Llingües macroarahuacanes

Les llingües macro-arahuacanas o macro-arawak ye una macrofamilia de llingües que englobaría a les llingües arahuaques puramente felicidaes (tamién llamaes maipurenas), les guahibanas y les arauanes ya inclusive dellos autores añaden otres llingües a esta macrofamilia.

Llingües macroarahuacanes
Distribución xeográfica	Amazonia, Caribe y América Central
Países	Brasil  Guyana  Guyana Francesa  República Dominicana  Surinam  Venezuela  Colombia  Perú Bolivia Belize  Hondures  Nicaragua  Guatemala (ant. tamién Arxentina y Paraguái)
Subdivisiones	Maipureano (arawak propiu) Guahibano Arahuano (Pukina) (Harákmbut)
Ver tamién Idioma - Families - Clasificación de llingües
[editar datos en Wikidata]

Distribución

Antes de la conquista española les llingües arahuaques yeren falaes en rexones discontinues ente sigo, dende'l Caribe hasta'l Gran Chaco y les fontes del ríu Xingú y dende la desaguada del Amazones hasta les fasteres de los Andes.

Entiende alredor de 80 llingües y dialeutos, que fueron falaos, nel pasáu, en Florida y les Antilles y, anguaño en Venezuela, Colombia, Brasil y les Guayanes hasta les estribaciones de los Andes peruanos. La mayoría de les sos falantes forma parte de pequeños grupos tribales.

L'orixe de la familia probablemente sía l'oriente de l'Amazonia, ente la desaguada del ríu Negru y la islla de Marajó, dende onde s'esvalixaría siguiendo dellos afluentes del ríu Amazones como los ríos Trombetas, Negru, Madeira, Purús, Juruá ya inclusive el Xingú, como tamién bordiando la mariña Atlánticu escontra'l Caribe. El grau de diverxencia interna ente'l conxuntu de llingües del tueru maipure-arawak sería de 45 sieglos de separación, según los cálculos léxicu-estadísticos de Morris Swadesh.

Clasificación

Usualmente les llingües d'esta macrofamilia arrexuntar en tres families bien establecíes:

1. Maipureana: conformada por 65 llingües que pa dellos llingüistes son les que realmente conformen la familia arawak, 34 de les cualos entá son falaes. Subdividir nos grupos:
   1. Norte ###

Caribeñu, nel que s'atopa'l wayuunaiki, l'idioma arawakano con mayor númberu de falantes nel presente (unes 400 mil persones), amás les llingües añu, lokono y taino.

1. 1. 1. Oriental o palikur
      2. Wapishana
      3. Ríu Negru: kurripako, banivá, warekena, baré, xiriana, yucuna, tariano, piapoco.
      4. Caquetío: achagua
   2. Suroccidental
      1. Occidental: chamicuro, amuesha o yanesha
      2. Preandino: asháninca (campa), caquinte, machiguenga, nanti, nomatsinenga
      3. Purus: piro, apuriña, iñapari (†), machinere, yine
   3. Sur
      1. Bolivianu: mueyo, baure, paunaka
      2. Chaqueño: chané, terena
   4. Mato Grosense
      1. Xinguano: waurá, mehinaku, yawalapiti, agavotoqueng (agatavotaguerra)
      2. Paresí
2. Arauana: consiste de 6 llingües (arawá, deni, sorowahá, jamamadi, kulina y paumarí) una de les cualos una ta muerta (arawá). Falar en Brasil y Perú.
   1. Paumarí (c. 200 falantes)
   2. Madí (c. 420 falantes)
   3. Sorowahá (c. 100 falantes) (tamién conocíu como Suruahá o Zuruahá)
   4. Dení-Kulina
      1. Dení (c. 1000)
      2. Kulina (c. 2500) (tamién conocíu como Culina-Madijá, Culina)
   5. Arauá (tamién conocíu como Arawá, Arua) (†, escastáu en 1877, pola mor del sarampión)
3. Guahibana: consiste en 5 llingües estremaes en 3 grupos:
   1. Grupu Norte:
      1. Hitnü (Macaguane, jitnu); ríu Ele y cañu Guiloto, Arauca, Colombia.
      2. Hítanü (Iguanito); ríu Iguanito, Tame, Arauca, Colombia ##

Grupu Central

1. 1. 1. Sikuani (Hiwi, jiwi, jivi, guajivo); nos departamentos de Meta, Vichada, Arauca, Guainía y Guaviare, en Colombia y en Apure y el estáu Amazones, en Venezuela.
      2. Cuiba (Wamonae, cuiva, kuiba, dexa)
   2. Grupu Suroeste: Guayabero

Tamién dellos llingüistes inclúin dientro de les llingua arawakanas otres subfamilies:

1. Idioma pukina: que se falaba en Bolivia y Perú. Acordies con Alfredo Torero nun se demostró la so pertenencia a la familia arawak. Tampoco s'atopó rellación dalguna ente les llingües uru y chipaya nin col puquina nin coles llingües arawak.
2. llingües harákmbet: que se falen inda nel sureste de Perú.
3. llingües uru-chipaya, falaes por inda n'enclaves aisllaos de Bolivia.

Kingsley Noble (1965) amosó delles coincidencies ente'l uru-chipaya, el puquina y l'arawá. L'arawá y l'arawak comparte anglunas carauterístiques nos sos sistemes de xéneru gramatical, pero léxicamente nun amuesen práuticamente nenguna paecencia, lo cual dexa duldar de les propuestes de parentescu basaes en traces tipolóxiques. Matteson comaró el madi (arawña) y les llingües harákmbut, anque Tovar refuga les conclusiones d'esti autor. David L. Payne (1991) nun considera qu'l'arawá o'l harákmbut tean emparentaos coles llingües arawak y tampoco los considera emparentaos Dixon (1999).

Comparanza léxica

La siguiente ye una llista comparativa de los pronomes:

GLOSA	PROTO- ARAWAK	PROTO- ARAWANO	Guahibano	Puquina	Harákmbet
1ª persona singular	*nu	*o-	ne-	non-	ndoʔ iʰ-
2ª persona singular	*pi	*ti-	-me	pi-	õn iʔ-
3ª persona masc. sing.	*li	*poni	?	čo-	kẽn oʔ-
3ª persona fem. sing.	*tho	*powa	?
1ª persona plural	*wa	*ari-			oru oʔ-
2ª persona plural	*hi	*ti-/*tē-(?)			opid oʔ-
3ª persona plural	*na	*madi(?)			kẽn-õ-my õnʔ-

Esta llista de pronomes amuesa poca similaridad potencial ente los trés families que supuestamente constitúin la macrofamilia macro-arawakana.

Referencies

Bibliografía

• Fabre, Alain (2005) Arawak Diccionariu etnolingüístico y guía bibliográfica de los pueblos indíxenes suramericanos.
• Alexandra Y. Aikhenvald & R. M. Dixon: The Amazonian Languages, ed. Dixon & Aikhenvald, Cambridge Univesity Press, 1999. ISBN 0-521-57021-2.
• (1999). «11. Arawá», Alexandra Y. Aikhenvald & R. M. Dixon: [1], 1ª (n'inglés), Cambridge University Press, páx. 65-102. ISBN 0 521 57021 2.
• (1999). «3. The Arawak language family», Alexandra Y. Aikhenvald & R. M. Dixon: [2], 1ª (n'inglés), Cambridge University Press, páx. 293-306. ISBN 0 521 57021 2.

Enllaces esteriores

• Ethnologue

• Datos: Q16056483