Fráncicu llorenés
El fráncicu lorenés (tamién llamáu lothrénger platt, lothringer platt, lothrénger deitsch, lothrìnger deitsch, lothrìnger ditsch, lothringer deutsch, o a cencielles platt) ye una de les llingües rexonales de Lorena. Trátase d'un términu xenéricu que designa tolos dialeutos del alemán central y del altu alemán que se falen na parte germanófona del departamentu lorenés del Mosela (tradicionalmente llamada Lorena alemana).
 'lothrengerplatt, lothrìngerplatt, lothrengerdeitsch, lothringerditsch' | |
|---|---|
| Faláu en |  Francia (Mosela)
|
| Falantes | ente 48.000[1] y 300.000 |
| Familia | Indoeuropea Xermánica |
| Estatus oficial | |
| Oficial en | Nun ye oficial en Francia. El fráncicu luxemburgués ye llingua oficial nel Gran Ducáu de Luxemburgu. |
| Reguláu por | Nun ta reguláu |
| Códigos | |
| ISO 639-1 | nengún |
| ISO 639-2 | {{{iso2}}}
|
| ISO 639-3 | |
 Dialeutos del Mosela. En tonos moraos, los dialeutos que formen parte del fráncicu lorenés. | |
Emile Guelen estremó en 1939 tres variedaes, que denominó Westmosellothringisch (lorenés del Mosela occidental), Niedlothringisch (lorenés del país de Nied) y Saarlothringisch (lorenés del Sarre).[2] Designó globalmente los trés formes llingüístiques del fráncicu utilizaes en Lorena:
Historia
editarEl términu fráncicu fai referencia al pueblu xermánicu de los francos, que s'enllantó na rexón nel periodu de les invasiones bárbares y dende el sieglu IV. Sicasí, hai que señalar que la xermanización de la rexón empezara antes, y qu'hai una tesis que ve un sustratu llingüísticu célticu y xermánicu presistente a la llegada de los francos. Unu de los primeros escritos en fráncicu ye la traducción d'un tratáu de San Isidoro en fráncicu renano y data d'empiezos del sieglu IX. La frontera llingüística moselana establecer de manera duradera sobre una llinia que travesaba l'actual departamentu del Mosela de noroeste a sureste.[3]
A pesar de los cambeos de nacionalidá y los esfuercios d'unos y otros pa mover esta frontera llingüística, ésta caltúvose práuticamente invariable hasta 1945. Namái dempués de la Segunda Guerra Mundial la llingua rexonal foi combatida con enfotu y empezó un enclín descendente (una de les causes yera'l so parentescu col alemán estándar impuestu polos ocupantes nazis).
Al igual qu'otres llingües minoritaries, creáronse asociaciones coles mires de consiguir de tresmitir el fráncicu. Ente elles, hai que destacar les asociaciones Wei Lang Naar ("¿Hasta cuándo?" o "¿Por cuánto tiempu?"), Gau un Griis, Bei uns dahäm y Culture et Bilinguisme de Lorraine - Zweisprachig, unsere Zukunft.
Distribución
editarL'área llingüística del fráncicu lorenés cubría en 1945 según Toussaint 370 de les 763 comuna del Mosela.[4] En 1962, esto representaba que 360.000 moselanos entendíen el fráncicu lorenés, un 39% de la población, y en 1975 alredor de 440.000, un 44%. En 1975 representaba la mesma proporción, ye dicir 357 comuñes de 716. Esti aumentu aparente nun implica una progresión na práutica sinón que ye más bien el reflexu de la demografía y non del usu cotidianu de la llingua.[5] En parte por cuenta de la ambigüedá del términu, les estimaciones del númberu de falantes del fráncicu lorenés en Francia varien ente los 30.000 y los 400.000 (que lo convertiría na tercer llingua rexonal más falada en Francia, dempués del occitanu y el alsacianu).[1]
El datu más fiable provién de la Enquête famille ellaborada pol INSEE como parte del censu de 1999, pero ufierta un panorama indireutu de la situación actual. Aproximao 78.000 persones afirmaben falar fráncicu lorenés, pero menos de 50.000 tresmitíen la conocencia de la llingua a los sos fíos. Otra estadística ilustra esti puntu: de tolos homes adultos que falaben fráncicu regularmente a la edá de 5 años, menos del 30% falaba la llingua regularmente colos sos propios fíos.[6]
La distribución xeográfica de les variantes sigue una lóxica esti oeste. El fráncicu luxemburgués ye faláu na rexón de Thionville y Sierck-les-Bains El fráncicu moselano lo ye na rexón de Bouzonville y Boulay-Moselle. El fráncicu renano de Lorena ye faláu na zona de Saint-Avold escontra Alsacia (Drulingen/Sarre-Union, La Petite-Pierre) pasando por Forbach, Sarreguemines, el País de Bitche y la rexón de Sarrebourg.
Intercomprensión de les variantes
editarLes diverses variantes del fráncicu lorenés tienen numberosos puntos comunes y la intercomprensión mutua ye relativamente fácil ente les distintes variantes. Sicasí, el términu fráncicu lorenés nun se tien que considerar como un conceutu llingüísticu. Les cañes específiques del fráncicu dientro del altu alemán central son, dende esti puntu de vista, el fráncicu ripuario, el fráncicu luxemburgués, el fráncicu moselano y el fráncicu renano.
El fráncicu lorenés ye un continuum de dialeutos porque tol conxuntu de semeyances y diferencies fluctúan dependiendo del allugamientu xeográficu. Nun se trata tan solo de trés formes llingüístiques falaes en Lorena y separaes per llinies establecíes sobre un criteriu llingüísticu bien parcial. Delles propiedaes son tresversales a los trés formes y la comprensión mutua resultante depende más de l'alloñanza xeográfica que d'una llinia de rotura
El términu fráncicu lorenés nun designa una categoría establecida sobre criterios llingüísticos, sinón un conxuntu llingüísticu propiu nun territoriu xeográficu que resulta de les divisiones de les fronteres polítiques. Asítiase en Lorena, y más concretamente na metá nordeste del departamentu del Mosela.
El fráncicu lorenés ye una llingua infrarregional yá que se practica solamente nuna parte de la rexón. El fráncicu luxemburgués, el fráncicu moselano y el fráncicu renano son tamién llingües suprarregionales yá que ciertes variantes tamién se falen n'otros partes de Lorena y más allá de les fronteres alemana, belga y luxemburguesa.
Hai que señalar que nuna pequeña parte del cantón de Phalsbourg (valle del Zorn) fálase un dialeutu alemánicu. La zona alemánica de Lorena entendía nel sieglu XIX les siguientes llocalidaes: Bois-de-Chênes, Trois-Maisons, Danne-et-Quatre-Vents, Garrebourg, Saint-Louis, Arzviller, Guntzviller, Hartzviller, Biberkirch, Troisfontaines, Hommert, Harreberg, Hellert, Schaeferhof y La Hoube. La llingua rexonal de la Lorena germanófona nun se llinda a los dialeutos fráncicos, pos s'inclúi'l dialeutu baxu alemánicu del sureste moselano.
Trátase d'un continuu dialeutal y la evolución ente estes zones ye gradual. Al sureste del departamentu (país de Phalsbourg y Dabo), los dialeutos fráncicos presenten carauterístiques (como'l vocalismu) gradualmente más alemániques a midida que averamos a Alsacia.
Carauterístiques
editarTraces distintives
editarEl fráncicu lorenés ye un continuu dialeutal perteneciente al altu alemán central occidental (Westmitteldeutsch) que tien numberoses carauterístiques comunes, como les siguientes:
Les dos primeres dixebren el fráncicu lorenés del baxu alemán:
- mache
El fráncicu lorenés asítiase totalmente dientro del territoriu onde "faer" dizse "mache" o "machen", por oposición a la pronunciación "maken" emplegada en baxu alemán.
- ich
El fráncicu lorenés asítiase totalmente dientro del territoriu onde "yo" dizse "ich", por oposición a la pronunciación "ik" emplegada en baxu alemán.
Les dos siguientes dixebren el fráncicu lorenés del altu alemán:
- appel
El fráncicu lorenés asítiase totalmente nel territoriu onde "mazana" dizse "appel", por oposición a la pronunciación "apfel" utilizada n'alto alemán.
- pund
El fráncicu lorenés asítiase totalmente nel territoriu onde "llibra" dizse "pund", por oposición a la pronunciación "pfund" utilizada n'alto alemán.
Otra traza común dixebra'l fráncicu lorenés del fráncicu ripuario:
- dorf
El fráncicu lorenés asítiase totalmente nel territoriu onde "pueblu" dizse "dorf" por oposición a la pronunciación "dorp" utilizada n'alemán central pol fráncicu ripuario.
El fráncicu lorenés tamién s'estrema globalmente de les variedaes que s'estienden más al norte:
- fescht, geschter, schweschter, samschdaa
El fráncicu lorenés asítiase totalmente nel territoriu onde "fiesta" dizse "Fescht", "ayeri" dizse Geschter, "hermana" dizse Schweschter y "sábadu" samschdaa por oposición a la pronunciación "Fest", "gestern", "Schwester" y "Samstag" utilizada n'alemán central nos territorios asitiaos más al norte.
Variantes
editar
El conxuntu de la zona llingüística ta travesáu por dos isogloses, empobinaes de nordés a suroeste y que delimitan los trés variantes a partir de les mutaciones consonántiques de les llingües xermániques, presentes namái parcialmente nel fráncicu lorenés:
- La llinia op/of dixebra'l fráncicu luxemburgués, dominiu del op, del fráncicu moselano, dominiu del of, que quier dicir "en" (n'alemán auf). Esta llinia atopar ente les comuñes occidentales de Zeurange, Grindorf, Flastroff, Waldweistroff, Lacroix, Rodlach, Bibiche, Menskirch, Chémery, Edling y Hestroff, y les orientales de Schwerdorf, Apinen, Filstroff, Beckerholtz, Diding, Freistroff, Anzeling, Gomelange y Piblange.
- La llinia wat/was dixebra'l fráncicu moselano, dominiu del wat, del fráncicu renano, dominiu del was, que quier dicir "que" (n'alemán was). Esta llinia atopar ente les comuñes occidentales de Ham-sous-Varsberg, Varsberg, Bisten, Boucheporn, Longeville, Laudrefang, Tritteling, Tetting, Mettring, Vahl-lès-Faulquemont y Adelange, y les orientales de Creutzwald, Dieren, Carling, Porcelette, Saint-Avold, Valmont, Folschviller, Lelling, Guessling-Hémering y Boustroff.
La diptongación pola cual pásase de la vocal i al diptongu ei algama a la totalidá del fráncicu luxemburgués, pero namái afecta d'una manera bien llindada a los estremos de los dominios del fráncicu moselano y del fráncicu renano de Lorena. Sicasí, afecta a gran parte del fráncicu moselano y el fráncicu renano nos sos allongamientos fora de Lorena. Asina, un lorenés que fale en fráncicu renano va dicir gliche, sacante nel sector de Forbach onde va dicir gleiche.
Estatus oficial
editarEl fráncicu lorenés, como otres llingües rexonales de Francia, escarez de reconocencia oficial. Ente que el luxemburgués gocia del estatus de llingua oficial nel Gran Ducáu de Luxemburgu, en Francia'l lorenés (y toles sos variantes) namái tienen l'estatus de llingua rexonal, recoyíu como tal nel informe Cerquiglini.
Escritura y gramática
editarLa escritura del fráncicu foi codificada pol GERIPA, dependiente de la Universidá de l'Alta Alsacia. El luxemburgués tien una ortografía oficial nel Gran Ducáu de Luxemburgu.
La escritura en fráncicu renano de Lorena ye un fenómenu bien recién. L'usu escritu de la variante fráncica tuvo llindáu bastante tiempu al teatru y a la poesía dialeutales. Les actes oficiales de la parte germanófona del Ducáu de Lorena (Bailía d'Alemaña) yeren redactaes nel alemán de la dómina hasta 1748 (disposición qu'imponía'l francés nes actes oficiales en Lorena inspirada por Antoine-Martin Chaumont de La Galaizière, canciller de Lorena). Lo mesmo asocedía coles actes notariales de la bailía d'Alemaña. Siguió faciéndose asina hasta 1773 en Rodemack, hasta 1790 en Dabo, y hasta la incorpración de les tierres imperiales (Reichsland) a Francia en 1793.[7] Dende la normalización de la escritura alemano, la llingua escrita utilizada polos loreneses germanófonos yera l'alemán estándar, inclusive pa trescribir los elementos dialeutales, sobremanera dempués de l'anexón de 1870 y l'escolarización masiva de la mocedá de la dómina.
Tocantes a la gramática, convendría faer una llista de les traces gramaticales comunes a tola Lorena fráncica, pero esta xera ta pocu avanzada, yá que namái hai elementos publicaos sobre'l fráncicu renano de Lorena (valle del Sarre y País de Bitche):
- L'auxiliar haber = hònn: ich hònn, de hasch, er/sie/'s hat, mìr hònn, ìhr hònn, se hònn (n'alemán: ich habe, du hast, er/sie/ye hat, wir haben, ihr habt, sie haben)
- L'auxiliar ser = sìnn: ich bìnn (o ich sìnn), de bìsch, er/sie/'s ìsch, mìr sìnn, ìhr sìnn, se sìnn (n'alemán: ich bin, du bist, er/sie/ye ist, wir sind, ihr seid, sie sind).
Señalización billingüe
editarDelles llocalidaes que cunten con señalización billingüe francés/fráncicu nos cartelos d'entrada o nes plaques de les cais son: Alzing, Beckerholz, Bouzonville, Brettnach, Filstroff, Freistroff, Férange, Guiching, Neunkirchen, Vaudreching, Guerting, Guerstling, Bambiderstroff, Mainvillers, Dodenom, Entrange, Evrange, Hagen, Hettange-Grande, Roussy-le-Village, Roussy-le-Bourg, Apach, Flastroff, Haute-Contz, Merlebach, Hombourg-Haut, Théding, Kalhausen, Sarreguemines, Goetzenbruck.
-
Una señal d'entrada billingüe en Roussy-le-Bourg. -
Otra en Hettange-Grande.
Referencies
editar- ↑ 1,0 1,1 Auburtin, Éric. 2002. "Langues régionales et relations transfrontalières dans l'espace Saar-Lor-Lux". Hérodote 105, páxs. 102—122.
- ↑ Emile Guelen, die deutschlothringischen Mundarten, Forbach, 1939
- ↑ Paul Lévy, L'histoire linguistique d'Alsace et de Lorraine, Strasbourg, 1929
- ↑ Maurice Toussaint, La frontière linguistique en Lorraine, Paris, 1955
- ↑ Marthe Philipp, atles linguistique de la lorraine germanophone, CNRS, 1975
- ↑ Héran, François, et al. 2002.
- ↑ Web de los archivos departamentales del Mosela
- Alain Simmer, L'anicie de la frontière linguistique en Lorraine, el fin des mythes ? Knutange, 1995.
Diccionarios
editar- Wörterbuch der deutsch-lothringischen Mundarten (consultable online na web de la universidá de Tréveris) por Michael Ferdinand Follmann 1909 Strasbourg SHAL; reedición 1983 Sändig Reprint Verlag Lichtenstein
- -y Platt, Hélène Nicklaus éditions Pierron 2001
- Lexique de dialecte de la région de Sarreguemines, Marianne Haas Heckel, éditions confluences 2001
- Boussa Platt, René Baro, édité par l'auteur
- Dictionnaire du parler francique de Saint-Avold par Manfred Pützer-Adolphe Thil-Julien Helleringer, Éditions Serpenoise, Metz 2001
- Diccionariu online de fráncicu renano del País de Phalsbourg - Sarrebourg Sureste del Mosela
- Diccionariu de fráncicu online
Bibliografía
editar- Hughes, Stephanie. 2005. Archiváu 2009-09-21 en Wayback Machine Bilingualism in North-East France with specific reference to Rhenish Franconian spoken by Moselle Cross-border (or frontier) workers Archiváu 2009-09-21 en Wayback Machine. A Preisler, Bent, et al., eds. The Consequences of Mobility: Linguistic and Sociocultural Contact Zones. Roskilde, Denmark: Roskilde Universitetscenter: Institut for Sprog og Kultur. ISBN 87-7349-651-0.
- Kieffer, Jean-Louis. 2006. -y Platt Lorrain de poche. Assimil. ISBN 2-7005-0374-0
Ver tamién
editarEnllaces esternos
editar
Wikimedia Commons acueye conteníu multimedia sobre Fráncicu llorenés.- Redde-n-ìhr Plàtt ? Archiváu 2006-12-03 en Wayback Machine — hestoria, lliteratura ya información llingüística
- Gau un Griis — Asociación de promoción y defensa del fráncicu lorenés
- Web especializada nes fales de Lorena Archiváu 2014-02-08 en Wayback Machine
- Web de la Lorena germanófona con foru de discutiniu
- Web de laAssociation pour le Bilinguisme en Classe dès la Maternelle - A.B.C.M. Zweisprachigkeit
- Web sobre la Lorena fráncica
Datos: Q511035
