Idioma acateco

El Acateco (tamién conocíu como Akateko) ye un idioma mayense con nucleu orixinal nos conceyos de San Miguel Acatán y San Rafael La Independencia, 3 aldegues de Concepción, el Númberu 1 de fala akateka ye Yatolop, y los demás yá tán entemecíos con otres cultures, dos aldees de Nentón y San Sebastián Coatán (Hom)^[3] del distritu de Huehuetenango, nos montes occidentales de Guatemala. Gracies a la migración tien falantes en Méxicu y minoríes n'Estaos Xuníos (principalmente en Los Angeles, California).

Acateco, Akateko 'Akateko'
Faláu en	Guatemala y Méxicu
Rexón	Guatemala: San Miguel Acatán Méxicu: Chiapas (La Trinitaria, Frontera Comalapa y Mazapa de Maderu) y Quintana Roo.
Falantes	58 600
Puestu	Non nos 100 mayores (Ethnologue 1996)
Familia	Llingües mayenses Kanjobalano-Chujeano Kanjobalano Kanjobal-Jacalteco Acateco
Alfabetu	Llatín
Estatus oficial
Oficial en	Nengún país. Reconocíu como llingua nacional en Guatemala.^[1]^[2]
Reguláu por	Academia de Llingües Mayes de Guatemala
Códigos
ISO 639-1	`nengunu`
ISO 639-2	`myn (coleutivu)`
ISO 639-3	`knj`

Denominaciones

Polo xeneral l'idioma acateco, tien dellos nomes que d'un momentu compliquen l'allugamientu y clasificación espacial y temporal, pero por otru, ayuden d'alcuerdu a la diversidá de nomenclatures usaes poles distintes instituciones académiques dedicaes al estudiu de los idiomes. Los nomes más aceptaos son el mesmu Acateco (n'alusión al conceyu nucleu San Miguel Acatán), Conob, Kanjobal Occidental (en referencia a la situación xeográfica y a que foi consideráu un dialeutu del idioma kanjobal) y San Miguel Acatán Kanjobal.

El siguiente ye un cuadru comparativu onde s'establecen contrastes ente les principales asociaciones d'estudiu llingüístiques. Les palombines en verde ( ) indiquen que la institución reconoz esti nome alternativu; les cruces coloraes ( ) indiquen que la institución nun la reconoz.

**Nomes alternativos pal idioma Acateco**
Nome/Ye reconocíu por...	SIL	Ethnologue	Global Recordings Network	Joshua Project	Proyeutu Rosetta	The Linguist List
Acateco Kanjobal
Conob
Kanjobal
Kanjobal de San Miguel Acatán
Kanjobal, San Miguel Acatán
Kanjobal Occidental
Kanjobal, Occidental
Nenton Kanjlobal
Q'anjob'al Occidental
San Miguel Acatán
San Miguel Acatán Kanjobal
S Miguel Acatán Kanjobal

Clasificación y familia llingüística

Nos idiomes mayes de Guatemala y Méxicu esisten distintes divisiones d'alcuerdu a los criterios de los distintos especialistes. Tales discrepancies compliquen l'estudiu de la familia llingüística maya y analizar les sos carauterístiques xenerales. De siguío preséntense los diversos estudios que se realizaron sobre esti idioma.

Conocencies previes

Antes de la so reconocencia como idioma, a los falantes denominábase-yos kanjobal Migueleño,^[4] pero en 1971, estudiantes llingüísticos afayaron que tien una estructura gramatical distinta (fonolóxica, morfolóxica, sintáctica y léxica) al kanjobal.

Terrance Kaufman, Thomas Smith-Stark y Lyle Campbell

El llingüista Terrence Kaufman conxuntamente con Thomas C. Smith Stark destacó nos sos estudios llingüísticos que la separación ente l'acateko y el jacalteco como llingües independientes anicióse fai 1,500 años.

Adicionalmente según estudios en xunto con Lyle Campbell, Kaufman,^[5]^[6]^[7] hai desglosado el tueru llingüísticu de la siguiente manera:

MAYA (32)

Occidental (13)

TZELTAL MAYOR (6)

Q'ANJOB'AL MAYOR (7)

Q'anjob'alano (5)

Q'anjob'a el (3)

Q'anjob'al

Akateco

Jakalteko

Motozintleco (2)

Chujano (2)

Lucía T. Varona

Según afirma Lucía T. Varona, fai mil o quinientos años del Q´anjob´al estremaron el Akateko, el Popti´ (jakalteko) y el Q´anjob´al; del Tezeltal y Tzeltal y el Tzotzil, del Ch´ol dixebrar del Chórti, el Ch´olti, el Ch´ol y el Chotal (toos allugaos en Méxicu, menos el Ch´orti´).^[8]

SIL Internacional y Ethnologue

Según los estudios de la SIL y Ethnologue, el acateco pertenez a la sub-familia Kanjobalana-Chujeana,^[9] esta familia se desglosa asina:

MAYA

Kanjobalano-Chujeano

Chujeano

Chuj, dialeuto San Sebastián Coatán [cac] (Guatemala)

Chuj, dialeutu Ixtatán [cnm] (Guatemala)

Tojolabal [toj] (Mexico)

Kanjobalano

Kanjobal-Jacalteco

Jakalteko, Occidental [jac] (Guatemala)

Jakalteko, Oriental [jai] (Guatemala)

Q'anjob'al, Occidental [kjb] (Guatemala)

Akateko [knj] (Guatemala)

Mocho

Mocho [mhc] (Méxicu)

Estudios de la Universidá de San Carlos de Guatemala

De siguío preséntase una hestoria gráfica (según estudios modernos de la Universidá de San Carlos de Guatemala^[10]) de la historia llingüística del acateco:

Proto maya (hai 4100 años).

Kanjobalano-chujeano (hai 2100 años).

Chujeano (fai 1600 o 1500 años).

Kanjobal (fai 1600 o 1500 años).

Kanjobal (hai 700 años).

Acateco (hai 700 años).

Poptí (Jacalteco) (hai 700 años).

Roberto Zavala Maldonado

Unu de los estudios más completos ye Acateco de la Frontera Sur de Roberto Zavala Maldonado, en xunto con Colette Craig de la Universidá d'Oregon, reconózse-y como una llingua que pertenez a la subfamilia kanjobaleana xunto col jacalteco y el kanjobal.

Tamién reconocen que la clasificación interna d'esta subfamilia foi una tema d'alderique dende los años setenta cuando se propunxo que los dialeutos de San Rafael la Independencia y de San Miguel Acatán formaben una unidá llingüística distinta del kanjobal faláu nel occidente. Esiste una cierta inteligibilidad ente los pueblos vecinos d'esta área pos ye una cadena de dialeutos d'oriente a occidente onde'l acateco ye l'eslabón entemediu ente l'jacalteco y el kanjobal.

La obra Acateco de la Frontera Sur ye un volume del Archivu de Llingües Indíxenes, pervalible yá que nél da cuenta de les distintes carauterístiques tipolóxiques manifestaes nel tueru maya.

Fonoloxía

Esisten munches particularidaes del acateco, que lo faen notar con al respeutive de los idiomes vecinos y al tueru maya polo xeneral como la presencia d'una serie de consonantes retroflexes típiques de les llingües kanjobaleanas (veanse por casu les pallabres ʔišim "maíz", ʔiš "muyer" o 'waš "bonu"). A diferencia del jacalteco, nel acateco nun se da la nasal velar que ye fonémica nel primer idioma (JAC: nhah, ACA: na: "casa"; JAC: onh, ACA: ʔon "aguacate"). Les vocales llargues del acateco nun esisten en nenguna otra llingua kanjobaleana (cf. los contrastes ente pat "ranchu" y paːt "tortiella"). A diferencia del kanjobal, el acateco nun tien el fonema /q/.

Vocales

Curties	Llargues con tonu baxu
[a]	[aː]
[y]	[yː]
[i]	[iː]
[o]	[oː]
[o]	[oː]

Consonantes

**Inventariu fonémico de les consonantes**
	Billabial	Alveolar	Postalveolar	Retroflexa	Palatal	Velar	Uvular	Glotal
Nasales	m	n
Oclusives	p	t tʼ				k kʼ	qʼ	ʔ
Implosivas	ɓ
Fricatives		s	ʃ	ʂ		x
Africaes		t͡s t͡sʼ	t͡ʃ t͡ʃʼ	ʈ͡ʂ ʈ͡ʂʼ
Aproximantes	β̞				j
Vibrantes		ɾ
Llaterales aproximantes		l

Les oclusives sonores /p/ y /k/ tienen dos alófonos posicionales: pronúnciense [p] y [k] en posición inicial y media, y tresfórmense nos fonemes aspiraos [p^h] y [k^h] en posición final. La oclusiva sonora /t/ tamién tien un alófono planu, [t], y otru aspiráu, [t^h], pero nesti casu, el primeru asocede en posición inicial o ente vocales y el segundu, antes de consonantes oclusives .
Les consonantes eyectivas son fonemes separaos de les sos variantes simples.
La implosiva billabial sonora /ɓ/ ensórdase [ɓ̥] en posición final.
La fricativa velar sorda /x/ pronúnciase como una fricativa glotal sorda [h] en posición inicial.
La nasal alveolar sonora /n/ pronúnciase como nasal billabial [m] ante /p/ y /ɓ/ y como nasal velar [ŋ] ante consonante velares y postvelares.
La aproximante billabial sonora /β̞/ ye pronunciada como una fricativa billabial sonora [β] por falantes nueves.
La oclusiva uvular glotalizada /qʼ/ ye realizada por dellos falantes en forma oclusiva velar glotalizada /kʼ/ cuando s'haya en posición inicial y media. Amás, tamién puede asoceder qu'en posición media y final, neutralizar cola glotal o cola oclusión glotal /ʔ/ con /kʼ/.
Na proximidá de /ʔ/ o d'otra consonante glotalizada, les vocales tienden a sufrir laringalización.

Gramática

Sistema de categorización léxica

Unu de les traces típiques de la subfamilia kanjobaleana y que se manifiesta de manera amplia nel acateco ye'l sistema de categorización léxica. La llingua tien trés paradigmes de morfemes clasificatorios, dos d'ellos nel sintagma cuantitativu y otru nel sintagma nominal individuativo. El clasificadores nominales apaecen en sintagmes nominales precediendo al nucleu o son sustitutos de sintagmes nominales, esto ye, funcionen como pronomes de tercer persona. Ésta ye una de les carauterístiques sintáctiques de mayor interés nesta subfamilia.

L'usu anafóricu de los clasificadores nominales rescampla na narración inicial onde se recupera al referente recurriendo de cutio al clasificador nax "masculín" pa caltener a los protagonistes constantemente identificaos a lo llargo del discursu. El sistema de clasificadores nominales d'estes llingües estremar de los sistemes de xéneru y clases nominales, ente otres coses, porque dexen establecer especificaciones semántiques que etimológicamente son entá tresparentes.

L'exemplu (8) da cuenta de les posibilidaes pa categorizar a un sintagma nominal que tien como referencia a un ser humanu: nax "home", ʔiš "muyer", k´o "humanu conocíu", yab´ "humanu apreciáu". Tamién esisten clasificadores p'animales, plantes y productos de madera: nonʔ "animal" (8), ʔan "plantes" (17), teʔ "madera" (1).

La llingua tamién tien clasificadores numberales, tal como se ve ejemplificado en kaneb´ "cuatro inanimáu", kank´on "cuatro animales", kanwan "cuatro humanos" (140 nel léxicu).

Gramaticalización de la noción d'espaciu

Ésta ye una carauterística d'interés tipolóxicu y constante na familia maya, que na subfamilia kanjobaleana manifestar por mediu d'un sistema de morfemes direccionales qu'apaecen como enclíticos de les bases predicatives. Esti paradigma de morfemes non codifica puramente la noción de movimientu y direición sinón que señala la trayeutoria ente dos puntos del espaciu. Esta propiedá refléxase claramente nos exemplos con verbos estativos como l'esistencial ʔey "esistir" qu'apaez con diversos direccionales: ʔey=ʔok "esiste p'adientro"; ʔey=tox "esiste escontra allá". Ye típicu d'esta subfamilia la posibilidá de combinar nuna cadena sintagmática dellos direccionales como nel exemplu: ʔyːl=toj "esiste d'adientro escontra fuera".

Distribución y llendes llingüístiques

Guatemala

Con una cobertoria xeográfica de 114 Km², la comunidá acateca ocupa parte del territoriu del departamentu de Huehuetenango na comunidá noroccidental de Guatemala. Al norte colinda con San Sebastián Coatán, Nentón y Santolaya; al sur, con San Juan Ixcoy, Soloma y Santolaya y al oeste, con Jacaltenango. Allugar na sierra de los Cuchumatanes.

La comunidá acateca atópase arrodiada por pueblos que falen distintos idiomes, pero rellacionaos ente sigo: al norte atopen les comunidaes Popti' y Chuj; al sur y al oeste, la comunidá Popti' y una área de falantes d'español; y al este la comunidá Q'anjob'al.

Nel departamentu de Huehuetenango, falar nos siguientes conceyos y aldegues: San Rafael La Independencia, San Miguel Acatán y l'aldega Jo'om de San Sebastián Coatán.^[11]

Méxicu

Según Roberto Zavala Maldonado, el acateco de la frontera sur ye una llingua de la familia kanjobaleana bien cercana al kanjobal falada tamién nel conceyu guatemalianu de Barillas. En Méxicu allugar nos ejidos de Cuauhtémoc, Benito Juárez y Llagu Escondíu, toos nel conceyu de Les Margarites en Chiapas. Los acatecos mexicanos son descendientes d'inmigrantes guatemalianos provenientes de los conceyos de San Miguel Acatán y San Rafael La Independencia. Tamién hai escases minoríes en Quintana Roo.

Vocabulariu

Cómo dicir "Hola":

Tet shi'

Cómo dicir "¿Cómo estes?:

Watx' el mio ja Kul?

Cómo responder al anterior:

Watx'

Cómo dicir "Adiós":

Xawil hab'aa
Qil xin

Cómo dicir "¿Cuál ye'l to nome?:

Tzet hab'i?

Cómo dicir "El mio nome ye...":

Hi pi'han hai...

Cómo dicir "Sí":

Haa'

Cómo dicir "Non":

K'amaj
C'am

Cómo dicir "Te quiero":

Chachinkamk'ulnehan

Númberos

1: Hun
2: Caab
3; oxeb'
4; Cane'p
5; Hueb

Escritura

Pa escribir esti idioma, precísense 36 grafemes. Les minoríes estauxunidenses utilicen la llingua tantu en forma oral como escrita.^[12] Según datos de Joshua Project, en 1981, escribiéronse porciones de la Biblia y el Nuevu Testamentu.^[13] En 1974 José Juan Andrés, nativu de San Miguel Acatán escribió Wakax Kan y otros testos acatecos (coles sos respeutives traducciones al español) utilizando l'alfabetu práuticu del Proyeutu Llingüísticu Francisco Marroquín.^[14]

Referencies

↑ Congresu de la República de Guatemala. «Decreto Númberu 19-2003. Llei d'Idiomes Nacionales». ALMG. Archiváu dende l'orixinal, el 29 d'abril de 2009. Consultáu'l 22 de xunu de 2009.
↑ «Proyeutu de Reformes a la Constitución Política» (castellanu). Base de Datos Políticos de les Amériques (Llunes 26 d'ochobre de 1998). Consultáu'l 4 d'agostu de 2006. La Consulta Popular realizóse'l 16 de mayu de 1999. Les Reformes Constitucionales nun fueron aprobaes pol pueblu.
↑ Ernesto Díaz Couder Cabral (xineru de 2001). «Cultures y interculturalidad en Guatemala». Lic. Manuel de Jesús Salazar Tetzagüic. Universidá Rafael Landívar Facultá d'Humanidad Instituto de Llingüística y Educación. Consultáu'l 29 de xunu de 2007.
↑ «Mapes llingüísticos y metodoloxía utilizada» (castellanu). ebiguatemala. Archiváu dende l'orixinal, el 9 d'ochobre de 2007. Consultáu'l 30 de xunu de 2007.
↑ Ernesto Díaz Couder Cabral (ochobre 2000-marzu 2001). «La clasificación de les llingües indíxenes» (castellanu). Lyle Campbell y Terrance Kaufman. Ejournal. Archiváu dende l'orixinal, el 27 de setiembre de 2007. Consultáu'l 28 de xunu de 2007.
↑ Campbell, Lyle; Terrence Kaufman. Mesoamerican historical linguistics and distant genetic relationships: Getting it straight, páx. 362-72.
↑ Campbell, Lyle; Terrence Kaufman (1990). Llingüística Mayence: ¿Ónde atopamos agora?, páx. 51-58.
↑ Lucia T. Varona (2003). «GUATEMALA; UN PAIS DE MUNCHES LLINGÜES» (castellanu). Santa Clara University. Archiváu dende l'orixinal, el 9 de xunetu de 2007. Consultáu'l 30 de xunu de 2007.
↑ Gordon, Raymond G., Jr. (2005). «Linguistic Lineage for Akateko» (inglés). Ethnologue. Ethnologue.com. Consultáu'l 30 de xunu de 2007.
↑ Institutu d'Estudios Interétnicos de la Universidá de San Carlos de Guatemala (Abril de 2002). «INTERCULTURALIDAD Un enfoque Académicu a una Realidá Social» (castellanu). Institutu d'Estudios Interétnicos de la Universidá de San Carlos de Guatemala y la Facultá de Ciencies Sociales de la Universidá de Tromso, Noruega. Serviprensa, S.A.. Archiváu dende l'orixinal, el 15 de marzu de 2007. Consultáu'l 4 d'agostu de 2006.
↑ «Distribución de los idiomes: nucleos de fala y dispersión de falantes» (castellanu). Ministeriu de Cultura y Deportes Guatemala. Archiváu dende l'orixinal, el 4 de febreru de 2007. Consultáu'l 30 de xunu de 2007.
↑ «Dato Xenerales de Guatemala» (castellanu). El mio Guatemala (1997-2003). Archiváu dende l'orixinal, el 15 d'agostu de 2000. Consultáu'l 4 d'agostu de 2006.
↑ «Joshua Project - Ethnic People Groups speaking Akateko» (inglés). Joshua Project. Joshua Project. Consultáu'l 30 de xunu de 2007.
↑ Andrés, J. J., & Dakin, K. (2013). El wakax kan y otros testos acatecos. Tlalocan, 11.

Bibliografía

Andrés, José Juan y Andreas Koechert (1989) "El wakax kan y otros testos acatecos", Tlalocan. Revista de Fontes pa la Conocencia de les Cultures Indíxenes de Méxicu núm. 11, 285-300. Etnollingüística. Llingües Mexicanes: Acateco.
Dakin, Karen, José Juan Andrés, Leandro López y Fernando Peñalosa (1996), Diccionariu akateko-español, Yaxte, Palos Verdes, California. Lexicoloxía y Lexicografía: Diccionarios. Llingües Mexicanes: Acateco y Español.
Schüle, Susanne (1996) "Word order flexibility in Akatec", Memories del III Alcuentru de Llingüística nel Noroeste, Eds. Zarina Estrada Fernández, Max Y. Figueroa Esteva y Gerardo López Cruz. Universidá de Sonora, Hermosillo, t. 1, páxs. 219-246. Morfosintaxis y Tipoloxía. Llingües Mexicanes: Acateco.
Zavala Maldonado, Roberto (1996) "La pragmática de les voces en akateko", Memories del III Alcuentru de Llingüística nel Noroeste, Eds. Zarina Estrada Fernández, Max Y. Figueroa Esteva y Gerardo López Cruz. Universidá de Sonora, Hermosillo, t. 1, páxs. 247-288. Morfosintaxis y Pragmática. Llingües Mexicanes: Acateco.
Zavala Maldonado, Roberto (1992)Acateco de la Frontera Sur (Acateco of the Southern Border), Corporación Industrial Gráfica S.A. de C.V. ISBN 988-12-0569-3
Zavala Maldonado, Roberto (1994) "Ta moviéndose-y el tapete: gramaticalización de verbos de movimientu en akateko", Memories del II Alcuentru de Llingüística nel Noroeste, Ed. Zarina Estrada Fernández. Universidá de Sonora, Hermosillo, t. 2, páxs. 101-141. Morfosintaxis y Tipoloxía. Llingües Mexicanes: Acateco
Zavala Maldonado, Roberto (1997), "Functional analysis of akatek voice constructions", International Journal of American Linguistics, 63, núm. 4, 439-474. Morfosintaxis. Llingües Mexicanes: Acateco.
Zavala Maldonado, Roberto (2000) "Multiples classifier systems in Akatek (Mayan)", Systems of nominal classification, Ed. Gunter Senft. Cambridge University Press, Cambridge, páxs. 114-146. Tipoloxía y Morfosintaxis. Llingües Mexicanes: Acateco.

Enllaces esternos

Diccionariu faláu akateko. K’ulb’il Yol Twitz Paxil / Academia de llingües mayes de Guatemala, Living Tongues Institute for Endangered Languages. http://www.talkingdictionary.org/akateko
Idioma acateco en Global Recordings Network
Idioma acateco en Joshua Project
Idioma acateco en Proyeutu Rosetta
Idioma acateco en The Linguist List

[Llei-1] Congresu de la República de Guatemala. «Decreto Númberu 19-2003. Llei d'Idiomes Nacionales». ALMG. Archiváu dende l'orixinal, el 29 d'abril de 2009. Consultáu'l 22 de xunu de 2009.

[Constitución_Guatemaliana-2] «Proyeutu de Reformes a la Constitución Política» (castellanu). Base de Datos Políticos de les Amériques (Llunes 26 d'ochobre de 1998). Consultáu'l 4 d'agostu de 2006. La Consulta Popular realizóse'l 16 de mayu de 1999. Les Reformes Constitucionales nun fueron aprobaes pol pueblu.

[3] Ernesto Díaz Couder Cabral (xineru de 2001). «Cultures y interculturalidad en Guatemala». Lic. Manuel de Jesús Salazar Tetzagüic. Universidá Rafael Landívar Facultá d'Humanidad Instituto de Llingüística y Educación. Consultáu'l 29 de xunu de 2007.

[4] «Mapes llingüísticos y metodoloxía utilizada» (castellanu). ebiguatemala. Archiváu dende l'orixinal, el 9 d'ochobre de 2007. Consultáu'l 30 de xunu de 2007.

[5] Ernesto Díaz Couder Cabral (ochobre 2000-marzu 2001). «La clasificación de les llingües indíxenes» (castellanu). Lyle Campbell y Terrance Kaufman. Ejournal. Archiváu dende l'orixinal, el 27 de setiembre de 2007. Consultáu'l 28 de xunu de 2007.

[Campbell,_Lyle_y_Terrence_Kaufman-6] Campbell, Lyle; Terrence Kaufman. Mesoamerican historical linguistics and distant genetic relationships: Getting it straight, páx. 362-72.

[Campbell,_Lyle_y_Terrence_Kaufman_2-7] Campbell, Lyle; Terrence Kaufman (1990). Llingüística Mayence: ¿Ónde atopamos agora?, páx. 51-58.

[8] Lucia T. Varona (2003). «GUATEMALA; UN PAIS DE MUNCHES LLINGÜES» (castellanu). Santa Clara University. Archiváu dende l'orixinal, el 9 de xunetu de 2007. Consultáu'l 30 de xunu de 2007.

[Ethnologue-fam-9] Gordon, Raymond G., Jr. (2005). «Linguistic Lineage for Akateko» (inglés). Ethnologue. Ethnologue.com. Consultáu'l 30 de xunu de 2007.

[IDEI-10] Institutu d'Estudios Interétnicos de la Universidá de San Carlos de Guatemala (Abril de 2002). «INTERCULTURALIDAD Un enfoque Académicu a una Realidá Social» (castellanu). Institutu d'Estudios Interétnicos de la Universidá de San Carlos de Guatemala y la Facultá de Ciencies Sociales de la Universidá de Tromso, Noruega. Serviprensa, S.A.. Archiváu dende l'orixinal, el 15 de marzu de 2007. Consultáu'l 4 d'agostu de 2006.

[MCyDG-11] «Distribución de los idiomes: nucleos de fala y dispersión de falantes» (castellanu). Ministeriu de Cultura y Deportes Guatemala. Archiváu dende l'orixinal, el 4 de febreru de 2007. Consultáu'l 30 de xunu de 2007.

[El_mio_Guaemala-12] «Dato Xenerales de Guatemala» (castellanu). El mio Guatemala (1997-2003). Archiváu dende l'orixinal, el 15 d'agostu de 2000. Consultáu'l 4 d'agostu de 2006.

[Joshua_Project-13] «Joshua Project - Ethnic People Groups speaking Akateko» (inglés). Joshua Project. Joshua Project. Consultáu'l 30 de xunu de 2007.

[14] Andrés, J. J., & Dakin, K. (2013). El wakax kan y otros testos acatecos. Tlalocan, 11.

[3]

[1]

[2]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]