Ismu de Panamá

L'ismu de Panamá, ye un accidente xeográficu alcontráu en Panamá, ente los océanos Pacíficu y Atlánticu, que xune América del Norte y América del Sur. Tien un llargor d'unos 700 quilómetros, el so anchor varia ente 50 y 200 quilómetros, y ta accidentáu pola cordal de Talamanca. Al norte, tópase'l golfu de los Mosquitos y al sur el Chiriquí y el Panamá. La canal de Panamá traviesa l'ismu, dexando'l tránsitu de barcos ente los dos océanos que xune.

Ismu de Panamá
Alministración
Tipu d'entidá	Istmu
Xeografía
Coordenaes	9°N 79°W
Demografía

Historia

Ruta de Núñez de Balboa en 1513.

Mapa históricu del ismu de Darién y Panamá.

Vasco Núñez de Balboa, mientres esploraba Panamá y procuraba llograr oru de los nativos, foi informáu de que al sur del ismu, allende un gran mar, abondaben riqueces, oru y plata, nun llugar llamáu Virú, al que podía llegase saleando a la vista de la mariña, polo que Balboa disponer a afayar dichu mar, y entamó una espedición, que'l 25 de setiembre de 1513 acolumbró l'océanu Pacíficu -(sicasí, posiblemente yá fuera visitáu por otros españoles)-. Años antes, fuera reconocíu por Cristóbal Colon, quien derrompió les mariñes de San Salvador, visitando lo que güei ye conocíu como Kuna-Yala.

Sicasí foi Francisco Pizarro, quien partiendo de Panamá llegaría al Perú y sometería a Atahualpa, el inca, a partir de lo cual, cargamentos de plata y oru del que dempués sería'l Virreinatu de Perú yeren tresportaos per mar hasta la ciudá de Panamá y de ende, per tierra, a Nombre de Dios primero, y a Portobelo dempués, ciudaes ambes fundaes nel mar Caribe, dende onde una flota española llevar a La Española, Puertu Ricu o Cuba, y dellí finalmente yeren tresportaos a España.

Lionel Wafer, un esplorador y bucaneru galés pasó cuatro años, de 1680 a 1684, ente los aboríxenes kuna. Escocia trató d'establecer una colonia en 1698 por aciu el programa de Darién, pero fracasó.

Ferdinand de Lesseps, l'home qu'impulsó la canal de Suez, fundó la Compagnie Universelle du Canal Interocéanique de Panama o Compañía de la Canal de Panamá en 1880, pero quebró en 1889, provocando un Escándalu de Panamá gran escándalu. El 3 de payares de 1903, col sofitu d'Estaos Xuníos, y dempués de más de cuatro intentos d'independizase de Colombia, Panamá llogró la so independencia y, tres negociaciones colos propietarios de les aiciones de la Compañía de la Canal de Panamá, fundada por Lesseps, Estaos Xuníos adquirió diches aiciones, entamando la continuación del proyeutu de la construcción de la Canal de Panamá, que'l so primer tránsitu tuvo llugar el 15 d'agostu de 1914, anque hubo que siguir efectuando trabayos d'afitamientu de les obres hasta 1921.

Mientres el gobiernu de facto del xeneral Omar Torrijos, adelantráronse negociaciones con Estaos Xuníos que remataron nos Trataos Torrijos-Carter, roblaos el 7 de setiembre de 1977, por aciu los que la Canal (y la Zona de la Canal de Panamá) retornaron a manes panameñas el 31 d'avientu de 1999, dempués de 86 años de control d'Estaos Xuníos. Antes d'esta fecha, Estaos Xuníos designaba un gobernador pa l'área controlada per esti país, que de la mesma yera l'executivu de mayor nivel de la Compañía de la Canal de Panamá.

Xeoloxía

Planu de la Badea y la Ciudá de Portobelo de la Provincia del Ismu publicáu na Obra Rellación Histórica del Viaxe a l'América Meridional, de Jorge Juan y Antonio de Ulloa.

Antes de crease l'actual ismu, les agües cubríen la zona del actual Panamá. Una gran masa d'agua dixebraba los continentes d'América del Norte y América del Sur, lo que dexaba a les agües de los océanos Pacíficu y Atlánticu entemecese llibremente. So la superficie, dos plaques de la corteza terrestre movíense amodo, obligando a la placa del Pacíficu a esmucise so la placa del Caribe. La presión y el calor causáu por esti choque teutónica, llevó a la formación de volcanes submarinos, dalgunos de los cualos crecieron lo suficiente como pa conformar islles hai unos 15 millones d'años. Mentanto, el desplazamientu de les dos plaques tamién fueron emburriando'l fondu marín, obligando amodo a remanecer delles zones sobre'l nivel del mar.

Col tiempu, grandes cantidaes de sedimentos (sable, folla y folla) de Norte y Suramérica, rellenaron les zones esistentes ente la nueva formación d'islles. Mientres millones d'años, los depósitos de sedimentos ampliaron y xunieron les islles, aniciando hai unos trés millones d'años la formación d'un ismu, ente América del Norte y Suramérica.

Los científicos envaloren que la formación del ismu, ye unu de los más importantes acontecimientos xeolóxicos nos postreros 60 millones d'años. Anque namái yera un pequeñu fragmentu de tierra en rellación col tamañu de los continentes, l'ismu de Panamá tuvo enorme impautu nel clima de la Tierra y el so mediu ambiente. Al torgar la conexón ente los dos océanos, esti ponte de tierra esvió les corrientes oceániques del Atlánticu y el Pacíficu. Les corrientes del Atlánticu viéronse obligaes a movese escontra'l norte, y finalmente anicióse un nuevu sistema que llamamos la corriente del Golfu.

Coles templaes agües del Caribe que flúin escontra'l nordés del Atlánticu, el clima del noroeste d'Europa volvióse más templáu (unos 10 °C más fríos ensin el tresporte del calor de la corriente del Golfu). L'Atlánticu, que yá non s'entemecía col Pacíficu, aumentó'l so salín. Cada unu d'estos cambeos ayudaron a establecer el sistema de circulación oceánica mundial actual. En resume, l'ismu de Panamá, direuta ya indireutamente, influyó nel océanu y les pautes de circulación atmosférica, que regula les pautes de precipitaciones, y de la mesma los paisaxes.

Les evidencies tamién indiquen que la creación d'esta masa de tierra xeneró'l clima templao y húmedo del norte d'Europa, dio llugar a la formación de la capa de xelu del Árticu, y contribuyó a la Edá de Xelu mientres les siguientes dómines del Pleistocenu. Pudo tener tamién rellación cola desertización africana y col crucial cambéu de vezos nos homínidos.

La formación del Ismu de Panamá tamién desempeñó un importante papel na biodiversidá del planeta. La ponte fixo más fácil, p'animales y plantes, migrar ente los dos continentes. Esti eventu conocer en paleontoloxía como'l Gran Intercambiu Americanu. Por casu, n'América del Norte, la zarigüeya, l'armadíu, y el puercu espín dexen rastrexar de nuevu a tolos antepasaos que vinieron al traviés de la ponte de tierra d'América del Sur. De la mesma, los antepasaos de los osos, gatos, perros, caballos, llames, y tolos mapaches fixeron el viaxe al sur al traviés del ismu.

Bibliografía

• Mellander, Gustavo A.; Nelly Maldonado Mellander (1999). Charles Edward Magoon: The Panama Years. Río Piedras, Puertu Ricu: Editorial Plaza Mayor. ISBN 1-56328-155-4. OCLC 42970390.
• Mellander, Gustavo A. (1971). The United States in Panamanian Politics: The Intriguing Formative Years. Danville, Ill.: Interstate Publishers. OCLC 138568

Enllaces esternos

• Wikimedia Commons acueye conteníu multimedia sobre Ismu de Panamá.

• Datos: Q182139
• Multimedia: Isthmus of Panama