Italianu de Suiza

El términu italianu de Suiza ye'l nome dau al idioma usáu pa la comunicación oficial y na escritura nel cantón suizu del Tesinu y na parte meridional de los Cantón de los Grisones Grisonos, que tien ciertes diferencies col italianu estándar.

Estatus oficial

A pesar de qu'en Suiza l'italianu ye una llingua oficial a nivel federal, y la tercera más falada na Confederación, dempués del alemán y el francés, la constitución suiza déxa-y a los cantones escoyer la so propia llingua oficial, y l'italianu gocia d'esta reconocencia sola nel Tesinu y los Grisones.

Población y distribución

Aproximao 500.000 suizos, el 6,5% de los ciudadanos, falen italianu o una variación d'él. Esta llingua ye la principal en tol cantón del Tesinu, pero namái ye faláu nunes poques árees de los Grisones (cerca del 15% de los habitantes d'esti cantón falen italianu), principalmente nos valles de Mesocco, Bregaglia y Poschiavo. Estes árees conformen en xunto lo que se conoz como Suiza italiana (o bien Svizzera Italiana).

Dialeutos y variaciones

Históricamente les poblaciones romances d'Italia falaron llingües retorromances y galoitalianes. De fechu la presencia del italianu de Suiza basáu nel italianu estándar ye recién, yá que históricamente los antepasaos de los actuales falantes d'italianu usaben varieades de lombardu occidental (lumbaart).

Los dialeutos occidentales del idioma lombardu predominen de cutiu ente les xeneraciones más vieyes y nes árees rurales, y en delles partes tantu de Ticino como de la rexón de Lombardia onde nun haya un estigma social acomuñáu a ellos. El ticinés ye unu de los más importante d'estos dialeutos.

Uso

L'italianu ye usáu pol gobiernu nos cantones mentaos. La Radiotelevisione svizzera di lingua italiana ye la principal emisora pública en llingua italiana del país. La Universidá de Lugano (o Università della Svizzera Italiana) ye'l centru d'educación cimera más importante de la Suiza italiana.

Influencies nel italianu de Suiza

Influyencia del francés y l'alemán

Una de les mayores diferencies ente l'italianu estándar d'Italia y el de Suiza ta rellacionada cola fuerte influencia que los idiomes propios de los cantones non italófonos exercieron sobre l'italianu de Suiza. Este ye'l casu de la pallabra melecina, que tamién esiste nel italianu d'Italia, pero qu'agora ta casi en desusu, xeneralmente sustituyida por medicina o medicinale. Na Suiza italiana, sicasí, el términu caltúvose gracies a la presencia de pallabres similares nos otros idiomes nacionales.

El fenómenu más llamativu del italianu de Suiza ye, ensin dulda, la gran cantidá de préstamos del francés o alemán.

De la influencia del francés y l'alemán derívase, por casu, l'usu del sufixu -zione inclusive cuando nun s'utiliza nel italianu estándar (p.ej: isolazione en llugar de isolamento pa faer referencia al aislamientu térmicu).
Pola influencia francesa ye'l xéneru femenín de meteo (del francés la méteo, ente que n'Italia utiliza'l masculín).
Del alemán provienen, por casu, los términos rolladen ("persianes") o chifer ("cruasán").

Dientro del fenómenu del préstamu llingüísticu, desempeña un papel fundamental el calcu:

Falar de calcu semánticu cuando la pallabra yá taba presente nel idioma de destín, pero con otru significáu: por casu, azione (lliteralmente "aición") col significáu de "ufierta especial". La siguiente tabla amuesa dellos exemplos de calcos semánticos.

Espresión nel italianu estándar d'Italia	Variante o términu usáu en Suiza	Probable términu d'orixe	Traducción
offerta speciale	azione	action (fr.); Aktion (al.)	ufierta
cornetto	chifer	Gipfel (al.)	cruasán
tapparelle	rolladen	Rolladen (al.)	persianes
medicinale, farmaco	melecina	médicament (fr.)	melecina, medicina
prenotare	riservare	réserver (fr.)	acutar
ordinare	comandare	commander (fr.)	pidir (nun restorán, chigre)
istruttore	monitore	moniteur (fr.)	instructor, monitor
resto	ritorno	retour (fr.)	cambéu, vuelta (de dineru)
sconto	ribasso	Rabatt (al.)	rebaxa, descuentu
autovelox	radar	radar	radar
retrocessione	relegazione	relégation (fr.)	descensu (d'un equipu deportivu)
laureato/a in economia	licenziato/a in economia	Lizenziat (al.), llicencié (fr.)	llicenciáu/a n'economía
bollino	vignetta	vignette (fr.)	viñeta (pegatina nun automóvil)
patente di guida	licenza di condurre	permis de conduire (fr.)	carné de conducir

Per otru llau, el calcu estructural toma estructures completes de la llingua estranxera. L'italianu de Suiza presenta numberosos calcos estructurales del francés, por casu nes espresiones Chiudere portar p. f. o Grazie per non fumara, rares n'Italia. Nel primer casu, p.f. ye una abreviatura usada na llingua escrita pa reemplazar la espresión per favore (el francés utiliza de forma análoga l'abreviatura SVP pa indicar s'il vous plaît); nel segundu, la frase vien del francés merci de ne pas fumer.

Influencia dialeutal

Al igual que davezu asocede n'Italia, tamién hai diferencies debíes a la influencia de les variedaes dialeutales propies de la zona, sobremanera nel llinguaxe coloquial. Por casu, al igual que nel norte d'Italia, la negación nos dialeutos locales ye post-verbal, por cuenta de la influencia galoitálica. Asina, omítese la partícula non en frases como:

Questo è mica vero ("esto nun ye verdá", n'italianu estándar Questo non è mica vero).

Estos fenómenos llindar al rexistru llingüísticu más baxu, esto ye, a les situaciones d'interaición menos formales y más cercanes al dialeutu. Lo mesmo asocede con dellos casos de simplificación sintáctica del enunciáu, infrecuente nel centru y sur d'Italia:

Non l'ho bisogno en llugar del estándar Non ne ho bisogno ("nun lo preciso", por influencia del dialeutal Ga lu mia bisogn)

La influencia del dialeutu puede dar llugar a tracamundios, yá que puede asoceder qu'un mesmu términu tenga un significáu distintu en cada país. Por casu, ente que n'Italia utiliza'l términu cocomero pa referise a la sandía, na Suiza italiana esta pallabra significa pepinu. Esti fenómenu tamién se da, anque con menor frecuencia, nos dialeutos del norte d'Italia.

Influencia de les instituciones públiques

La pertenencia a distintos estaos puede xustificar delles diferencies ente l'italianu d'Italia y el de Suiza, especialmente nel campu del vocabulariu.

Por casu, ye posible que n'Italia un determináu conceutu nun esista esto ye relativamente desconocíu: este ye'l casu del Conseyu de los Estaos, la cámara federal del Parllamentu suizu onde tán representaos los distintos cantones. Esta institución nun esiste nun estáu tradicionalmente centralista como l'italianu. N'otres ocasiones, utilícense pallabres distintes pa denominar un mesmu conceutu: por casu, el serviciu d'autocares de llarga distancia en Suiza ye ufiertáu en bona parte pola empresa nacional de correos (n'italianu La Posta), qu'utiliza un términu específicu (autopostale). Por tanto, va ser posible que se diga:

Ho presu l'autopostale / la posta / il postale per andare a Lugano ("tomé l'autocar pa dir a Lugano")

De la mesma, en Suiza dellos servicios tienen un nome particular y distinto al d'Italia, de cutiu deriváu de la marca comercial del productu o serviciu. Ye'l casu del términu Natel, acrónimu del alemán Nationales Autotelefonnetz, utilizáu en tol país pa referise al teléfonu móvil ya incomprensible tantu n'Italia como en Francia y Alemaña.

N'Italia, el códigu postal denominar codice di avviamento postale (CAP, lliteralmente "códigu d'espedición postal"), ente qu'en Suiza, al igual que nos otros idiomes nacionales, llámase Numbero postale di avviamento (NPA, en francés Numéro postal d'acheminement; n'alemán Postleitzahl).

Ver tamién

Referencies

Constitución suiza, artículu 70, "Llingües" Archiváu 2009-02-24 en Wayback Machine n'italianu
RTSI Sitiu Oficial n'italianu
USI - Università della Svizzera Italiana n'italianu