Ipomoea batatas
La pataquera duce[1] (Ipomoea batatas) ye una planta de la familia Convolvulaceae, cultivada en gran parte del mundu pol so raigañu tuberosa comestible.
Ipomoea batatas pataquera duce  | ||
|---|---|---|
_Flower.jpg) | ||
| Clasificación científica | ||
| Reinu: | Plantae | |
| Subreinu: | Tracheobionta | |
| División: | Magnoliophyta | |
| Clas: | Magnoliopsida | |
| Subclas: | Asteridae | |
| Orde: | Solanales | |
| Familia: | Convolvulaceae | |
| Tribu: | Ipomoeeae | |
| Xéneru: | Ipomoea | |
| Especie: |
Ipomoea batatas (L.) Lam. | |
| Consultes | ||
| Royal Botanic Gardens, Kew | Royal Botanic Gardens, Kew | |
| World Flora Online | World Flora online | |
| [editar datos en Wikidata] | ||
Descripción
editarSon plantes trepadores perennes; con tarmos postraos o cambiadizos, daqué ensundiosos pero tamién delgaos y yerbáceos, xeneralmente con raigaños nos nuedos, glabros o pubescentes. Fueyes variables, enteres o dentaes hasta 5-7 llobaes, cordaes a ovaes, 5-10 cm de llargu y d'anchu, glabras o pubescentes. Inflorescencies cimosas a cimoso-umbeladas con poques flores, o les flores ausentes en delles variedaes; sépalos los oblongos a obovados, los 2 esteriores más curtios y abruptamente acuminados o mucronado-caudados, 8-10 mm de llargu, los interiores 10–15 mm de llargu, xeneralmente pubescentes o ciliaos; corola infundibuliforme, 4-7 cm de llargu, glabra per fora, pubescente na base per dientro, limbo lila, gargüelu más escuru o blanca en delles variedaes. Frutos pocu comunes, ovoides, 4-5 cm de llargu y anchu, glabros; granes arrondaes, 3-4 mm de llargu, glabras, café foscu a cafés.[2]
Los sos raigaños tuberosos, grueses y allargaes, son comestibles y por ello haise estendíu'l so cultivu poles zones tropicales y subtropicales del mundu. Los sos fueyes son Forma de fueyes cordaes y Forma de fueyes lobulaes y les sos flores son simpétalas.
Distribución
editar
Orixinaria de los trópicos de Suramérica y América Central, foi cultivada dende hai 8000 años no que güei ye Perú, y topáronse representaciones de camote en numberosos ceramios precolombinos y restos de los raigaños tuberosos en delles tumbes.
Llegó a Europa a finales del sieglu XV de manes de Cristóbal Colón, onde se sigue cultivando en llocalidaes favorables como Vélez-Málaga, un conceyu de la provincia de Málaga, onde na actualidá atopa'l mayor productor de la especie n'Europa. El so cultivu espublizóse llargamente por toles rexones del mundu nes que'l clima dexar.
Según estadístiques de la FAO,[3] al añu 2009, China ye'l principal productor, pos cultiva aproximao'l 80 % del total mundial; síguenlu Uganda, Nixeria ya Indonesia. Isla Salomón tien la mayor producción per cápita del mundu: 160 kg por persona per añu.
Ye un alimentu reconocíu como eficaz na llucha contra la desnutrición por cuenta de les sos carauterístiques nutritives, facilidá de cultivu y productividá.
Cultivu
editarYe una planta yerbácea, perenne y esguiladora. Prefier los climes tropicales y subtropicales con temperatures nidies (14-26ºC), suelos fondos y bien drenados, anque con daqué de mugor. Les hores y la intensidá del sol favorecen el so desenvolvimientu. Perxudíca-y l'escesu de nitróxenu y ye vulnerable a diverses plagues. Puede rotar y/o coesistir en cultivos mistos con otres plantes de similares requerimientos (cebolla, yuca...).
Suel multiplicase por frada y en menor midida por plantíu de raigaños. Prauticar la fradadura pa favorecer la proliferación de raigaños y, con elles, de los tubérculos que constitúin la parte nutritiva.
Orixe
editar
Esta planta tien el so orixe na rexón neotropical, onde de les munches variedaes qu'esisten les más consumíes son la blanca, la mariella y la morada.
Batates n'Oceanía
editarEl camote o batata, nativu d'América, foi espublizáu en Polinesia por contactos intercontinentales ente Oceanía y América. El camote fechóse por radiocarbono nes Islles Cook nel añu 1000 de nuesa yera, y envalórase que foi lleváu a la Polinesia central hacia l'añu 700, posiblemente por polinesios qu'habíen alloriáu y vueltu de Suramérica. Dende ende arrobinóse a Ḥawai y Nueva Zelanda. Ye posible tamién que fueren poblaciones indíxenes de Suramérica les que cruciando l'océanu Pacíficu llevaron la batata a Polinesia. Esto ye utilizáu como una posible evidencia sobre'l viaxe del Inca Túpac Yupanqui escontra unes islles posiblemente de la polinesia.[4][5] Nun hai datos qu'indiquen que la planta pudiera espandise bonalmente por aciu granes que cruciaren llexando l'océanu Pacíficu. Amás, les variedaes cultivaes de Ipomoea batatas en Polinesia multiplicar por aciu fraes y non por granes.[6]
Propiedaes nutricionales
editarEl raigañu contién grandes cantidaes d'almidón, vitamines, fibres (celulosa y pectines) y minerales, y destaca ente estos el conteníu de potasiu. En valor enerxéticu supera a la pataca y en vitamines destacar pola provitamina A (betacaroteno) y les B1, C (acedu ascórbico) y E (tocoferol). Cuanto más amarellentada ye'l so raigañu, más betacaroteno tien, polo que les batates con esta coloración son bien utilizaes n'Asia y África p'amenorgar el defectu de vitamina A nos neños. El so sabor duce deber a la sacarosa, la glucosa y la fructosa.[7]
Amás, el so raigañu, magar nun tener altos conteníos de proteína, sí ye importante en conteníu de lisina. Por esto ye que la utiliza como complementu de delles farines de ceberes. El so conteníu de lípidos ye baxu. Los sos ácidos grasos principales son el linoleico, l'oleico, l'esteárico y el palmitoleico. Tien gran cantidá de fibra digerible, qu'acelera'l tránsitu intestinal, previén el cáncer de colon, controla'l nivel de glucosa, amenorga'l nivel de colesterol y produz sensación d'enfastiu. La so piel y la so magaya tienen antioxidantes, polo que previén enfermedaes cardiaques, diabetes y cáncer.[7]
En dellos países valórase'l so fueya p'alimentar tanto a animales como vexetales, pos tien importantes niveles de fierro, provitamina A, vitamina B2, vitamina C y vitamina E, fibra dietaria y polifenoles.[7]
Sirven pa preparar duces y postres en combinación con frutes como la guayaba, dáu'l so sabor llixeramente duce.
Programes d'implantación
editarPor cuenta de les sos carauterístiques interesantes como sustitutu alimenticiu de productos más probes nutricionalmente, y a la so semeyanza agrícola con productos consumíos en rexones precisaes de meyores alimenticies, esti raigañu foi l'oxetu d'estudios d'implantación forana. Mención particular merez el programa VITA A, promovíu pol Bancu Mundial y el gobiernu de Perú.
Programa VITA A
editar| Batata duce cruda | ||
|---|---|---|
| Tamañu de porción | ||
| Enerxía 86 kcal 360 kJ | ||
| Carbohidratos | 20.1 g | |
| • Almidón | 12.7 g | |
| • Zucres | 4.2 g | |
| Grases | 0.1 g | |
| Proteínes | 1.6 g | |
| Retinol (vit. A) | 709 μg (79%) | |
| • β-carotenu | 8509 μg (79%) | |
| Tiamina (vit. B1) | 0.1 mg (8%) | |
| Riboflavina (vit. B2) | 0.1 mg (7%) | |
| Niacina (vit. B3) | 0.61 mg (4%) | |
| Ácidu pantoténicu (vit. B5) | 0.8 mg (16%) | |
| Vitamina B6 | 0.2 mg (15%) | |
| Ácidu fólicu (vit. B9) | 11 μg (3%) | |
| Vitamina C | 2.4 mg (4%) | |
| Calciu | 30.0 mg (3%) | |
| Fierro | 0.6 mg (5%) | |
| Magnesiu | 25.0 mg (7%) | |
| Fósforu | 47.0 mg (7%) | |
| Potasiu | 337 mg (7%) | |
| Sodiu | 55.0 mg (4%) | |
| Cinc | 0.3 mg (3%) | |
| % de la cantidá diaria encamentada p'adultos. | ||
| Fonte: nutritiondata.com | ||
| [editar datos en Wikidata] | ||
Como parte del Programa VITA A (vitamina A para África), dende l'añu 2001 introduciéronse variedaes de camote anaranxáu en países del continente africanu y llográronse notables meyores nes rexones de prueba.
Según informes proporcionaos poles Naciones Xuníes, nel Subsahara (África) esisten a lo menos unos trés millones de menores con defectu d'esta vitamina.
Les cualidaes nutricionales del camote peruanu como alimentu eficaz na citada llucha contra la desnutrición infantil fueron reconocíes col premiu internacional CGIAR Partnership Award.
Esti alimentu forma parte de la dieta mediterránea, yá que puede atopase en dellos puntos d'esta mariña.
En 2003, el ganador del premiu foi'l Programa VITA A, que desenvuelve'l Centru Internacional del Papa de Perú y que s'aplica en siete países del continente africanu.
El gallardón ye dau a los centros d'investigación agrícola internacional y los sos socios que demuestren una contribución efectiva al aliviu del defectu de micronutrientes.
El vicepresidente del Bancu Mundial y presidente del Grupu Consultivu pa la Investigación Agrícola Internacional (CGIAR), Ian Johnson, mentó que la iniciativa peruana foi premiada polos sos esfuerciu pa solliviar el defectu de vitamina A por aciu el consumu de camote.
De consumu popular
editarEsta raigañu tuberosa forma parte de la cocina típica de tolos países que lu cultiven dende dómines prehispániques. Yá los mochicas hacia l'añu 200 d. C. representaben al camote na cerámica.[8]
.JPG)
En Chile
editarNa cocina popular de Chile, el camote caltiénse dafechu vixente al traviés de la ellaboración del dulce típicu llamáu "camotillo". Esta preparación puede atopase en delles tiendes de dulces artesanales chilenos y en feries llibres, y consiste nun amenorgamientu de partes iguales de camote y d'azucre, arumaos con vainilla y depués esfrecíos. Receta del Camotillo
En Puertu Ricu
editarEn Puertu Ricu la batata (nome taíno) foi unu de los alimentos básicos por décades. Cocinar asada, fervida o sancochada. Comer d'almuerzu con lleche o café, con quesín de fueya (quesu caseru) y en viandes (batata, yautia, ñame, Solanum tuberosum, malanga) con bacaláu, con carne, pollu o xamón. Tamién se faen duces y postres como'l flan de batata y les barritas de dulces típicos.
Nel Perú
editarEl camote ye bien popular nel Perú y en munchos platos típicos reemplaza a la Solanum tuberosum, y forma parte indispensable de la gastronomía peruana. Preparar en forma de fritura y cocida. El camote destaca como acompañamientu del cebiche, los chicharrones, mayormente tostáu, y tamién la so inclusión na pachamanca. Nel casu del cebiche, sírvese fervíu y peláu, entemecíu colos mariscos o a un llau como acompañamientu para col so sabor duce solliviar un pocu la sensación del picante. Nesti país conócense 2016 variedaes.
En Perú atópase la mayor diversidá de variedaes de camote del mundu, onde crez dende hai 10 000 años, al igual qu'en Centroamérica. El llabrador peruanu puede cultivalo casi tolos díes del añu. Nel Perú, el camote semar na mariña, selva y valles interandinos allugaos ente 20 y 2000 metros sobre'l nivel del mar. Nestos últimos años, l'área semada con esti cultivu bazcuya ente 12 000 y 14 000 hectárees (10 000 unidaes agrícoles), con un volume de producción de 190 000 a 224 000 tonelaes (0.3% del valor brutu de producción agrícola) y un rendimientu permediu de 16 t/hai. Según rexistru d'estadístiques, la mayor zona de producción de camote nel país ye'l departamentu de Lima, onde se concentra'l 70% de la superficie cultivada. Les provincies de Huaral (800 ha) y Cañete (3500 ha) son les principales zones productores de camote, y ufierten al mercáu capitalín 120 000 tonelaes métriques añales. Los valles del norte chicu Huacho, Fuécara (Perú) y Pativilca tienen menor superficie de llantadera (700 ha) y apurren alredor 12 mil Tm. pa los mercaos de Lima.
Los valles costeros d'Áncash cultiven aproximao 1,500 hectárees qu'apurren al mercáu capitalín 24 mil Tm. añales. Sicasí, los valles costeros de los departamentos de Lambayeque y La Llibertá rexistren una superficie de llantadera de 2300 ha, que apurren 25 000 Tm. al mercáu rexonal del norte. Nos valles d'Ica y Arequipa cultívense 1000 ha y prodúcense 16 000 Tm.
Na República Dominicana
editarNa República Dominicana comer de munches formes: asaes, salcochadas, con cocu (auria), con piña, con habichuelas con dulce, frita, tamién ye común la ellaboración de xelaos y otros postres. La República Dominicana ye unu de los países nel mundu con más variedaes de batata[ensin referencies].
En Méxicu
editarEn Méxicu el camote consúmese xeneralmente como confitura (fruta cristalizada) o como postre (compota), y dacuando, como alimentu pa los ñácaros, por cuenta de la so facilidá de dixestión. Los dulces de camote son un símbolu de la cultura culinaria del estáu de Puebla. El camotero, quien viende nun carru de mano metálicu, enforna'l camote y el plátanu machu nun fornu de lleña, vender amestando lleche entestada duce. Sábese cuándo vien el camotero pol arume a camote y plátanu asaos, y col soníu agudu del xiblatu qu'emite, cola mesma téunica de xiblatu emplegada por una llocomotora de vapor.
N'Estaos Xuníos
editarNos Estaos Xuníos ye bien consumíu caramelizado como acompañante na cena del Día d'Aición de Gracies.
N'España
editarEn Canaries (onde la conoz como batata), forma parte de dellos platos del so gastronomía tradicional, como'l pucheru y el sancocho canarios, según unu de los posibles rellenos de les truches (empanada duce típica de la Navidá). Na Comunidad Valenciana utilizar pa los pasteles de boniato que se comen típicamente en Navidá. Una variante d'éstos, tamién navidiega, que se consume en gran parte de la España interior son los populares pasteles de gloria o a cencielles glories, nos que'l mazapán envolubra a la masa de boniato. N'Aragón y en Cataluña suel consumise mientres tou la seronda, pero sobremanera mientres la festividá de la Castañada que se lleva a cabu nos díes entendíos ente'l 1 de payares (Tolos Santos) y el 11 de payares (San Martín) (puede celebrase, tamién en feches cercanes). Tómase como acompañamientu, poques gracies, de castañes asaes al fueu o al fornu y de los típicos Empiñonados. Tamién de los tradicionales Panellets en Cataluña y na zona de la Franxa; o como ingrediente base pa la pasta d'estos, anque puede faese tamién de pataca. Conózse-y comúnmente como boniato.
En Cuba
editarEn Cuba consúmese davezu nes xintes.
Puede comese de diverses maneres, la más estendida de les cualos ye'l boniato fervíu; nun se debe refugar el boniato fritu o'l boniato en almíbar, esquisitos al cielu la boca. Tamién el puré de boniato (fervíu) con arrayadures de nuez moscada, p'acompañar platos de carne o d'otru tipu, de manera similar al puré de pataca. La variedá cubana tien un color gris verdosu dempués de ser cocíu n'agua. Tamién se consume'l boniatillo (duce), fechu de boniato cremado con lleche de cocu y con canela en polvu.
N'Arxentina, Paraguay y Uruguái
editarN'Arxentina, Paraguái y Uruguái la batata (boniato n'Uruguái o Camote en San Pedro) ye parte de comíes populares, por casu como unu de los ingredientes del pucheru (guisu de verdures, pataques, choclo y carne, ente otros) o acompañamientos (batates frites o puré de batates), y tamién pa postres como'l conocíu postre vixilante, que consiste nuna porción de quesu pategrás (n'Arxentina conocíu como Mar del Plata o queso Holanda; n'Uruguái, quesu fresco) y una de duce de batata. El semisólido duce de batata ye unu de los preferíos polos rioplatenses (munches vegaes entemecíu con chocolate o con frutes duces). Tamién se faen mermelaes. En delles partes de la rexón llámase-yos camote, anque ye más comúnmente llamáu batata en tola Arxentina; les batates cocíes al rescoldo nes fogaratas (fogates) de la nueche de San Xuan fueron tradicionales nos pueblos y barrios arxentinos. N'Uruguái soler preparar en almíbar pa caltenelo y sirvilo como postre.
En Brasil
editarEn Brasil ye'l cuartu vexetal más cultiváu nel país. Suelse consumir a cencielles fervida, sola o como acompañamientu, frita y salada
A pesar de que xeneralmente se peracaben na xinta, la batata-doce (pronuncia-se AFI: [baˈtatɐ ˈdosi], lliteralmente "pataca duce") ye apreciada polos brasilanos nel almuerzu, el té-pela mañana, el té-pela tarde o tamién nes cenes.[necesita referencies]
En Venezuela
editarConsúmese xeneralmente fervíu como acompañante de guisu de pexe seco desmechado (principalmente nos estaos Sucre y Monagas) de la mesma manera como se fai col ocumo chinu. Tamién se consume tostada en lascas como si tratar de papes ya inclusive ye posible preparar un dulce con papelón llamáu conserva de batata/chaco. Asina mesmu, puédense tamién preparar buñuelos similares a los de yuca. Inclusive, puede preparar el famosu duce de batata llamáu nesti país Juan Sabrosu.
Otros usos y derivaos
editarLa batata de magaya morada sirve pa la ellaboración de zusmios y de colorantes alimenticios. Tamién s'analiza la posibilidá d'utilizar los residuos industriales de la batata pa producir aditivos d'alimentos o suplementos nutricionales como fonte de fibres y antioxidantes. En Xapón usar como materia primo pa la fabricación d'almidón y aprovéchense los residuos d'esta producción pa usalos como fibra alimentaria. Tamién son usaes nesi país como medicina pa la diabetes y otres enfermedaes.[7]
Los raigaños sirven pa la fabricación de productos lleldaos (vinu, butanol, acedu láctico, acetona y etanol).
Por aciu la estraición d'almidón y la so conversión n'azucres produzse acedu láctico que, polimerizado, refináu y moldiáu, dexa llograr bioplástico.[7]
Taxonomía
editarIpomoea arborescens foi descritu por (L.) Lam. y publicáu en Tableau Encyclopédique et Methodique ... Botanique 1: 465. 1793.[2]
Ipomoea: nome xenéricu que procede del griegu ips, ipos = "viérbene" y homoios = "asemeyáu", pol vezu cambiadizu de los sos tarmos.
batates: epítetu llatín que significa "batata".
- Variedá aceptada *
Ipomoea batatas var. apiculata (M. Martens & Galeotti) J.A. McDonald & D.F. Austin
|
|
Nomes comunes
editarEl nome boniato provién d'una voz caribeña, ente que camote provién del náhuatl camohtli. La pallabra batata tien orixe taíno.[11]
D'últimes, puede tener los siguientes nomes n'español: bataca, batata, boniato, buniato, camote, moniato, moniatos, pataca de Málaga, pataca duce y minina.
Nel oriente de Venezuela recibe'l nome de chaco, probablemente orixinariu de llingua guaiquerí.
Otros usos del términu
editar- En Méxicu y Centroamérica suelse emplegar la espresión poner como camote p'afalar una engarradiella.
- En Venezuela y República Dominicana úsase'l nome vulgar de "batata" pa nomar los músculos ximielgos de la pantorría.
Ver tamién
editarReferencies
editar- ↑ URL de la referencia: http://www.sabencia.net/nomenclator.php.
- ↑ 2,0 2,1 «Ipomoea batatas». Tropicos.org. Missouri Botanical Garden. Consultáu'l 23 de xunetu de 2015.
- ↑ Food and Agriculture Organization of the United Nations
- ↑ Van Tilburg, Jo Anne. 1994. Easter Island: Archaeology, Ecology and Culture. Washington D.C.: Smithsonian Institution Press
- ↑ Langdon, Robert. The Bamboo Raft as a Key to the Introduction of the Sweet Potato in Prehistoric Polynesia, The Journal of Pacific History', Vol. 36, Non. 1, 2001
- ↑ «Batates, Not Potatoes». Botgard.ucla.edu. Archiváu dende l'orixinal, el 19 de mayu de 2008. Consultáu'l 3 de febreru de 2011.
- ↑ 7,0 7,1 7,2 7,3 7,4 [https://web.archive.org/web/20120128135256/http://www.cienciahoy.org.ar/ln/güei121/index.htm Martí, H. R., Corbino, G. B. y Chludil, H. D. (2011). La batata, el redescubrimientu d'un cultivu. Ciencia Güei, 121, feb-mar.
- ↑ Larco Hoyle, Rafael (2001). Los Mochicas. Lima: Muséu Arqueolóxicu Rafael Larco Ferrera. ISBN 9972-9341-0-1.
- ↑ Llistáu de sinónimos de Ipomoea batatas. [1].
- ↑ «Ipomoea batatas». The Plant List. Consultáu'l 22 de xunetu de 2015.
- ↑ Centru Virtual Cervantes, Rinconete, Pataca (I), Fernando A. Navarro, 21 de xineru de 2000
Bibliografía
editar- AFPD. 2008. African Flowering Plants Database - Base de Donnees des Plantes a Fleurs D'Afrique.
- Austin, D. F. & J. A. McDonald. 2014. Relationships and taxonomy of Ipomoea variabilis (Convolvulaceae). Phytoneuron 2014–67: 1–4. View in Biodiversity Heritage Library
- CONABIO. 2009. Catálogo taxonómico de especies de México. 1. In Capital Nat. Méxicu. CONABIO, Mexico City.
- Correa A., M.D., C. Galdames & M. Stapf. 2004. Cat. Pl. Vasc. Panamá 1–599. Smithsonian Tropical Research Institute, Panamá.
- Davidse, G., M. Sousa Sánchez, S. Knapp & F. Chiang Cabrera. 2012. Rubiaceae a Verbenaceae. 4(2): i–xvi, 1–533. In G. Davidse, M. Sousa Sánchez, S. Knapp & F. Chiang Cabrera (eds.) Fl. Mesoamer.. Missouri Botanical Garden Press, St. Louis.
- Flora of China Editorial Committee. 1995. Flora of China (Gentianaceae through Boraginaceae). 16: 1–479. In C. Y. Wu, P. H. Raven & D. Y. Hong (eds.) Fl. China. Science Press & Missouri Botanical Garden Press, Beijing & St. Louis.
- Forzza, R. C. 2010. Llista de espécies Flora do Brasil http://floradobrasil.jbrj.gov.br/2010. Jardim Botânico do Rio de Janeiro, Rio de Janeiro.
Enllaces esternos
editar| Wikispecies tien un artículu sobre Ipomoea batatas. |
Wikimedia Commons acueye conteníu multimedia sobre Ipomoea batatas.- Itacate
- El boniato: propiedaes y beneficios
Datos: Q37937- Multimedia: Ipomoea batatas
Especies: Ipomoea batatas
