La Española
Esti artículu o seición necesita un ameyoramientu no que cinca a la redaición, la gramática o la ortografía. |
La Española (en criollu haitianu: Ispayola; en llatín: Hispaniola)[1] ye una islla del mar Caribe qu'acueye a dos estaos soberanos, Haití y la República Dominicana. Asitiada ente la islla de Cuba, al oeste, y la de Puertu Ricu, al este, ye la segunda islla por estensión del archipiélagu de les Antilles Mayores. La Española foi'l primer asentamientu européu nel Nuevu Mundu, en siendo afayada por Cristóbal Colón nel so primer viaxe en 1492, y desempeñó un papel destacáu mientres el primer sieglu de la presencia española n'América.
| La Española | |
|---|---|
 | |
| Alministración | |
| Tipu d'entidá | islla |
| División |
ver
|
| Xeografía | |
| Coordenaes | 19°N 71°W / 19°N 71°O |
 | |
| Superficie | 76420 km² |
| Puntu más altu |
Pico Duarte (es)  |
| Altitú media | 3098 m |
| Demografía | |
| Población | 22 261 005 hab. (2023) |
| Densidá | 291,3 hab/km² |
| Más información | |
| Estaya horaria | UTC−05:00 |
 | |
Por superficie ye la 22ª mayor islla del mundu, la décima más poblada del mundu y la más poblada d'América.
Toponimia
editar
Esisten dellos nomes colos que la islla foi supuestamente conocida polos sos habitantes nativos los amerindios taínos. Cuando Colón tomó posesión de la islla en 1492 los indíxenes llamar Bohío, Baneque o Bareque, pero Colón llamar La Islla Española.[2] Bartolomé de las Casas, encurtió'l nome a Española, y más tarde Pedro Mártir de Anglería nomar como La Española.[2]
Gonzalo Fernández de Oviedo y Bartolomé de las Casas documentaron que la islla foi llamada Haití ("Tierra Montascosa") polos taínos. Anglería añadió otru nome, Quizqueia (col significáu de "Madre de toles Tierres"), pero más tarde investigaciones demostraron que la pallabra nun paez derivar de la llingua arahuaca, que ye la llingua taína.[3] Anque l'usu d'Haití polos taínos foi verificáu y el nome foi utilizáu polos trés historiadores, la evidencia suxer que probablemente nun yera'l nome taíno de la islla, sinón qu'Haití yera'l nome específicu d'una rexón alcontrada al nordeste de la islla (anguaño conocida como Los Haitises). Nel mapa más antiguu documentáu de la islla, creáu por Andrés de Morales, esa rexón denominar Montes d'Haití. Tou apunta a que l'enclín a denominar a tola islla como Haití empecipió con Bartolomé de las Casas,[4] como lo asegura Pedro Mártir de Anglería, quien dixo que'l nome d'una parte foi dau a tola islla.
Los términos Saint-Dominque y Santu Domingu inda s'apliquen a tola islla, inclusive la Constitución de la República Dominicana, nel artículu 9, denomina a la islla como Islla de Santu Domingu.[5]
Magar el términu Saint-Dominque referir a cuando Haití yera colonia francesa, Santu Domingu ye'l nome non solo de l'antigua provincia española de Santu Domingu, sinón tamién de lo qu'oficialmente se conoz como República Dominicana. Los Trinitarios optaron por nomar el país con República Dominicana en cuenta del so nome llexítimu de Santu Domingu como un intentu de complacer a los haitianos, quien en francés entendieren el nome Santu Domingu como Saint-Dominque, recordándo-yos a los sos antiguos amos. Sicasí, República Dominicana ye'l nome del Estáu dominicanu de la mesma forma que l'Estáu haitianu llámase República Haitiana, pero'l país llámase Santu Domingu de la mesma forma que'l país haitianu llámase Haití. Esto surde porque'l xentiliciu dominicanu derivar de Santu Domingu, ye dicir qu'un dominicanu ye un nativu de Santu Domingu. El xentiliciu dominicanu usóse pa referise a la población española de la islla dende'l sieglu XVIII pero nunca s'usó pa referise a los franceses de Saint-Dominque nin tampoco a los sos esclavos. Esta práutica sigue nos nuesos díes col xentiliciu dominicanu aplicándose a los nativos del país de Santu Domingu, esto ye la República Dominicana.
Un datu interesáu ye que la parte francesa de Saint-Domingue yera una colonia de Francia, la parte española de Santu Domingu yera una provincia integral al Reinu d'España con representación nes Cortes de Cádiz y asina lo axusta na Constitución de Cádiz.[6]
El nome Haití foi adoptáu pol revolucionariu haitianu Jean-Jacques Dessalines como nome oficial dempués de la independencia de Saint-Domingue, como un tributu a los antecesores indíxenes. Quisqueya (de Quizqueia) utilizar pa referise a la República Dominicana.
Historia
editar
Cristóbal Colón llegó a la islla conocida polos sos pobladores orixinales como Quisqueya, mientres el so primer viaxe a América en 1492. Na so llegada, fundó'l fuerte La Navidá na mariña norte de l'actual Haití. Al so regresu, l'añu siguiente, tres la destrucción del Fuerte, Colón rápido fundó un segundu asentamientu más al este, na actual República Dominicana, La Isabela, que foi'l primer asentamientu européu permanente n'América.
La islla taba habitada por asentamientos de población taína, unu de los pueblos indíxenes Arahuacos. La población Taína foi la primera que toleró a Colón y la so tripulación, collaborando na construcción del Fuerte de la Navidá no qu'agora ye Môle Saint-Nicolas, Haití, n'avientu de 1492. Tamién foi la primera n'aguantase a la colonización europea amburando'l fuerte y asesinando a quien impunxeren un réxime colonial basáu na esclavitú y l'asesinatu de quien se negaron a tolerar el pagu de tributos por aciu el trabayu forzáu. El sometimientu de la islla empezó seriamente l'añu siguiente, cuando 1300 persones llegaron dende España sol mandu de Bartolomé Colón. En 1496 fundóse la ciudá Nueva Isabela. Dempués de ser destruyida por un furacán, foi reconstruyida al otru llau del ríu Ozama y llamar Santu Domingu. Ye'l más antiguu asentamientu européu permanente n'América. La población taína de la islla foi abrasada rápido, por cuenta de una combinación d'enfermedaes y malos tratos polos españoles. En 1501, la colonia castellana empezó a importar población esclava africana, por cuenta de la falta de mano d'obra esclava indíxena (diezmu de la población) pa la realización del trabayu físicu. Los pueblos indíxenes escarecíen d'inmunidá a la viruela y tribus enteres escastáronse.[7] D'una población inicial envalorada de 250 000 en 1492, los grupos de población arahuacos amenorgárense a 14 000 pal añu 1517.[8]
En 1574, un censu de les Antilles Mayores, reportó 1000 españoles y 12 000 esclavos africanos en La Española.[9] La primer etapa colonial tuvo centrada na esplotación de los xacimientos d'oru, y depués na producción azucrera, que cayó nel sieglu XVII. Asina, los colonos empezaron la producción de tabacu, jengibre, café y ganáu.
A midida que Castiella conquistaba nueves rexones nel continente Americanu, el so interés en La Española menguaba, y la población de la colonia crecía amodo. A principios del sieglu XVII, la islla y les sos vecines más pequeñes (en particular la islla de la Tortúa) convertir nun bastión pa los pirates que derrompíen el mar Caribe. Les devastaciones de Osorio producieron un paralís económicu tal, debíu al abandonu de l'agricultura y ganadería, qu'a partir de 1604 foi necesariu'l Asitiáu, dineru que la Corona española dio a partir del Ayalga de la Nueva España, y que yera destináu a pagar los sueldos de los colonizadores en La Española y en Puertu Ricu. En 1606, el rei Felipe III d'España ordenó que tolos habitantes de La Española treslladar a Santu Domingu, pa evitar la interacción colos pirates. Sicasí, esto contribuyó a que los pirates franceses, ingleses y neerlandeses sentaren bases nel norte y oeste de la islla abandonada.
En 1665, la colonización francesa de la islla foi reconocida oficialmente pol rei Lluis XIV. La colonia francesa dio-y el nome de Saint-Domingue, que convirtióse na actual Haití. Nel tratáu de Rijswijk de 1697, Castiella dexó formalmente'l terciu occidental de la islla a Francia. Saint-Domingue (oeste de la islla) rápido clisó al este, tantu en riqueza, como en población. Moteyada la "Perlla de les Antilles", fíxose la colonia más rica y próspera de les Indies Occidentales y una de les más riques nel mundu, consolidando'l so estatus como'l puertu más importante d'América pa los bienes y productos qu'entraben y salíen dende y escontra Europa. Dempués de la independencia d'Haití, tou revirtióse, y Haití convertir n'unu de los países más probes d'América y la República Dominicana convertir na mayor economía d'América Central y el Caribe.
Xeografía
editar La Española ye la segunda islla más grande del Caribe (dempués de Cuba), con una superficie de 76 480 km² (29 530 milles cuadraes). Haití tien 27 500 km² (10 620 milles cuadraes), la República Dominicana 48 440 km² (18 704 milles cuadraes).[10]
La islla de Cuba atopar a 80 quilómetros (50 milles) al noroeste, cruciando'l Pasu de los Vientos, al suroeste atópase Xamaica, dixebrada pela canal de Xamaica. Puertu Ricu atopar al este de La Española al traviés de la canal de la Mona. Les Bahames y les Islles Turques y Caicos atopar al norte. El so puntu más occidental ye conocíu como Cap Carcasse.
Cuba, La Española, Xamaica y Puertu Ricu conócense colectivamente como les Antilles Mayores. Les Antilles Mayores tán compuestes de roques continentales, a diferencia de les Antilles Menores, que son na so mayoría nueves islles volcániques o de coral.
La islla cunta con cinco grandes cadenes montascoses: la Cordal Central, que toma la parte central de la islla, que s'estiende dende la mariña sur de la República Dominicana nel noroeste d'Haití, onde se-y conoz como'l Macizu du Nord. Esti cordal tien el picu más altu de les Antilles, el Picu Duarte, que s'atopa a 3087 metros (10 128 pies) sobre nivel del mar. La cordal Septentrional cuerri paralela al Cordal Central al traviés del estremu norte de la República Dominicana, estendiéndose nel Océanu Atlánticu, como la península de Samaná. El cordal Central y cordal Septentrional tán dixebraes peles tierres baxes del valle del Cibao y l'llanura costera del Atlánticu, que s'estienden escontra l'oeste d'Haití como'l Nord Plaine du. La más baxa ye la cordal Oriental, na parte oriental del país.
La Sierra de Neiba llevantar nel suroeste de la República Dominicana, y sigue al noroeste d'Haití, paralela al cordal Central.
Demografía
editar
La Islla La Española carauterizar por una dualidá política, cultural, económica y n'otros sentíos.
Políticamente ta estremada en dos estaos: la República Dominicana, qu'ocupa la mayor parte de la islla y ye la heredera de la provincia española de Santu Domingu; y la República d'Haití, qu'ocupa'l terciu occidental de la islla, aproximao un cuartu más grande de lo que realmente-y correspondía considerando que la frontera colonial nun ye la qu'esiste güei.
La República Dominicana ye una nación de 9,4 millones de persones, forma parte de Hispanoamérica, tolos dominicanos tienen al español como llingua materna, la mayoría ye católica y tien un legáu históricu que lu xune a España y al restu de los países hispanos d'América.
Haití ye una nación de 9,8 millones d'habitantes, francófona anque solo la minoría mulata fala'l francés como llingua materna mientres la mayoría fala criollu haitianu y tien un legáu históricu que lu xune a Francia.
La esperanza de vida ye de 71,9 años n'Haití, y 77,8 años na República Dominicana, la tasa d'alfabetización (mayores de 15 años d'edá) ye del 52,9 % n'Haití y 94 % na República Dominicana.[10]
| País | Densidá de población (hab./km²) |
Área (km²) |
Población (2010) |
|---|---|---|---|
 República Dominicana |
194 | 48.730 | 9.445.281 |
 Haití |
352 | 27.750 | 9.848.206 |
Composición étnica
editarLa composición étnica de la población dominicana ye d'un 73 % mulata y mestiza, 16 % blanca y 11 % negra; con una cantidá importante de persones trirraciales (entemez européu-africanu-indíxena) incluyíos na categoría mulata.
Según un estudiu d'ADN mitocondrial de la Universidá de Puertu Ricu - cortil Mayagüez, el 15 % de los dominicanos tien un llinaxe maternu indíxena, otru 15 % tien un llinaxe maternu européu y el 70 % tien un llinaxe maternu africanu.[11] Estes resultancies tan solo evidencian l'orixe del ADN mitocondrial, que heriédase solo pela vía materna, de la población dominicana pero nun incorpora los llinaxes paternos, que envalórase que la mayoría de los cromosomes Y dominicanos son d'orixe européu, considerando que'l mestizaje en toa América, y República Dominicana nun ye una esceición, dar ente homes europeos y muyeres indíxenes y/o africanes.
Presumir que na población haitiana hai un predominiu de llinaxes africanos pela vía materna (ADN mitocondrial) al igual que pela vía paterna (cromosoma Y) considerando qu'ellí'l 95 % de la población ye negra y solo un 5 % ta compuesta por mulatos. Los haitianos fixeron una llimpieza étnica en 1804 aniquilando a tola población francesa y la mayoría de los blancos.[12] Darréu sancionáronse lleis contraries escontra los blancos, llindando la migración d'estos a Haití y, poro, el potencial del mestizaje.[13]
Economía
editarLa Española, tien la economía más grande nes Antilles, sicasí la mayor parte del desenvolvimientu económicu atópase na República Dominicana, siendo la economía dominicana casi 800 % más grande que la economía haitiana.
Nel 2015, el Productu Internu Brutu en Paridá de Poder Adquisitivu de la República Dominicana yera de 160 mil millones de dólares mientres el d'Haití rondaba los 17,2 mil millones de dólares.[14] Esto ye, l'ingresu per cápita (PPA) de República Dominicana ye de 15,200 dólares mientres el d'Haití ye de 1700 dólares.[15] La diverxencia ente'l nivel de desenvolvimientu económicu ente la República Dominicana y Haití fai de la so frontera la de mayor contraste de toles fronteres terrestres americanes y evidencia que República Dominicana sufre una de les presiones migratories más altes n'América.
La economía dominicana sostener en cuatro pilares principales: el turismu, la industria, la agroindustria y la minería.[16] El sector turísticu dominicanu ye'l más grande y dinámicu nes Antilles.[17] El país tamién tien unu de los sectores industriales más grandes y sólidos na rexón caribeña[18] y unu de los mercaos de consumu más grandes.[19] El 72 % de la población dominicana pertenez a los sectores mediu (44 %) y acomodaos (28 %).[20]
La economía haitiana ye de les más fráxiles n'América con unos índices de probeza exageradamente altos y un poder adquisitivo demasiáu baxu pa sostener un nivel de consumu fayadizu, por ello tien dellos problemes que llinden el desenvolvimientu haitianu pal medianu plazu. Sicasí, ente República Dominicana y Haití esiste un importante intercambiu comercial, al puntu que nel 2010 Haití foi'l destín de 12 % de les esportaciones dominicanes. Sicasí, el gran desbalance nel desenvolvimientu económicu ente les dos naciones fai qu'Haití nun pueda ufiertar una gama tan grande de productos como los ufierta República Dominicana, polo tanto les esportaciones haitianes escontra la República Dominicana yeren d'apenes 16 millones de dólares (equivalente a 1,8 % de les esportaciones dominicanes escontra Haití), evidenciando que l'intercambiu comercial domínico-haitianu favorez por enforma a la economía dominicana.[21]
Clima y ecoloxía
editar
El clima de La Española ye xeneralmente húmedu y tropical. La islla tien cuatro ecorrexones distintos. Los montes húmedos de La Española cubren aproximao'l 50 % de la islla, especialmente la parte del norte y del este, principalmente nes tierres baxes, pero que s'estiende hasta 2100 metros d'altitú. Los montes secos de La Española ocupen aproximao'l 20 % de la islla, asitiada na solombra orográfica de los montes na parte sur y occidental de la islla y nel valle del Cibao nel centru-norte de la islla. Los montes de pinu ocupen el 15 % de la islla, percima de 850 metros d'altitú. Les praderíes anubiertes na rexón centro-sur de la islla arrodia una cadena de llagos y llagunes nes que los más notables inclúin los llagos Azuei y Trou Caïman n'Haití y el cercanu llagu Enriquillo na República Dominicana.
Dualidá forestal
editar
La islla de La Española foi suxeta a un fuerte cambéu del so hábitats naturales mientres l'intre del sieglu XX. Una d'estos cambeos foi l'amenorgamientu de la so cobertoria montiega.
Haití vio un amenorgamientu impresionante de los sos montes, gracies al desatamañáu y creciente usu del carbón como combustible pa cocinar, al puntu que güei menos del 2 % del territoriu haitianu caltiénse como montes.[22] La consecuencia d'esto foi que la mayoría de los ríos haitianos ensugáronse, la fertilidá de les sos tierres agrícoles amenorgóse y el territoriu haitianu ye cada vez más desertificado. Nel noroeste estremu, na península de San Nicolás, yá esiste'l desiertu más grande nes Antilles y plenu procesu d'espansión gracies a la deforestación xeneralizada. La mayoría de los cordales haitianos tán totalmente desforestadas y en munchos casos les agües esaniciaron los sedimentos, dexando a la vista la fundación predreses de los montes y faciendo irreversible el catastróficu dañu ecolóxicu.
Na República Dominicana la situación non solo ye menos crítica, sinón que per primer vegada la cobertoria montiega aumentó. Nel 2003 la cobertoria montiega dominicana amenorgárase hasta'l 32 % del territoriu, sicasí pal 2011 reviértese l'enclín escontra l'amenorgamientu al aumentar la cobertoria montiega n'ocho puntos porcentuales al asitiase en casi 40 % del territoriu.[23] Esti cambéu asitia a República Dominicana ente los privilexaos y pocos países que vieron un aumentu na so cobertoria montiega. Nel Caribe solo Cuba vio un aumentu tamién. L'ésitu del aumentu forestal dominicanu deber a delles polítiques del Estáu dominicanu y d'organizaciones privaes con esi fin, y una fuerte campaña educativa que causó un aumentu de la conciencia nel pueblu dominicanu de la importancia que tienen los montes nel so bienestar y nel de les demás formes de vida na islla.
Referencies
editar- ↑ Henley, Jon (14 de xineru de 2010). Haiti: a long descent to hell. http://www.theguardian.com/world/2010/jan/14/haiti-history-earthquake-disaster. Consultáu'l 4 de setiembre de 2013.
- ↑ 2,0 2,1 McIntosh, Gregory C (2000). The Piri Reis map of 1513, Volume 1513. University of Georgia Press, páx. 88. ISBN 0820321575, 9780820321578.
- ↑ Anglería, Pedro Mártir de (1949). Décades del Nuevu Mundu, Tercer Década, Llibru VII. Buenos Aires: Editorial Bajel.
- ↑ Les Cases, Frai Bartolomé de (1966). Apologética Histórica Sumaria. Méxicu: UNAM.
- ↑ Constitución de la República Dominicana
- ↑ Constitución de Cádiz
- ↑ «History of Smallpox - Smallpox Through the Ages.» Archiváu 2019-09-24 en Wayback Machine Texas Department of State Health Services.
- ↑ (5 de febreru de 2007) A Conqueror More Lethal Than the Sword. US News and World Report.
- ↑ Morison, Samuel Eliot (1972). The Oxford History of the American People. New York City: Mentor, páx. 71. ISBN 0-451-62600-1.
- ↑ 10,0 10,1 Bello, Marisol (21 de xineru de 2010). Hispaniola comparison. USA Today. http://www.usatoday.com/news/world/2010-01-21-Haiti-Dominican_N.htm?csp=34.
- ↑ «caribe-y-republica-dominicana-instituto-smithsonian-museo-arqueologico-de-altos-de-chavon-foru-smithsonian-sobre-el legáu-indigena-en-la-republica-dominicana-proyeutu-smithso/ Mandáu Indíxena del Caribe y República Dominicana. Institutu Smithsonian & Muséu Arqueolóxicu d'Altos de Chavón. Foru Smithsonian sobre'l Legáu Indíxena na República Dominicana. Proyeutu Smithsonian de Legáu Indíxena del Caribe. Dominicanos: el 15% Tien Ascendencia Taína Direuta per Llinia Materna | La Romana Bayahibe News». Consultáu'l 6 de xineru de 2017..
- ↑ «1804 Haiti massacre» (n'inglés). Wikipedia. 6 de xineru de 2017. https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=1804_Haiti_massacre&oldid=758461896. Consultáu'l 6 de xineru de 2017..
- ↑ [1]
- ↑ «http://www.imf.org/external/datamapper/?trails=false&xaxis=logarithmic&area=&bubbledisplaytype=countries&defaultsubjects=&interactive=true&bubbleshowall=true&bubbleshowlabels=true&year=2013&showoutliers=false&combichart=&mapyaxis=liniar&yaxis=logarithmic&histogram=&indicatory=LP&chart=linechartView&geoitems=DOM,HTI&bubbleexploded=&showall=false&indicatorx=NGDPD&indicator=PPPPC&speed=5&tab=mapView&maximize=chart&db=WEO&mark=&indicatorsize=&mapexploded=&bubblehighlighttype=0». Consultáu'l 6 de xineru de 2017.
- ↑ IMF - PIB per cápita (PPA) República Dominicana / Haití
- ↑ Autor (18 de marzu de 2009). «productu internu-brutu-pib-de-la-republica-dominicana/ El Productu Internu Brutu (PIB) de la República Dominicana». Consultáu'l 6 de xineru de 2017.
- ↑ industria-turistica-en-republica-dominicana/ La industria turístico na República Dominicana
- ↑ Autor (12 de marzu de 2011). «industria dominicano/ La Industria Dominicano». Consultáu'l 6 de xineru de 2017.
- ↑ Autor (29 de mayu de 2011). «República Dominicana: pequeña potencia en consumu». Consultáu'l 6 de xineru de 2017.
- ↑ Autor (21 d'agostu de 2011). «clase media-dominicana-2000-2010/ La evolución de la clase media dominicana (2000-2010)». Consultáu'l 6 de xineru de 2017.
- ↑ Autor (16 d'avientu de 2012). «comercial-ente-republica-dominicana-haiti/ L'intercambiu comercial ente República Dominicana & Haití». Consultáu'l 6 de xineru de 2017.
- ↑ ONX - «República Dominicana sorraya descontentu per desigualdá n'Haití.»
- ↑ (n'inglés) so cobertoria montiega-a-39-7/ República Dominicana aumenta la so cobertoria montiega a 39.7% - Fundación Global Democracia y Desenvolvimientu. Fundación Global Democracia y Desenvuelvo. http://www.funglode.org/notice/republica-dominicana-aumenta-la so cobertoria montiega-a-39-7/. Consultáu'l 6 de xineru de 2017.
Enllaces esternos
editar
Wikimedia Commons acueye conteníu multimedia sobre la República Dominicana.
- Wikimedia Commons acueye conteníu multimedia sobre Haití.
- Wikimedia Commons acueye conteníu multimedia sobre La Española.
Datos: Q25277- Multimedia: Hispaniola
