Llingües de Guatemala
En Guatemala, l'español ye l'idioma oficial. Los idiomes mayenses, amás del idioma garífuna y el idioma xinca recibieron una reconocencia oficial tres los alcuerdos de paz que siguieron al conflictu armáu internu. Polo que, anque l'idioma español ye'l que tien mayor espardimientu en Guatemala, nun ye entendíu por tola población indíxena. Sicasí, los Alcuerdos de Paz roblaos n'avientu de 1996 faen un compromisu d'estáu la reconocencia de los distintos idiomes del país, lo cual fai que'l país sía reconocíu como un país multillingüe, y faise constar na Constitución que los idiomes mayes tendrán de respetase y espublizase.
Fixéronse esfuercios por espublizar l'idioma maya, sicasí los pocos habitantes que queden faen difícil la xera, munchos mozos de les nueves xeneraciones nun lleguen a aprender l'idioma indíxena de los sos padres. Anguaño los idiomes de mayor fala son el kekchí, el quiché, el kaqchikel, el mam y el tzutujil, que tienen dellos vocablos y regles gramaticales de mancomún.
Llingües mayes editar
Les llingües mayenses de Guatemala, son les variedaes llingüístiques que deriven históricamente del protomaya. El protomaya ye una protollingua hipotéticamente reconstruyida por aciu el métodu comparativu y otres téuniques de la llingüística histórica, al diversificase esta llingua por tar los sos falantes dixebraos por distancies grandes, les distintes variedaes fixéronse más y más distinta hasta aportar un conxuntu de fales distintes, qu'escarecen en munchos casos d'inteligibilidad mutua. Usualmente estes fales mayes clasificar en 21 llingües (la siguiente seición da los nomes y dalguna información adicional sobre cada llingua).
Tabla llingüística de Guatemala editar
| Idioma | Familia | Caña | Falantes maternos | Notes |
|---|---|---|---|---|
| Español | Indoeuropea | Llatina | 9.481.907 | Anque'l español ye l'idioma oficial, nun ye faláu por tola población o ye utilizáu como segunda llingua, por cuenta de qu'esisten ventiún llingües mayenses distintes, una Xinca y una Garífuna. |
| Quiché' | Maya | Kiche' | 1.000.000 | Idioma faláu en seis departamento: en cinco conceyos de Sololá, Totonicapán, Quetzaltenango, El Quiché, Suchitepéquez y Retalhuleu. Ye faláu pol 11.31% de la población.[1] |
| Queqchí | Maya | Kiche' | 555.461 | Falar en Alta Verapaz, El Petén, Izabal y en El Quiché. Ye faláu pol 7.58% de la población.[2] |
| Kaqchikell | Maya | Kiche' | 500.000 | Falar en siete departamento: En Guatemala(San Juan Sacatepéquez, San Pedro Sacatepéquez), Sacatepéquez, Chimaltenango, en Escuintla, Suchitepéquez, Baxa Verapaz y Sololá. Ye faláu pol 7.41% de la población.[2] |
| Mam | Maya | Mam | 480.000 | Falar en tres departamento: Quetzaltenango, nel departamentu de San Marcos y Huehuetenango, pol 5.49% de la población del país.[2] |
| Poqomchi | Maya | Kiche' | 92.000 | En Baxa Verapaz y n'Alta Verapaz.es faláu pol 1.02% de la población.[2] |
| Tzutujil | Maya | Kiche' | 88.300 | Falar nos departamentos de Sololá y Suchitepéquez. Ye faláu namái pol 0.7% de la población.[2] |
| Achí | Maya | Kiche' | 85.552 | Ye faláu en cinco conceyos del departamentu de Baxa Verapaz.es faláu namái pol 0.94% de la población.[2] |
| Q'anjob'al | Maya | Q'anjob'a el | 77.700 | Falar en 4 conceyos del departamentu de Huehuetenango, pol 1.42% de la población del país.[2] |
| Ixil | Maya | Mam | 70.000 | Faláu en 3 conceyos del departamentu d'El Quiché, tamién conocíu como'l Triángulu Ixil: Santa María Nebaj, San Gaspar Chajul, San Juan Cotzal, ye faláu pol 0.85% de la población del país.[2] |
| Acateco | Maya | Q'anjob'a el | 48.500 | Ye faláu en dos conceyos del departamentu de Huehuetenango: San Miguel Acatán y San Rafael La Independencia, pol 0.35% de la población del país.[2] |
| Jakalteco | Maya | Q'anjob'a el | 40.000 | Falar nel departamentu de Huehuetenango,, pol 0.42% de la población del país.[2] |
| Chuj | Maya | Q'anjob'a el | 40.000 | Falar en tres conceyos del departamentu de Huehuetenango, pol 0.57% de la población del país.[2] |
| Pocomam | Maya | Kiche' | 30.000 | Ye faláu nel departamentu de Jalapa y nel departamentu d'Escuintla. Ye faláu namái pol 0.37% de la población.[2] |
| Chortí | Maya | Chol | 30.000 | Falar en 2 conceyos del departamentu de Chiquimula (Jocotán y Camotán). Fálase tamién nuna parte del conceyu de La Unión en Zacapa, pol 0.42% de la población del país.[2] |
| Aguateco | Maya | Mam | 18.000 | Fálase principalmente nel conceyu d'Aguacatán nel departamentu de Huehuetenango, pol 0.10% de la población del país.[2] |
| Xinca | Aisllada | Llingües xinca | 16,000 | Ye una llingua non emparentaes coles llingües mayes, que'l so orixe ye mixe-zoque. ¨Provién de los Nahuas orixinales de Mesoamerica. El xinca ye faláu por unes venti mil persones nos departamentos de Santa Rosa y Jutiapa y Jalapa (Santa Maria Xalapan) anguaño ye una llingua amenazada en peligru d'escastase, falada pol 0.14% de la población del país.[2] |
| Sacapulteco | Maya | Kiche' | 9.763 | Falar nel conceyu de Sacapulas en El Quiché. Ye faláu namái pol 0.09% de la población.[2] |
| Sipacapense | Maya | Kiche' | 8.000 | Fálase namái nel conceyu de Sipacapa nel departamentu de San Marcos. |
| Garífuna | Arahuaca | Caribeña | 5.860 | Anque nun ye un llinguaxe del tueru maya, esti idioma, propiu de los habitantes d'Izabal, ye unu de los idiomes que se semaron en tierres guatemalianes, depués de que los Garinagu fuxeren de St. Vincent al ser escorríos polos británicu. Ye faláu pol 0.04% de la población del país.[2] |
| Uspanteco | Maya | Kiche' | 3.000 | Ye faláu nos conceyos d'Uspantán y Chicamán nel departamentu d'El Quiché. Ye faláu namái pol 0.07% de la población.[2] |
| Tectiteco | Maya | Mam | 2.265 | Ye faláu nel conceyu de Tectitán nel departamentu de Huehuetenango, pol 0.02% de la población del país.[2] |
| Mopan | Maya | Yucateca | 2.000 | Falar nel departamentu d'El Petén, pol 0.03% de la población del país.[2] |
| Itzá | Maya | Yucateca | 1,000 | Ye faláu en 6 conceyos del departamentu d'El Petén, pol 0.02% de la población del país |
Referencies editar
Bibliografía editar
- La Carta de Colón (Tuij Colon). Traductor: Juan Ortiz Domingo, catedráticu de Mam de la Universidá Rafael Landívar, Facultaes de Quetzaltenango, Proyeutu de Desenvolvimientu Integral de la Población Maya.
Datos: Q5972844
Multimedia: Languages of Guatemala
