Llingües altoxermániques

Les llingües altoxermániques (n'alemán, Hochdeutsche Sprachen o Hochdeutsche Mundarten/Dialekte) entienden un conxuntu de llingües y variedaes llingüístiques cercanamente emparentaes col alemán estándar falaes históricamente nel sur d'Alemaña, Austria, Suiza, Luxemburgu, Liechtenstein, Bélxica, norte d'Italia y nordeste de Francia, amás de numberosos enclaves en Dinamarca, Polonia, Rumanía y Rusia. Más apocayá como llingües d'inmigrantes nos Estaos Xuníos, Brasil, Arxentina, Chile y Namibia. El yidish o xudeoalemán ye tamién una llingua altoxermánica.

Llingües altoxermániques
Distribución xeográfica	Europa central
Países	Luxemburgu Liechtenstein Alemaña Suiza Austria Alsacia y Lorena Polonia Tirol
Filiación xenética	Indoeuropéu   Xermánicu     Xermánicu Occ.       Altoxermánicu
Subdivisiones	Altu alemán cimeru Altu alemán centralAltoxermánicu cimeru y Altoxermánicu central
Códigu Glottolog	high1289
Ver tamién Idioma - Families - Clasificación de llingües
[editar datos en Wikidata]

Clasificación

Téunicamente, el términu "alto" n'alto alemán ye una denominación xeográfica pal grupu de variedaes llingüístiques de les tierres altes d'Europa central. L'alemán estándar, tamién llamáu Hochdeutsch 'alto alemán', ye de fechu una variedá altoxermánica, concretamente una variedá basada principalmente nel altu alemán central. Nesti artículu usará la denominación de llingües altoxermániques pa referise colectivamente a toes eses variedaes. El yidish y el luxemburgués son otres formes estandarizadas de altoxermánicu. Les tierres altes y rexones montascoses onde se falen les variedaes altoxermániques entienden el centru y sur d'Alemaña, según Luxemburgu, Austria, Liechtenstein y la mayor parte de Suiza. Esa área constrasta coles tierres baxes a lo llargo de les mariñes septentrionales onde se falen llingües baxoxermániques.

Les llingües altoxermániques entienden toes aquelles variedaes llingüístiques de xermánicu occidental afeutaes en mayor o menor midida pola segunda mutación consonántica del xermánicu. Les variedaes más intensamente afeutaes por dichos cambeos fonéticos son les asitiaes más al sur. Les llingües altoxermániques estrémense usualmente en dos grandes grupos:

• El altu alemán central (Mitteldeutsch), nel que se basen el alemán estándar (Hochdeutsch) y el luxemburgués, xeográficamente l'altu alemán central entiende tamién l'altu alemán centroriental (Ostmitteldeutsch), según los dialeutos franconios (como por casu el fráncicu ripuario).
• El altu alemán cimeru (Oberdeutsch) inclúi'l alemánicu y l'austru-bávaru, anque esisten numberoses variantes y grupos amás de los dos mentaos, como les variedaes falaes en Suiza.

Les variedaes colectivamente conocíes como alto franconio son variedaes de transición ente los dos grupos anteriores.

Variedaes modernes

Altu alemán central

Variedaes de alto alemán central:     1: Fráncicu ripuario      2: Fráncicu moselano      3: Luxemburgués      4: Dialeutu de Hesse      5: Alemán del Palatináu      6: Fráncicu de Lorena      7: Turinxu      8: Altu saxón      9: Alemán de los Montes Metálicos      10: Dialeutu de Lusacia      11: Berlinés-brandeburgués

Artículu principal: Altu alemán central

• Altu alemán central occidental (Westmitteldeutsch), parte del grupu franconio
  • Franconio central (Mittelfränkisch)
    • Fráncicu ripuario (Ripuarisch)
    • Franconio del Mosela (Moselfränkisch)
    • Luxemburgués (Lëtzebuergesch), tamién consideráu una variante del franconio del Mosela.
    • Franconio de Lorena (Lothringisch), tamién consideráu una variante del franconio del Mosela (francique lorrain)
  • Franconio del Rin (Rheinfränkisch)
    • Alemán del Palatináu (Pfälzisch)
    • Hessiano septentrional (Nordhessisch)
    • Hessiano oriental (Osthessisch)
    • Hessiano central (Mittelhessisch)
• Altu alemán central oriental (Ostmitteldeutsch)
  • Turinxu (Thüringisch)
  • Altu saxón (Obersächsisch), alemán de los Montes Metálicos (Erzgebirgisch)
  • Altu saxón septentrional (Nordobersächsisch)
  • Lausitzisch-Neumärkisch, tamién na rexón sorbia
  • Altu alemán central faláu nos antiguos territorios alemanes orientales:
    • Silesianu (Schlesisch), práuticamente estinguíu
    • Altu prusianu (Hochpreußisch), casi estinguíu

Alto alemán cimeru

Artículu principal: Altu alemán cimeru

Variedaes de alto alemán superior:     1: Franconio oriental      2: Franconio meridional      3: Alemán suabu      4: Baxu alemánicu y alsacianu      5: Altu alemánicu y alemánicu cimeru      6: Austru-bávaru septentrional      7: Austru-bávaru central      8: Austru-bávaru meridional

• Alemánicu (Alemán: Alemannisch)
  • Suabu (Alemán: Schwäbisch, faláu en Suabia)
  • Baxu alemánicu (Alemán: Niederalemannisch)
    • Alsacianu (Alemánicu y alemán: Elsässisch, faláu en Alsacia, Francia)
    • Alemán coloniero (faláu en Venezuela)
    • Alemán de Basilea (Alemán de Basilea: Baslerdüütsch, Alemán: Baseldeutsch)
  • Altu alemánicu (Alemánicu y alemán: Hochalemannisch)
    • Alemán de Berna (Bernés: Bärndütsch, Alemán: Berndeutsch)
    • Alemán de Zürich (Alemán: Zürichdeutsch, Alemán de Zürich: Züritüütsch)
  • Alemánicu cimeru (Alemánicu y alemán: Höchstalemannisch)
    • Alemán de Valais (Alemán: Walliserdeutsch, Alemán de Valais: Wallisertitsch, faláu nel Cantón del Valais, Suiza)
      • Alemán Walser (Alemán: Walserdeutsch)
• Austru-bávaru (Bávaru: Boarische Språch, Alemán: Bairisch, faláu n'Austria, Tirol del Sur, Italia, y en Baviera, Alemaña)
  • Austru-bávaru septentrional (Bávaru: Nordboarisch, Alemán: Nordbairisch, faláu en Alto Palatináu, Baviera)
  • Austru-bávaru central (Bávaru: Mittelboarisch, Alemán: Mittelbairisch, faláu en Baviera y Austria)
    • Alemán de Viena (Alemán: Wienerisch, faláu en Viena y otres partes d'Austria)
    • Alemán de Múnich (Alemán: Münchnerisch, faláu en Múnich, Baviera)
  • Austru-bávaru meridional (Bávaru: Südboarisch, Alemán: Südbairisch, faláu n'Austria y Tirol de Sur, Italia)
  • Cimbriano (Alemán: Tzimbrisch, italianu: lingua cimbla, faláu n'Italia nororiental)
  • Mócheno (Italianu: lingua mòchena, faláu en Trentín, Italia)
  • Alemán huterita (Alemán: Hutterisch, faláu en comunidaes huterites de Canadá y Estaos Xuníos)

Alto franconio

Sigue siendo una cuestión aldericada si'l franconio oriental y el franconio meridional tienen de ser consideraos como parte del alemán altu o del alemán central, una y bones estes variedaes tienen traces propies del altu alemán del norte (alemán central) y del altu alemán del sur, siendo descritos con frecuencia como variedaes de transición ente dambos grupos dialeutales.

Variedaes históriques estinguíes

Les variantes de llingües altoxermániques falaes nel centru y sur d'Alemaña y Austria formen la base del alemán estándar. Otres formes históricamente importantes de altoxermánicu fueron el altu alemán antiguu y el altu alemán mediu. La documentación sobre'l lombardu (langobardo) ye escasa pero ye frecuente clasificalo como una llingua altoxermánica.

Idioma lombardu

El fechu de que'l lombardu o langobárdico comparta la segunda mutación consonántica del alemán, fixo qu'esta llingua clasifíquese como llingua altoxermánica. Sicasí, dicha mutación o cambéu fonéticu asocedería ente los sieglos VII y VIII. Si'l langobárdico yera esencialmente una forma de bavárico o alemánicu nesa dómina entenderíase que compartiera dicha isoglosa. De fechu los testimonios del langobárdico nun difieren sistemáticamente en nengún puntu de los primeros testimonios del bavárico nel sieglu VIII, sacante por un puñáu de desarrollos fonéticos, que de fechu son posteriores a la segunda mutación.

Alto alemán antiguu y mediu

Artículos principales: Altu alemán antiguu y Altu alemán mediu

La primer variedá altoxermánica bien documentada ye'l altu alemán antiguu pal cual conozse dellos centenares de manuscritos, dalgunos d'ellos bien influyíos pola sintaxis llatina, polo que dichos documentos posiblemente representaben una variedá culto y artificioso que non se corredpondería siempres cola llingua vernacular.

Pela cueta el altu alemán mediu ta muncho meyor documentáu, y la mayor parte de testos calteníos exhiben carauterístiques que lo diferencial claramente del antiguu altu alemán. L'altu alemán mediu presenta, lóxicamente, carauterístiques entemedies ente les del altu alemán antiguu y el modernu alemán estándar.

Comparanza léxica

Los numberales para distintes variedads altoxermániques son:

GLOSA	Luxem- burgués	Kölsch	Alemán estándar	Antiguu alemán	Alemán suabu	Austru- Bávaru	Alemán de Suiza	PROTO- ALTOGERM.
'1'	eent ʔɛˑɪns	ɛjnə	ein(s) ʔaɪns	ein	ʔɔɪns	ɔans	äis yɪs	*eins
'2'	zwee ʦʊyː	ʦvɛj	zwei ʦvaɪ	zwâ	ʦʋoː	ʦvɔa	zwäi ʦʋœɪ	*ʦvei
'3'	dräi ˈdʀɛːɪ	dʀɛj	drei ˈdʁaɪ	drî	ˈdraɪ	tɾai	drüü dryː	*drei
'4'	véier ˈfeiᵑ	feːʀ	vier ˈfiːɐ̯	fior	ˈfiˑɐ̆	fia	vier fiər	*fior
'5'	fënnef ˈfənəf	fʏnəf	fünf fʏnf	fimf	ˈfʏɱf	fʏɱf	föif fyːf	*fynf
'6'	sechs zɛks	zɛks	sechs zeks	sexs	seks	seks	sächs sæχs	*sexs
'7'	siwen ˈziːvən	zɪbə	sieben ˈziːbn̩	sibun	ˈsiːbm̩	sɪm	sibe ˈsɪbə	*sibun
'8'	aacht aːxt	aːx	acht ʔaχt	ahto	ʔɑxt	ɑxt	acht ɑχt	*axt
'9'	néng neŋ	nʏŋ	neun ˈnɔɪn	niun	ˈnɔɪn	nain	nüün nyːn	*niun
'10'	zéng ʦyŋ	ʦyːn	zehn ʦyːn	zehan	ʦyːn	ʦyːn	zää ʦæː	*ʦehan

Referencies

Bibliografía

• Datos: Q52040
• Multimedia: High German languages