Wikipedia

Llingües d'Azerbaixán

Anque hai dellos idiomes nativos dientro del territoriu, Azerbaixán ye l'idioma oficial y el mediu de comunicación de la República d'Azerbaixán.

Grupos étnicos d'Azerbaixán (2024, después del colapso de la estáu separatista de República del Altu Karabakh y l'éxodu de los armenios del Altu Karabakh en 2023).
Grupos étnicos d'Azerbaixán (1994-2020, después de la Primer Guerra del Altu Karabakh y antes de la Segunda Guerra del Altu Karabakh).

Xeneral

editar
 
Idioma azerbaixanu

L'idioma principal y oficial d'Azerbaixán ye azerbaiyano, azerbaixanu,[1] una llingua túrquica estrechamente rellacionáu y mutuamente intelixible col turcu modernu.[2] Xunto colos turcos, turcomanos y Gagauz, Azerbaixán ye miembru de la caña Oghuz de la familia del grupu del suroeste de les llingües túrquiques.[3] Anque'l azerbaixanu usar na República d'Azerbaixán, Rusia del Sur, Daguestán y Irán del Norte, los dialeutos son distintos. Amás, el azerbaixanu ye reconocíu como semi oficial d'instrucción en Daguestán y na República d'Azerbaixán, sicasí, nun ye un idioma oficial nel norte d'Irán onde'l númberu de azerbaixanos supera'l de la República d'Azerbaixán. La llingua azerbaiyana que se fala n'Azerbaixán iranina ye abondo distinta de la que se fala nel norte d'Azerbaixán y, en llugar de promover l'usu del idioma, el gobiernu iranín desanimó ya inclusive prohibíu mientres delles décades.[4]

Presente

editar

Según el censu de 2009 del país, el 92.5% de la población falar como llingua materna.[5] ente que el rusu ya inglés desempeñen papeles importantes como llinguaxes d'educación y comunicación. Más de la metá de los falantes d'Azerbaixán son monollingües.[4] La gran población de fala armenia de Nagorno-Karabakh yá nun ta sol control del gobiernu. El lezgiano, talish, avar, xeorxanu, budukh,[6] juhuri,[6] khinalug,[6] kryts,[6] jek,[7] Rutul,[6] tsajur,[6] tati,[6] y udí[6] toos son falaos por minoríes.

Toos estos[8] (cola esceición de los armenios, lezgos, talismanes, avaros y xeorxanos, que tienen un númberu enforma mayor de falantes fora d'Azerbaixán, pero que sicasí tán menguando constantemente dientro d'Azerbaixán) los idiomes mentaos enantes son llinguaxes en peligru amenaciaos con estinción, yá que son falaes por poques persones (menos de 10,000) o bien poques (menos de 1000) y el so usu ta menguando constantemente cola emigración y la modernización.

Un númberu completu de Revista Internacional de Socioloxía del Llinguaxe, editáu por Jala Garibova, dedicar a la cuestión de los idiomes y les eleiciones d'idiomes n'Azerbaixán, vol. 198 en 2009.[9]

Azerbaixán nun ratificó la Carta Europea de les Llingües Minoritaries o Rexonales a la que se convirtió en signatario en 1992, sol Frente Popular. En 2001, l'entós presidente d'Azerbaixán Heydar Aliyev emitió una declaración según la cual "la República d'Azerbaixán nun ta en condiciones de garantizar l'aplicación de les normes de la Carta hasta que se lliberar el so territoriu ocupáu pola República d'Armenia".[10]

Historia

editar

L'autor medieval Ibn al-Nadim, nel so llibru Al-Fihrist menta que toles tierres medianes y perses de l'antigüedá (incluyendo lo que güei ye la República d'Azerbaixán) falaben un idioma. Ellí, cita al gran eruditu Abdullah Ibn al-Muqaffa]:

"Los idiomes 'iraninos' son Fahlavi (Pahlavi), Dari, Khuzi, Persian y Seryani. Pero Fahlavi provién de la pallabra Fahleh. Fahleh ye un nome que se refier a 5 rexones: Isfahan, Ray, Hamedan, Mah-Nahavand, y Azerbaixán".

Depués informa que Dari ye l'idioma oficial de les cortes reales, y ye de Khorasan y Balkh y l'este d'Irán; Parsi ye l'idioma del Zoroastrian Moobeds, y ye de Fars; Khuzi ye l'idioma non oficial de la realeza y ye de Juzestán; y Seryani aniciar en Mesopotamia.

Esto tamién foi reportáu por reputaos historiadores medievales como Al-Tabari, Ibn Hawqal, Istakhri, Moqaddasi, [[Yaghubi] ], Masudi, y Hamdollah Mostowfi tamién. Al-Khwarizmi tamién menta esto nel Capítulu 6, vol. 6, del so llibru Mafatih-ol-Olum .

Los estudios etimolóxicos tamién indiquen que los dialeutos actuales que se falen dende Bakú hasta Khalkhal a Semnan, toos aniciar a partir d'una fonte común. N'otres pallabres, la xente de l'antigua Azerbaixán falaba'l mesmu idioma faláu polos Medes.Plantía:Clarify. (See Columbia University's distinguished professor Ehsan Yarshater's report in: Majjaleh-ye Daaneshkadehye Adabiyaat, 5, Non 1-2, p35-37)

L'historiador medieval Yaqut al-Hamawi tamién usó la frase Al-ajam-ol-Azariyah ("El azerbaixanu iranín") nos sos llibros Mo´ajjem ol-Odabaa y Mo ´jem ol Baladaan. N'otres fontes como Surat-ol-Arz por Ebne Hoghel, Ahsan ol-Taqaaseem por Moqaddasi, y Masaalik va Mamaalik por [[Istakhri] ], dizse que'l pueblu d'Azerbaixán falaba llingües iranies. Como se trata d'idiomes, plural, nun fai jive con "el mesmu idioma", singular, nel párrafu anterior. Obviamente, esto foi antes de la llegada cultural turca. Y Tabari en 235 A.H. tamién menta que los poetes en Maragheh recitaron poesía en Pahlavi. Sicasí, dellos poetes azerbaixanos, como Qatran Tabrizi (d465 A.H.), usaron la pallabra "persa" y "Pahlavi" indistintamente pa describir la so llingua materna.

L'historiador Hamdollah Mostowfi llega inclusive a describir variantes de "Pahlavi" que se falen en distintes árees d'Azerbaixán. Nel so llibru "Tarikh Gozideh", describe a ocho poetes d'Azerbaixán, llamándolos "Ahl-ol She'r Men-al-Ajam" (poetes iraninos), toos perses = falando. Dica agora, poques gracies, Dari y Pahlavi fundiérense nuna, a midida que les socesives dinastíes mover d'este a oeste, trayendo consigo la versión dari del idioma iranín.

Baste dicir que la cantidá de rexistros y documentos d'Azerbaixán nel idioma Pahlavi ye tan numberosa que non cabo dulda de qu'esta yera la llingua nativa d'Azerbaixán antes de la llegada de los turcos. Munches pallabres nel vocabulariu azerbaixanu actual son de fechu d'orixe Pahlavi. (Ver estudios en Nashriyeh Adabiyaat d'Universidá de Tabriz, pol Dr. Mahyar Navabi, 5, & nbsp; 6. Tamién ver Farhang y Kamaleddin Teflisi y Ajayeb ol-Makhluqaat por Najibeddin Hamadani, y los llibros Majmal-ol-Tavarikh wa al-qasas y Iskandar-Nameh y Qadeem pa llistes de pallabres.)

Alcordóse que l'actual forma turca del idioma azerbaixanu suplantó y reemplazó a Pahlavi n'Azerbaixán antes de la dinastía Safavid, quiciabes empezando cola llegada de los turcos selyúcides, y siguiendo un cursu gradual. Pero dalgunos historiadores informen que Pahlavi falar en Tabriz hasta'l sieglu XVII. (Ver Rowdhat ul-Jinan por Hafez Hosein Tabrizi (d997 A.H.), y Risaleh ye Anarjani escritu en 985 AH). Inclusive l'esplorador turcu otomanu Evliya Celebi (1611-1682), menta esto nel so Seyahatname. Tamién informa que la élite y les persones cultes de la [República Autónoma de Naxçıvan|Naxçıvan] y Maragheh falaron Pahlavi, mientres les sos visites a la rexón.

Desarrollu

editar

La primer apaición del usu d'Azerbaixán ta estrechamente rellacionada cola primer apaición de tribus turques a principios del primer mileniu. Cola solución de les tribus turques, non solo la economía sinón tamién la cultura y el llinguaxe utilizaos pa la comunicación fueron influyíos por ellos. La evolución de la llingua azerbaiyana como mediu de comunicación percorrió un llargu camín que toma sieglos. Solo estudiar Kitabi-Dede Gorgud ("Kitabi-Dede Korkut, El llibru de Dede Korkut") ye abondu pa dicir qu'Azerbaixán tien siquier 1300 años d'historia como mediu de comunicación nel mundu. territoriu d'agora la República d'Azerbaixán, l'este de Turquía, el sureste de Xeorxa, el noroeste d'Irán, l'este d'Armenia y el sur de Rusia. Delles fontes señalen que los exemplos lliterarios escritos del usu del llinguaxe daten del sieglu XIII. [11] L'idioma azerbaiyano tien dos periodos principales de desenvolvimientu: el periodu antiguu que toma los sieglos XIII al XVIII, ente que'l periodu actual qu'empieza aproximao a fines del sieglu XVIII y dura hasta'l día de güei.

El periodu antiguu non solo toma la etapa principal de desenvolvimientu del idioma, sinón que tamién toma la lliteratura renacentista d'Azerbaixán. Mientres el periodu antiguu, el gobiernu y l'exércitu fueron gobernaos polos safávidas, Aggoyunlus, Qaraqoyunlus y Djelairids, que se superpone col altu periodu de desenvolvimientu lliterariu del territoriu y el país, y l'usu del idioma carauterizar por propiedaes extralingüísticas.

Azerbaixán foi influyíu por munches cultures a lo llargo de la historia por cuenta de la so ocupación per distintos países. La más firme y la más llarga d'estes influencies esternes son persa, árabe, rusa. Por cuenta de la ocupación y asentamientu de los países mentaos enantes, l'idioma d'Azerbaixán tamién s'utilizó n'harmonía colos sos idiomes, lo que-y dexa tomar emprestada una cantidá escesiva de pallabres de la so cultura y, a cambéu, tamién emprestar pallabres. Esta podría ser la razón pola cual, independientemente de ser independiente mientres casi tres décades, la influencia d'otros idiomes sigue siendo notablemente fuerte, espiecamente dempués de 70 años so la ocupación soviética, l'idioma rusu inda s'usa llargamente nel país.

Ver tamién

editar

Referencies

editar
  1. ↑ «Azerbaijan». www.ethnologue.com. Consultáu'l 14 de setiembre de 2013.
  2. ↑ Sinor, Denis (1969). Bloomington: Inner Asia. History-Civilization-Languages. A syllabus. ISBN 0-87750-081-9.
  3. ↑ «Azerbaijani language» (n'inglés). Wikipedia. 6 de mayu de 2017. https://en.wikipedia.org/w/index.php?títulu=Azerbaijani_language&oldid=779065118. 
  4. ↑ 4,0 4,1 Keith, Brown; Ogilvie, Sarah (2008). Elsevier Science: Concise Encyclopedia of Languages of the World 1st Edition. ISBN 9780080877754.
  5. ↑ «UNdata | record view | Population by language, sex and urban/rural residence». Data.un.org (24 d'avientu de 2015). Consultáu'l 29 de xineru de 2016.
  6. ↑ 6,0 6,1 6,2 6,3 6,4 6,5 6,6 6,7 Published in: Encyclopedia of the World's Endangered Languages. Edited by Christopher Moseley. London & New York: Routledge, 2007. 211–280.
  7. ↑ «Н. МАРР : "Яфетические языки", Большая сов. энциклопедия, 1-е изд., т. 65, Москва : Сов. Энц., 1931, стр. 841.». Archiváu dende l'orixinal, el 2012-10-28.
  8. ↑ «Atlas of the World's Languages in Danger». UNESCO.
  9. ↑ International Journal of the Sociology of Language, Volume 2009, Issue 198 (Jul 2009), http://www.degruyter.com/view/j/ijsl.2009.2009.issue-198/issue-files/ijsl.2009.2009.issue-198.xml
  10. ↑ Azərbaycan Respublikasının Rexonal dillər və yá azlıqların dilləri haqqında Avropa Xartiyasına dair bəyanatı. 20 December 2001. Retrieved 17 February 2017.
  11. ↑ Error de cita: La etiqueta <ref> nun ye válida; nun se conseñó testu pa les referencies nomaes : 0

Enllaces esternos

editar

Llectures encamentaes

editar


Sacáu de «https://ast.wikipedia.org/w/index.php?title=Llingües_d%27Azerbaixán&oldid=4291463»