Wikipedia

Idioma haida

El haida ye una llingua indíxena falada polos Haida en delles islles frente a les mariñes d'Alaska y Canadá.

Haida
'X̲aat kíl, X̲aayta kíl'
Faláu en  Estaos Xuníos d'América,  Canadá
Rexón A. Reina Carlota, I. Príncipe de Gales
Falantes 320 (incluyendo semihablantes)
Familia Aisllada
Estatus oficial
Oficial en Nengún país
Reguláu por Nun ta reguláu
Códigos
ISO 639-1 nengún
ISO 639-2
ISO 639-3 hai

Estensión del haida

Historia

editar

Hai unos cien años tol grupu étnicu haida yera competente na llingua,[1] pero anguaño la llingua ta bien amenazada, con namái 45 falantes nativos,[2] casi tolos cualos son adultos d'edá avanzada.[3][4] Anque'l númberu de falantes nativos menguó a lo llargo de los años, acordies col censu canadiense de 2001 hai unos 275 falantes non nativos en Columbia Británica[1] y esiste un anováu interés na llingua, polo que'l númberu de falantes podría aumentar. Anguaño los miembros de la etnia Haida tán estremaos en tres comunidaes dialeutales que trabayen xuntes en revitalizar la llingua. En Skidegate, falantes competentes recueyen cotidianamente datos del dialeutu meridional y producieron una llarga serie de grabaciones. En Masset, un grupu de mozos ta aprendiendo la llingua xunto con falantes vieyos competentes del dialeutu septentrional. N'Alaska, la comunidá lleva a cabo clases regulares p'adolescentes y adultos y desenvolvió un website con grabaciones del dialeutu de Kaigani.

Clasificación

editar

El llingüista Edward Sapir clasificó'l haida xunto coles llingües na-dené en 1915, una propuesta sofitada por otros autores, como Pinnow, Greenberg, Enrico, Ruhlen, Manaster Ramer y Bengtson (ver #Bibliografía). Sicasí, anguaño la mayor parte de llingüistes consideren al haida una llingua aisllada,[5] en particular los atabascanistas más destacaos. Una propuesta recién que rellaciona atabasco-eyak-tlingit a les llingües yeniseas de Siberia central[6] nun atopa evidencia pa emparentar el haida con nenguna d'estes llingües.

Fonoloxía

editar

Fonolóxicamente el haida tien ocho vocales y cerca de 30 consonantes. L'inventariu ye'l siguiente:

Billabial Alveolar Palatal Velar Uvular Epiglotal Glotal
central llateral
Oclusiva simple[7] b̥ d̥ ɡ̊ ɢ̥ ʔ
aspirada pʰ tʰ kʰ qʰ
eyectiva pʼ tʼ kʼ qʼ
Africada Lenis d̥͡l d̥͡ʒ̊
Fortis t͡s t͡ɬʰ t͡ʃ[8] ʡ͡ʜ
eyectiva t͡sʼ t͡ɬʼ t͡ʃʼ
Fricativa sorda s ɬ x χ ʜ[9] h
Nasal simple m n ŋ
glotalizada mˀ nˀ
Aproximante simple ɫ j w
glotalizada lˀ

Con respectu al sistema fonolóxicu, dientro del dominiu bucal, atopamos consonantes billabiales, alveolares (centrales y llaterales), palatales y velares. Quiciabes les traces distintives más carauterísticos del sistema fonolóxicu de la llingua sían los qu'apurren la cuévanu faríngea y la cuévanu laríngea. Tenemos fonemes uvulares, epiglóticos y glotales. La diferencia más importante na pronunciación ye la perda de ciertes consonantes nel haida del norte. Los soníos que se pierden son: /G/, /x/ y /x/. Nel casu de qu'estos soníos asocedan nel mediu d'una pallabra, el haida del sur la conserva. En delles pallabres, son reemplazaos por otru soníos como [w] y [y]. Un exemplu ye GALGUN/GÁLUN (wild currant). Como resultáu d'esti procesu les pallabres del haida del sur son llixeramente más llargues. Hai abondosos tracamundios ente los soníos, anque non n'entamu de pallabres, pero esto causó tracamundios ente les versiones de los distintos diccionarios, por casu, p/b, t/d, k/g, kw/gw, tl/dl, ts/j. Tamién se produz tracamundiu ente estos soníos a la fin de pallabra. Esto asocede, en parte, porque les lletres /b/, /d/, /g/, /gw/ y /j/ tienen dos pronunciaciones. Al entamu de pallabra pronunciar con mayor fuercia. Per otru llau, los soníos /t/, /k/, /kw/ y /tl/ siempres se pronuncien de la mesma forma.

Tonu

editar

Una carauterística del haida ye ser una llingua tonal, que la so naturaleza varia d'un dialeutu a otru. Nel dialeutu de Kaigani el sistema ye d'acentu tonal, como muncho con una sílaba acentuada por pallabra llevando un tonu altu. Nos dialeutos de Masset y Skidegate el tonu namái oldea en sílabes pesaes. Tolos sistemes tonales anteriores estremen namái dos tonos: alto y baxu.

La oración

editar

Lo primero qu'hai que tener en cuenta ye qu'atopamos ante una llingua d'orde SOV. Tenemos munches pareyes de verbos que solo s'estremen en si precisen oxetu o non. Atopamos ante una llingua ensin frase verbal, ensin casos marcaos y ensin una regular y xeneral concordanza nel verbu. El haida tien diverses estratexes, unes sintáctiques y otres non, pa identificar los papeles nes oraciones complexes.

  • La primer d'elles ye l'orde de pallabres.
  • La segunda ye la espresión de la animacidad relativa, esto ye, básase no sensible o vivu que ye'l referente d'un sustantivu. Utilizar pa marcar el suxetu y espresar que tien una carauterística distinta.
  • La tercer posibilidá tien que ver col usu de les facultaes semánticu y cognitivu, incluyíu l'usu de la restricción selectiva.

La formación de les entrugues (wh- questions), a diferencia d'en el Línguit, una llingua cola que se suel comparar en munchos estudios, sí dexa que la partícula apaeza a la izquierda y qu'ocupe la posición focu na oración. Cuando se preguntar in-situ, la oración tien de ser marcada con gu/gwa. Amás utilícense distintos pronomes interrogativos pa les entrugues indireutes, como por casu gina (qué) y nang (quién).

Referencies

editar
  1. ↑ 1,0 1,1 «UBC World Language Fair's HAIDA webpage». Archiváu dende l'orixinal, el 13 de xunu de 2008. Consultáu'l 23 de mayu de 2008.
  2. ↑ «Alaska Native Language Population and Speaker Statistics» (1 de xineru de 1999). Archiváu dende l'orixinal, el 9 de mayu de 2008. Consultáu'l 17 de marzu de 2008.
  3. ↑ «Ethnologue report for language code:hdn». Consultáu'l 17 de marzu de 2008.
  4. ↑ «Haida Language Mainpage». Consultáu'l 23 de mayu de 2008.
  5. ↑ Schoonmaker, Peter K.; Bettina Von Hagen, Edward C. Wolf (1997). The Rain Forests of Home: Profile Of A North American Bioregion. Island Press, páx. 257. ISBN 1559634804.
  6. ↑ Dene-Yeniseic Symposium
  7. ↑ Nel interior de pallabra, les oclusives simples son sonores.
  8. ↑ Pa dellos falantes, [t͡ʃ] apaez namái a principiu de sílaba, ente que [t͡s] nun apaez nesa posición, pero de fechu son el mesmu fonema. Una situación similar aplicar a [t͡sʼ] y a [t͡ʃʼ].
  9. ↑ En llugar d'una fricativa epiglotal, nel dialeutu de Masset apaez una vibrante epiglotal.

Bibliografía

editar
  1. Bengtson, John D. (2008), “Materials for a Comparative Grammar of the Dene-Caucasian (Sinón-Caucasian) Languages.” Aspects of Comparative Linguistics, vol. 3, Moscow: RSUH Publishers, pp. 45–118
  2. Dürr, Michael & Egon Renner. 1995. The history of the Na-Dene controversy: A sketch. Language and Culture in North America: Studies in Honor of Heinz-Jürgen Pinnow, ed. by Egon Renner & Michael Dürr, 3-18. (Lincom Studies in Native American Linguistics 2). Munich: Lincom Europa.
  3. Enrico, John. 1983a. "The Haida language." The outer shores, edited by G. Y. Scudder and Nicholas Gessler. Queen Charlotte City, B.C.: Queen Charlotte Islands Museum Press. Pp. 223-248.
  4. Enrico, John. 1983b. "Tense in the Haida relative clause." International journal of American linguistics 52:91-123.
  5. Enrico, John. 1986. "Word order, focus and topic in Haida." International journal of American linguistics 49:136-166.
  6. Enrico, John. 1991. The lexical phonology of Masset Haida. (Alaska Native Language Center research papers, 8.) Fairbanks: Alaska Native Language Center.
  7. Enrico, John. 1998. "Remarks on pitch in Skidegate Haida." Gengo Kenkyu 12:115-120.
  8. Enrico, John. 2003. Haida syntax. (2 volumes). Lincoln, NE: University of Nebraska Press.
  9. Enrico, John. 2004. Toward Proto – Na-Dene. Anthropological Linguistics 46(3).229 – 302.
  10. Enrico, John. 2005. Haida dictionary: Skidegate, Masset, and Alaskan Dialects. (2 volumes). Fairbanks: Alaska Native Language Center; Juneau: Sealaska Heritage Institute.
  11. Greenberg, J.H. 1987a. Language in the Americas. Stanford, CA: Stanford University Press.
  12. Greenberg, J.H. 1987b. “The Na-Dene Problem.” In Greenberg (1987a), pp. 321-330.
  13. Lawrence, Erma. 1977. Haida dictionary. Fairbanks: Alaska Native Language Center.
  14. Levine, Robert D. 1979. Haida and Na-Dene: A new look at the evidence. International Journal of American Linguistics 45(2).157 – 70.
  15. Manaster Ramer, Alexis. 1996. "Sapir's classifications: Haida and the other Na Dene languages." Anthropological linguistics 38:179-215.
  16. Pinnow, Heinz-Jürgen. 1976. Geschichte der Na-Dene-Forschung. (Indiana : Beihefte ; 5). Berlin: Mann. ISBN 3-7861-3027-2
  17. Pinnow. H-J. 1985. Das Haida als Na-Dene Sprache. (Abhandlungen der völkerkundlichen Arbeitsgemeinschaft, Hefte 43-46.) Nortorf, Germany: Völkerkundliche Arbeitsgemeinschaft.
  18. Pinnow. H-J. 2006a. Die Na-Dene-Sprachen im Lichte der Greenberg-Klassifikation. / The Na-Déné Languages in Light of Greenberg's Classification. Zweite erweiterte Auflage / Second revised edition. Bredstedt: Druckerei Lempfert.
  19. Pinnow. H-J. 2006b. Sprachhistorische Untersuchung zur Stellung des Haida als Na-Dene-Sprache. (Unveränderte Neuausgabe aus INDIANA 10, Gedenkschrift Gerdt Kutscher. Teil 2. Berlin 1985. Mit einem Anhang = Die Na-Dene-Sprachen im Verhältnis zum Tibeto-Chinesischen.) Bredstedt: Druckerei Lempfert.
  20. Ruhlen M. 1998. "The Origin of the Na-Dene". Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America. 95, non. 23: 13994-6.
  21. Sapir, Edward. 1915. The Na-Dene languages: A preliminary report. American Anthropologist 17.534 – 558.
  22. Swanton, John R. 1905. Haida texts and myths. Skidegate dialect. (Bureau of American Ethnology bulletin 29.) Washington, D.C.: Smithsonian Institution.
  23. Swanton, John R. 1908. Haida texts. Masset dialect. (Memoirs of the American Museum of Natural History, vol. 10, part 2.) Leiden: E. J. Brill.

Enllaces esteriores

editar




Sacáu de «https://ast.wikipedia.org/w/index.php?title=Idioma_haida&oldid=4162379»