Idioma wayú

L'idioma guajiro o wayúu, nel so nome propiu (autoglotónimu) wayuunaiki [wayūnaiki] (wayuu: identidá étnica de los guajiros, ver wayúu; y naiki: idioma), ye faláu per cerca de 400 mil persones nel departamentu colombianu de La Guajira y nel norte del estáu venezolanu del Zulia, pertenez a la familia llingüística arawak, subfamilia maipureana, tueru norte, cercanamente rellacionáu cola llingua de los añú de la mariña zuliana, la de los lokono de les Guayanes y la de los taínos de les Antilles.

Wayúu, guajiro 'Wayuunaiki'
Faláu en	Colombia ( La Guajira)  Venezuela ( Zulia)
Rexón	Península de la Guajira
Falantes	~324.000 (1994) 324.000 nativos 200 otros ~305.000 (1995) 170.000 135.000 ~350.000 (2005) 240.000 ~400.000 (2010)
Puestu	Non nos 100 mayores (Ethnologue 1996)
Familia	Maipureana (Arawak)  Arawak septentrional   Arawak caribeñu    Guajiro
Alfabetu	Alfabetu llatín
Estatus oficial
Oficial en	En Venezuela tien reconocencia como llingua nacional dende 1999. (Cooficial col español en La Guajira dende 1992).
Reguláu por	Centru Etnoeducativo Kamüsüchiwo'o
Códigos
ISO 639-1	nengún
ISO 639-2	guc
ISO 639-3	guc
cantu Territoriu del pueblu y del idioma wayú.

Historia

La forma fonética de dalgunos de los primeres americanismos amuesa que la llingua de la que fueron tomaos comparten isogloses col modernu guajiro. Eso suxer que pue ser interpretáu de dos maneres: la primer posibilidá ye que'l guajiro compartía coles variantes de taíno de les Antilles, delles traces frutu de cambeos llingüísticos compartíos por esi grupu de llingües. Esta ye la posibilidá aceptada pola mayoría d'especialistes:

(español) ají < *aší / (guajiro) haiši / arawak-lokono haiči < *hátʰi 'chile (pimientu)'

(español) folie < *ášy / (guajiro) háiši / arawak-lokono haliči < *hálitʰi 'batata'

Estos exemplos amuesen que'l taíno taría más cercanu al guajiro que al lokono. La otra posibilidá ye que los préstamos nun fueren tomaos de taíno sinón direutamente d'otres llingües de la mariña norte del Caribe rellacionaes col guajiro. La distribución precolombina del guajiro paecía más acutada que la qu'ocupó darréu, ya inclusive anguaño. El so territoriu orixinariu yera la península de La Guajira. Darréu ocupó toles veres del llagu de Maracaibo, moviendo na so espansión a les llingües timote-cuica.

Descripción gramatical

Fonoloxía

Himnu Nacional de Venezuela en wayú.

Rexistra seis vocales y 16 consonantes.

Vocales

	Anteriores	Centrales	Posteriores
Zarraes	i	ɨ	o
Medies	y		o
Abiertes		a

Toles vocales pueden ser geminadas (llargues): aa, ee, ii, ɨɨ, oo, uu. la vocal central baxa ɨ escríbese ü.

Consonantes

	llabial	alveolar	palatal	velar	glotal
oclusives	p	t	c	k	ʔ
nasales	m	n	ɲ
fricatives		s	ʃ		h
vibrantes		ɾ, r
aproximantes	w		j

† ye una vibrante llateral que se pronuncia cola llingua un pocu más llateral y más tras que la "r" del castellán, escríbese "l". la vibrante doble (rr) escríbese "r".

El llargor de les consonantes oclusives (p, t, k) y nasales (m, n) pue ser llarga, casu nel cual escríbense dobles (pp, tt, kk, mm, nn).

L'acentu en wayú recái xeneralmente na segunda sílaba de la pallabra, sacante cuando empieza en vocal geminada (VV) o consonante siguida de vocal geminada (CVV) o con sílaba zarrada (CVC), casu nel cual l'acentu recái na primera vocal. Nes pallabres d'acentu irregular que nun cumplen estes regles, l'acentu marcar al escribir con una tilde.

La nasalización asocede fonéticamente en wayú, pero nun tien calter fonémico. Presentar nes vocales al llau de consonantes nasales o como traza enfatizadora de determinaes pallabres como ââ "sí", mâ'î "bien" o êêjû "golor".

Gramática

Ye una llingua aglutinante. Los sustantivos espresar con un sufixu qu'indica'l númberu plural (-kana) o'l singular según seya del xéneru masculín (-kai) o non masculín (-kat). La clasificación plural, singular masculín, singular femenín afecta tola llingua y en particular a los pronomes y les conxugaciones de los verbos. Los pronomes demostrativos, por casu, tienen un raigañu qu'indica si ye masculín singular (chi-), non masculín singular (tü-) o plural (na-), que s'usa na forma básica pa indicar la presencia más cercana (este, esta, estos) y a la que s'amiesta un sufixu pa indicar graos de mayor distancia (-ra/--la, -sa, -a/-ia/-yá), asina:

	masculín	non-masculín	plural
axacente al falante	chi esti	tü esta, esto	na estos, estes
axacente al oyente	chira esi	türa esa, eso	nala esos, eses
non-axacente	chisa aquel	tüsa aquella, aquello	nasa aquellos, aquelles
llonxanu	chia aquel llonxanu	tia aquella, aquello llonxano	naya aquellos/es alloñaos/-es

L'interrogativu "¿quién? tien forma xeneral non masculina jarat, forma masculina jarai y plural jaralii. Asina pasa con "¿Por qué" o "¿cómo?" (jamüsü, jamüshi, jamüshii) y con "¿cuánto tiempu?" qu'amás s'estrema en pasáu (jetsüirü, jetsüichi, jetsüina) y futuru (jetseerü, jetseechi, jetseena).

Los pronomes personales son:

	masculín	non-masculín	plural
tayakai yo (masc.)	tayakat yo (fem.)	waya nós, -as
piakai tu (masc.)	piakat tu (fem.)	jia vós, -as
nia él	naua ellos, -as

El primer fonema (soníu, lletra) del respeutivu pronome personal, desempéñase como raigañu (t-, p-, n- sh- o s-, w-, j-, n-) de los pronomes posesivos, que son prefixos qu'inclúin amás la vocal -a- en primer persona (ta- el mio, wa- el nuesu) y nel plural de la tercer persona (na- d'ellos) o nes demás persones depende del fonema inicial de los sustantivos respeutivos, de manera que (pi-/pü-/pu- el to, nin-/nü-/nu- d'él, shi-/sü-/el so- d'ella). En forma similar el respeutivu fonema inicial puede desempeñase como prefixos de conxugación de los verbos d'aición, pero les variaciones vocáliques qu'asoceden nes mesmes persones y xéneros que nos pronomes posesivos, nun son mesmes del prefixu, sinón afecten a la vocal con qu'empieza'l verbu, que conviértese en de baxa n'alta (i por y, ü por o, o por o).

Los verbos qu'espresen una aición empiecen cola vocal baxa a o les medies y, o, son toos transitivos y dellos intransitivos; mientres los verbos qu'espresen un estáu empiecen xeneralmente por una consonante o una vocal alta i, ü, o (con delles esceiciones como anaa "tar bien"), son toos intransitivos y nun almiten conxugación con prefixu personal.

Tamién s'estremen pol so comportamientu na conxugación de dellos tiempos y maneres, dos clases de verbos según el sufixu que marca'l so infinitivu, que na clase 1 ye una vocal geminada -VV, y na clase 2 ye una vocal simple siguida de -waa.

Polo xeneral, el verbu preciede al predicáu o oxetu y ésti al suxetu (tipu VOS). Preséntense dos esquemes de predicación: unu encruciáu predicáu-suxetu y unu sintéticu, predicáu-centráu o compactu., nel cual la oración componer de namái d'un sintagma con nucleu verbal. La conxugación facer por aciu prefixos personales, infixos y sufixos de manera, tiempu y aspeutu y de númberu-xéneru del oxetu. La negación indicar col prefixu m-, anque tamién esiste'l verbu negativu nójolaa ("nun ser", "nun tar", "nun haber"), y amás "nun haber" o "nun tener" puede espresase col prefixu ma- siguíu del respeutivu sustantivu.

Los axetivos precieden al sustantivu y munchos son derivaos verbales y polo xeneral se verbalizan (indiquen lo que ye daqué). Los númberos son:

1 wane, waneesia

2 piama

3 apünüin

4 pienchi

5 jarai

6 aippirua

7 akaratachi

8 mekiisat

9 mekietsat

10 poloo

11 poloo waneemüin. Los númberos subsiguientes tamién se formen amestando a la primer decena poloo la unidá respeutiva con un sufixu deriváu de -(a) müin: 12 p. piammüin, 13 p. apünüinmüin, 14 p. pienchimüin, 15 p. jaralimüin, 16 p. aippiruamüin, 17 p. akaratachimüin, 18 p. mekiisalümüin, 19 p. mekiétsalümüin.

20 piama shikii. Les decenes posteriores tamién s'indiquen amestando la pallabra shikii al díxitu respeutivu, 30 apünüin shikii, etc.

El wayú presenta sufixos o infixos como marques de casu, en llugar de les preposciones del castellán. Por casu:

Llocativos:

-(a) pa'a "en"

-(y) roku "en" (na agua o otru líquidu)

-(a) nain "sobre", "en"

-(a) pünaa "por", "al traviés de"

Instructivu: -(a) alin "por" (causa, autoría)

Inesivo: -(a) lu'o "dientro de"

Ablativu: - (a) jee "dende", "de"

Adlativo: -(a) müin "escontra", "a"

Dativos:

-(a) püla "pa"

-(o) ulia "de", "con referencia a"

-(a) tüma "a", "por"

-(a) a'o "sobre", "por", "a cerca de"

Presea: -(a) ka "con"

Comitativo: -(a) maa "con", "acompañáu de"

Xenitivu: -se-, -in-, "de" (posedo)

Citativos:

-yá (p'aquel de quien se fala)

-chon (candial, diminutivu)

Vocativu: -ee (pa quien se ta falando)

Nes marques de casu la primer vocal xeneralmente modifícase d'alcuerdu a la terminación de la pallabra cola cual enllazar. La marca puede añader al respeutivu demostrativu que correspuende al sustantivu apaecer como pallabra completa a la fin d'una interrogación.

L'idioma wayú na actualidá

Dende los años '80, na Guajira colombiana impartir educación billingüe español-wayuunaiki nun modelu educativu diseñáu pol Centru Etnoeducativo Kamüsüchiwo'o y con sofitu financieru del gobiernu colombianu y la empresa qu'alministra la mina de Cerrejón; per otru llau, magar l'idioma tuvo una llindada tradición lliteraria, esiste anguaño un creciente interés en rescatar y promover l'usu d'esti idioma; como por casu, ta publicándose un periódicu billingüe n'idioma wayú y idioma español publicáu en Venezuela y distribuyíu en Venezuela y Colombia, llamáu Wayuunaiki; amás, el gobiernu de Colombia ta encargándose de compilar una traducción al idioma wayú d'una de les obres más representatives del escritor colombianu Gabriel García Márquez, Cien años de soledad.

N'avientu de 2011, la Fundación Wayuu Taya n'alianza con Microsoft, presentaron el primer diccionariu de teunoloxía en wayuunaiki, depués de trés años de trabayu en xunto con llingüistes y profesionales de T

Nos últimos años los testigos de Jehová de Venezuela y Colombia, esforciáronse por aprender l'idioma Wayuu. Coles mesmes han impresu una cantidá considerable de publicaciones en Wayuunaiki y añu tres d'añu faen xuntes y asamblees nel idioma pal beneficiu espiritual de la comunidá guajira.

El 26 de xineru del 2017 presentóse oficialmente la traducción del Llibru'l Principito al Wayuunaiki "Pürinsipechonkai" na ciudá de Maracaibo, Estáu Zulia-Venezuela, Gracies al sofitu de Fondation Jean Marc Probst Pour Le Petit Prince de Suiza n'alianza con Editorial Milagros Rosales-Ebdm Group ca en Maracaibo col so equipu de Traductores en Venezuela: José Álvarez, Edixa Montiel, José Fernández y Traductor en Colombia: Alicia Doráu, na primer edición la impresión foi de 2.200 Exemplares, distribuyíos en calidá de donación a 401 Colexos de la División Indíxena del Estáu Zulia, Programa Araguaney del Estáu Zulia, Toles Biblioteques Públiques del Estáu Zulia, Biblioteques de les Universidaes UNICA, LLUZ, URBE, URU y UPEL, Consuláu Colombianu na Ciudá de Maracaibo pa la distribución nes sos escueles y biblioteques de la Guajira, según tamién a distintes autoridaes de Venezuela y Colombia.

Ver tamién

• Pueblu wayú

Referencies

Bibliografía

• Adelaar, Willem (2004). The Languages of the Andes. Cambridge: Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-36275-7.
• Kowii, Ariruma & Fernández Silva, José Ángel (2005). Identidá llingüística de los pueblos indíxenes de la Rexón Andina. Quito: Editorial Abya Yala, ISBN 9978-22-559-5.

Enllaces esternos

Wikimedia Incubator

Prueba Wikipedia n'Idioma wayú na Incubadora de Wikimedia

• Pa la revisión d'una cartiya didáctica de la llingua wayú en 3 idiomes, visite la páxina Wayuunkeera.
• Cartiya p'aprender wayú.
• dicionário Wayuunaiki

• Datos: Q891085
• Multimedia: Wayuu language