha rexistrar en tola rexón maya como l'empiezu de la creación actual.[112] Cercu C forma un conxuntu con Cercu A y dambos fueron dedicaes na mesma fecha.[107]
  • Cercu D data de 766, mientres el reináu de K'ak' Tiliw Chan Yopaat.[106] Estremar polos estravagantes xeroglíficos de figura entera antropomórficos nes partes cimeres, que son particularmente bien calteníos.[106] Cercu D tien un altor d'aproximao 6 metros.[113]
 
Cercu E en Quiriguá, posiblemente'l más grande monumentu de piedra independiente n'América.[5]
  • Cercu E atopar na metá norte de la Gran Plaza.[114] Esti cercu foi dedicada por K'ak' Tiliw Chan Yopaat el 24 de xineru de 771. La so exa total tien un altor de 10,6 metros, incluyendo la parte soterrada sosteniéndola de pies y midiendo un pocu menos de 3 metros.[115] Este enorme monolitu que pesa aproximao 65 tonelaes, ye la piedra más grande estrayida polos antiguos mayes.[115] Inclusive puede ser más grande monolitu independiente trabayáu nel Nuevu Mundu.[5] En 1917, esti cercu, yá un pocu inclinada, finalmente cayó por completu dempués de fuertes agües, pero caltúvose intacta. En 1934 fíxose un intentu d'alzar el cercu con un cabrestante y cables d'aceru. Sicasí, los cables rompiéronse, el monolitu cayó y rompióse en dos cachos que darréu fueron xuníos con formigón.[115] El cercu tien semeyes de K'ak' Tiliw Chan Yopaat nel so llau delanteru y traseru.[116]
  • Cercu F ye un enorme monolitu de 7,3 metros d'altor, tallada en piedra arenisca. Tien representaciones de K'ak' Tiliw Chan Yopaat nel so cara norte y sur ya inscripciones xeroglífiques na so cara este y oeste. Remontar a 761 y cuando foi alzada yera'l monumentu más altu construyíu polos mayes; namái foi superada pol cercu E que foi alzada 10 años dempués.[83][116]
  • Zoomorfu G Ye'l monumentu conmemorativo de K'ak' Tiliw Chan Yopaat. Foi dedicáu mientres el reináu de «Cielu Xul». Amuesa la cara del difuntu rei saliendo de les fauces d'un enorme xaguar. El testu del monumentu describe la muerte y l'entierru del rei más grande de Quiriguá.[108]
  • Cercu H data de 751, mientres el reináu de K'ak' Tiliw Chan Yopaat. Los sos glifos tán dispuestos nun raru patrón d'alfombra copiáu de Copán.[117] El cercu foi trabayada nel estilu envolvente.[116] Una llámina de pedernal foi atopada sol pie del cercu, onde foi soterrada como ufrienda mientres la so dedicación.[118] Les inscripciones xeroglífiques del Cercu H tán bien estropiaes.[119]
  • Cercu J foi alzada por K'ak' Tiliw Chan Yopaat en 756 y ta tallada n'estilu envolvente.[116] Tien un altor de 5 m y atópase na parte sur de la Gran Plaza. La ufrienda de dedicación consistía nuna caxa de magre con forma de casa que'l so conteníu ye desconocíu.[120]
  • Altar L foi trabayada de forma cruda y data de 653. El testu inclúi'l nome del rei K'awiil Yopaat y tamién menta a «Fumu Imix», el docenu rei de Copán. L'altar componer d'un discu de riolita con un diámetru de 1 m y una espesura 0,25 m. L'estilu escultóricu del altar ye únicu y amuesa afinidaes col alloñáu sitiu de Cascoxu en Belice.[37][121]
  • Altar M ye un monumentu modestu y ye'l más antiguu que foi dedicáu por K'ak' Tiliw Chan Yopaat. El monumentu inclúi un testu importante nel qu'esti sobresaliente rei de Quiriguá reclamó'l títulu de k'ul ahaw (divín señor) y empezó la so campaña p'algamar la so independencia de Copán.[41] Esta escultura de riolita foi dedicada'l 15 de setiembre 734 y tien la forma d'una cabeza monstruosa, posiblemente la d'un cocodrilu.[122]
  • Altar N ye una pequeña escultura de riolita realizada nel mesmu estilu qu'Altar M. Tien la forma d'un cascu de tortúa, con una cabeza esquelética llevando un espeyu na frente remaneciendo per un sitiu y una figura vieya remaneciendo del otru. Ye una representación de la deidá bicéfala Pawatun (Deidá N), una deidá importante del inframundu.[123]
  • Zoomorfu O ye una bisarma híbrida cocodrilo-montaña, dedicáu en 790 pol rei «Cielu Xul». Ye acompañáu d'un altar que representa al dios del rayu y ta allugáu na Plaza del Xuegu de Pelota, xusto al sur del mesmu xuegu de pelota.[124]
 
Zoomorfu P
  • Zoomorfu P (llamáu La Gran Tortúa pol esplorador Maudslay) foi dedicáu nel añu 795 per Cielu Xul» y ye una obra maestra del arte mesoamericanu. El so pesu ye d'alredor de 20 tonelaes. Per un sitiu amuésase una semeya grande de «Cielu Xul» sentáu coles piernes cruciaes nes fauces abiertes d'un enorme cocodrilu-bisarma de monte híbridu. El diseñu del zoomorfu ye increíblemente entrevesgáu y tol monumentu ta cubiertu d'escultura hábilmente executáu. Atopar na Plaza del Xuegu de Pelota, xusto al sur del xuegu de pelota. Zoomorfu P ye acompañáu d'un altar que representa una deidá ensin identificar remaneciendo d'una fisura na tierra.[124] El testu xeroglíficu del zoomorfu describe la fundación de Quiriguá so la supervisión del rei de Copán.[52] Restos de pigmentu coloráu fueron atopaos nel monumentu, lo que suxer que orixinalmente foi pintáu de colloráu.[105]
 
Detalle del Zoomorfu B, dedicáu en 780 por K'ak' Tiliw Chan Yopaat
  • Altar Q y Altar R son dos pequeños discos de riolita que probablemente sirvieron como marcadores de xuegu de pelota pal primer campu del xuegu de pelota, la estructura soterrada 1B-sub.4 Xunto con una tercer piedra marcaron la exa central del xuegu de pelota. Dambos lleven figures sentaes coles piernes cruciaes, tallaes en baxorrelieve.[89]
  • Cercu S data de 746 y ye'l monumentu más antiguu sobreviviente de K'ak' Tiliw Chan Yopaat.[125] Orixinalmente atopar na metá norte de la Gran Plaza, pero foi treslladada a un conxuntu periféricu en tiempos antiguos. Ye bien erosionada y parte de los daños puede ser causada mientres treslláu. Ta fecha de piedra arenisca y tien la figura de K'ak' Tiliw Chan Yopaat nel frente, ente que los otros trés llaos tán cubiertos de testu xeroglíficu. Desafortunadamente, la mayor parte del testu ye ilegible por cuenta de la fuerte erosión.[101] Cercu  S tien un altor de 2,8 m (ensin incluyir la parte soterrada del cercu) y les dimensiones de la base son de 1,6 m por 1,2 m. Ye la primera de los enormes cercos que diben carauterizar a Quiriguá, anque ye significativamente menor que los que diben siguir.[118]
  • Cercu T foi dedicada en 692 por un gobernante desconocíu. Trátase d'una escultura d'esquistu bien erosionada qu'amuesa una figura mal caltenida, y glifos, ye la so mayoría ilegibles. El cercu tien un estilu conservador y ye asemeyáu a la más antiguu cercu O.[126]
  • Cercu O provién del Conxuntu A y lleva la semeya bien erosionado d'un rei, realizáu nel estilu envolvente (que s'estiende sobre los trés llaos del cercu). Esti estilu aniciar en Tikal ya indica qu'hubo contautu cola rexón central del Petén. Esti cercu tien una fecha d'identificación, correspondiente al 18 de abril 480, ya inclúi una referencia a un ritual que foi supervisáu pol rei de Copán.[35] Esti cercu ta tallada n'esquistu y tenía orixinalmente un altor de 2,7 m. Romper en dos partes al altor de les rodíes - aparentemente de manera apostada mientres un ataque d'enemigos desconocíos. It was originally 2.7 m in height.[127]
  • Monumentu 25 ye una columna cilíndrica simple, tallada n'esquistu. Mide aproximao 2,5 m de llargu y tien un diámetru de 0,6 m. Foi atopada'l Llugar 011.[128]
  • Monumentu 26 ye un cercu talláu n'estilu envolvente que s'atopa cerca de la estructura 3C-1. Una fecha que correspuende a 493 atopar nel testu xeroglíficu na parte trasera. Esti testu fai referencia a terceru y cuartu gobernante de Quiriguá, pero los sos nomes tán ilegibles.[35] Ta tallada n'esquistu y orixinalmente tenía un altor de 2 m, pero'l cercu foi quebrada en tiempos antiguos, aparentemente de manera apostada. Foi quebrada nes rodíes y el güeyu esquierdu de la semeya del gobernante foi ralláu, daños típicamente causaos por guerreros invasores. Namái dos pieces fueron recuperaes, una seición cimera de 1 m, y una seición inferior de 0,6 m.[129]
  • Monumentu 29 y Monumentu 30 son bien erosionadas escultures cilíndriques tallaes n'esquista, cada unu midiendo un pocu más de 1 m de llargor. Fueron atopaos xuntos nuna cabiana de drenaxe moderna al norte y al noroeste del centru ceremonial de Quiriguá. Al paecer, son escultures d'antropomorfos o de monos de pies en pedestales coles manes enxareyaes sobre'l pechu. Creyer por razones estilístiques qu'estos dos monumentos daten del Preclásicu Tardíu.[10]

Ver tamién

editar

Notes y referencies

editar
  1. ↑ Los númberos incluyíos equí son conformes los presentaos en Looper (2003), páxina 205
  2. ↑ La última vegada Alfred Maudslay que tornó foi en 1894.
  3. ↑ Los retruques tán n'exhibición dende entós na esposición Maya: Corazón del Cielu, Corazón de la Tierra»" nel Muséu del Home de San Diego.

Referencies

editar
  1. ↑ Ashmore, 1980, p. 24.
  2. ↑ 2,0 2,1 Sharer y Traxler, 2006, p. 352.
  3. ↑ Miller, 1999, p. 49.
  4. ↑ Looper, 2003, p. 4–5,83.
  5. ↑ 5,0 5,1 5,2 5,3 Coe, 1999, p. 121.
  6. ↑ Looper, 2003, p. viii.
  7. ↑ Inforpress, s.f..
  8. ↑ Stross et al. 1983, p.333.
  9. ↑ 9,0 9,1 9,2 Looper, 2003, p. 1.
  10. ↑ 10,0 10,1 10,2 10,3 Looper, 2003, p. 35.
  11. ↑ Miller, 1999, p. 82.
  12. ↑ Sharer y Traxler, 2006, p. 507.
  13. ↑ Looper, 1999, p. 264.
  14. ↑ 14,0 14,1 Sheets, 2000, p. 442.
  15. ↑ Drew, 1999, p. 344.
  16. ↑ 16,0 16,1 Sharer y Traxler, 2006, p. 688.
  17. ↑ Sharer y Traxler, 2006, p. 686.
  18. ↑ 18,0 18,1 Martin y Grube, 2000, p. 219.
  19. ↑ 19,0 19,1 19,2 Martin y Grube, 2000, p. 225.
  20. ↑ 20,0 20,1 Miller, 1999, p. 54.
  21. ↑ 21,0 21,1 Drew, 1999, p. 240.
  22. ↑ 22,0 22,1 22,2 Looper, 2003, p. 2.
  23. ↑ 23,0 23,1 Ashmore, 2007, p. 111.
  24. ↑ Stross et al. 1983, p.335.
  25. ↑ Jones, 1983, p. 122.
  26. ↑ 26,0 26,1 26,2 26,3 26,4 26,5 26,6 Martin y Grube, 2000, p. 216.
  27. ↑ Looper, 2003, p. 205–209.
  28. ↑ 28,0 28,1 28,2 Looper, 2003, p. 5,9.
  29. ↑ 29,0 29,1 29,2 Martin y Grube, 2000, p. 218.
  30. ↑ 30,0 30,1 Looper, 2003, p. 38.
  31. ↑ Sharer y Traxler, 2006, p. 333.
  32. ↑ Sharer et al. 2005, p.196.
  33. ↑ Looper, 2003, p. 37–38.
  34. ↑ Martin y Grube, 2000, p. 192.
  35. ↑ 35,0 35,1 35,2 35,3 35,4 Martin y Grube, 2000, p. 217.
  36. ↑ 36,0 36,1 Looper, 2003, p. 50.
  37. ↑ 37,0 37,1 Looper, 2003, p. 50–53.
  38. ↑ 38,0 38,1 38,2 38,3 38,4 Drew, 1999, p. 241.
  39. ↑ 39,0 39,1 39,2 Looper, 2003, p. 79.
  40. ↑ Looper, 2003, p. 158,184.
  41. ↑ 41,0 41,1 Sharer y Traxler, 2006, p. 482.
  42. ↑ Webster, 2002, p. 300.
  43. ↑ 43,0 43,1 Drew, 1999, p. 286.
  44. ↑ 44,0 44,1 44,2 Looper, 2003, p. 78.
  45. ↑ 45,0 45,1 45,2 Miller, 1999, p. 134-135.
  46. ↑ 46,0 46,1 Looper, 2003, p. 76.
  47. ↑ Miller, 1999, p. 134–35.
  48. ↑ Looper,.
  49. ↑ Looper, 1999, p. 271.
  50. ↑ Looper, 2003, p. 81.
  51. ↑ Martin y Grube, 2000, p. 203,221.
  52. ↑ 52,0 52,1 Sharer y Traxler, 2006, p. 494.
  53. ↑ Martin, Grube.
  54. ↑ 54,0 54,1 54,2 Martin y Grube, 2000, p. 224.
  55. ↑ Looper, 2003, p. 93.
  56. ↑ 56,0 56,1 56,2 Drew, 1999, p. 242.
  57. ↑ Webster, 2002, p. 303.
  58. ↑ Sharer y Traxler, 2006, p. 483.
  59. ↑ Demarest et al. 2005, p.556.
  60. ↑ Sharer y Traxler, 2006, p. 527.
  61. ↑ Sharer, 2000, p. 488.
  62. ↑ Sharer y Traxler, 2006, p. 579.
  63. ↑ Sharer y Traxler, 2006, p. 576.
  64. ↑ 64,0 64,1 64,2 Kelly, 1996, p. 243.
  65. ↑ Stephens y Catherwood, 1854.
  66. ↑ Drew, 1999, p. 65.
  67. ↑ Drew, 1999, p. 89.
  68. ↑ Trustees of the British Museum. «Alfred P. Maudslay (1850–1931)» (inglés). Trustees of the British Museum. Archiváu dende l'orixinal, el 20 de xineru de 2009. Consultáu'l 10 de febreru de 2009.
  69. ↑ Arévalo Martínez, 1945, p. 128.
  70. ↑ 70,0 70,1 70,2 70,3 70,4 70,5 Kelly, 1996, p. 244.
  71. ↑ San Diego Museum of Man, s.f..
  72. ↑ Huxley, 1950, p. 42.
  73. ↑ 73,0 73,1 Academia de Xeografía y Historia, 1923, p. 0:30-8:00.
  74. ↑ Sharer & Traxler, 2006, p. 352.
  75. ↑ Martin & Grube, 2000, p. 215.
  76. ↑ Valdeavellano, 1896, p. 170.
  77. ↑ Kelly1996,, p. 236.
  78. ↑ Martin y Grube, 2000, p. 220.
  79. ↑ Sharer y Traxler, 2006, p. 353, 486.
  80. ↑ Ashmore, 1984, p. 149, 151.
  81. ↑ Looper, 2003, p. 178.
  82. ↑ 82,0 82,1 Looper, 2003, p. 122.
  83. ↑ 83,0 83,1 Looper, 2003, p. 123.
  84. ↑ 84,0 84,1 84,2 Kelly, 1996, p. 239.
  85. ↑ 85,0 85,1 85,2 85,3 85,4 85,5 Kelly, 1996, p. 241.
  86. ↑ 86,0 86,1 Looper, 2003, p. 119.
  87. ↑ 87,0 87,1 87,2 Sharer y Traxler, 2006, p. 353.
  88. ↑ Scarborough, 1991, p. 130.
  89. ↑ 89,0 89,1 Looper, 2003, p. 53.
  90. ↑ Looper, 2003, p. 53,55.
  91. ↑ Kelly, 1996, p. 240.
  92. ↑ Kelly, 1996, p. 236,240.
  93. ↑ Kelly, 1996, p. 236, 241.
  94. ↑ 94,0 94,1 94,2 Looper, 2003, p. 36.
  95. ↑ Looper, 2003, p. 20,119.
  96. ↑ Scarborough, 1991, p. 138.
  97. ↑ Looper, 2003, p. 149–152.
  98. ↑ Martin y Grube, 2000, p. 216-217.
  99. ↑ Looper, 2003, p. 120.
  100. ↑ Looper, 2003, p. 195.
  101. ↑ 101,0 101,1 Looper, 2003, p. 88.
  102. ↑ Looper 2003, p.144.
  103. ↑ Miller, 1999, p. 132–133.
  104. ↑ Sharer y Traxler, 2006, p. 486.
  105. ↑ 105,0 105,1 Looper, 2003, p. 17.
  106. ↑ 106,0 106,1 106,2 106,3 106,4 Kelly, 1996, p. 235.
  107. ↑ 107,0 107,1 Looper, 2003, p. 158,164.
  108. ↑ 108,0 108,1 Martin y Grube, 2000, p. 222.
  109. ↑ Looper, 2003, p. 17,172.
  110. ↑ Looper, 2003, p. 237, n.12.
  111. ↑ Martin y Grube, 2000, p. 221–22.
  112. ↑ Stuart, 2008, p. 212–13.
  113. ↑ Looper, 2003, p. 139.
  114. ↑ Looper, 2003, p. 20.
  115. ↑ 115,0 115,1 115,2 Looper, 2003, p. 147.
  116. ↑ 116,0 116,1 116,2 116,3 Martin y Grube, 2000, p. 221.
  117. ↑ Kelly, 1996, p. 235–37.
  118. ↑ 118,0 118,1 Looper, 2003, p. 90.
  119. ↑ Looper, 2003, p. 101.
  120. ↑ Looper, 2003, p. 100–101.
  121. ↑ Martin y Grube, 2000, p. 201,217.
  122. ↑ Looper, 2003, p. 58.
  123. ↑ Looper, 2003, p. 58,61–62.
  124. ↑ 124,0 124,1 Martin y Grube, 2000, p. 223.
  125. ↑ Martin y Grube, 2000, p. 220–21.
  126. ↑ Looper, 2003, p. 55–56,207.
  127. ↑ Looper, 2003, p. 39,50.
  128. ↑ Looper, 2003, p. 233, n.5.
  129. ↑ Looper, 2003, p. 40,50.

Bibliografía

editar

Enllaces esternos

editar


Sacáu de «https://ast.wikipedia.org/w/index.php?title=Quiriguá&oldid=4313084»