Llinia Massa-Senigallia

La llinia La Spezia-Rimini (poles llocalidaes de La Spezia y Rimini) o llinia Massa-Senigallia (poles llocalidaes de Massa y Senigallia) ye una llende llingüística que dixebra les llingües galoitalianes del norte y les llingües italianes centromeridionales. La mesma llinia ta definida por un fexe d'isogloses qu'estremen dambos grupos llingüísticos.

Exemplos d'isogloses

La mayor parte d'isogloses acomuñaes a la llinia La Spezia-Rimini son naturalmente isogloses fonétiques. El siguiente cuadru presenta dalgunes de les carauterístiques típiques qu'estremen les variedaes romances al norte y al sur de dicha llinia:

LlATÍN		CLAVE(M)	VECLUS	CAPILLU(M)	IOCARE	CATENA(M)	VACCA	PAX	UNUM	NŎCTE(M)	LĂCTE(M)	FĂCTU(M)	CĂNE(M)	HŎMINE(M)
Galoitálicu	Lombardu	tʃav	vetʃ / veʒ	kavɛl	dʒuga	kadɛna	vaka	pas	yn	nɔʧ	laʧ	faʧ	ka	ɔm
	Ligur	tʃavæ	veʒiu	kavelu	dʒuga	kadɛna	vaka	paze	yn	nøtʃe	lajt / lœt(e)	fajt	kan	omu
	Piamontés	tʃav	vetʃ / vej	kavɛl	dʒuge	kadɛna	vaka	pas	yn	nøit	lajt	fajt	kan	ɔm
	Emiliano-romañol	tʃæv	vetʃ	kævɛl	zuger	kadɛna	vaka	pæs	on	nɔt	lat	fat	kan	ɔm
	Vénetu	tʃave	vetʃo	kavelo	zugar	kadɛna	vaka	paze	un	note	late	fato	kan	ɔmo
	Istrianu	tʃave	vietʃo	kavelo	zuga	kadena	vaka	pas	un	nwɔto	lato	fato	kan	ɔmo
	Llinia La Spezia-Rímini
Italorromance	Italianu	kiave	vekkjo	kapello	dʒokare	katena	vakka	patʃe	uno	nɔtte	latte	fatto	kane	wɔmo
	Romanescu	kiave	vekkjo	kapello	dʒoka	katena	vakka	patʃe	uno	nɔtte	latte	fatto	kane	ɔmo
	Napolitanu	kiavə	viekkjə	kapellə	juka	katena	vakka	patʃə	unə	nottə	lattə	fattə	kanə	ɔmmə
	Sicilianu	kiavi	vekkju	kapiddu	jukari	katina	vakka	paʃi	unu	nɔtti	latti	fattu	kani	ɔmu

Al norte de la llinia tiénense les siguientes carauterístiques relevantes:

Vocales:
- Esistencia de redondeamiento vocálicu (vocali turbate) nel sector noroccidental: lat. MŪRU(M) 'muriu' > piamontés de Turín /myr/.
- Apócope, na mayor parte de les llingües galoitalianes perdiéronse les átones finales, sacante les /-a/ (dacuando delles /-i/ tamién se caltienen). Exemplos el lombardu tien òm 'home' (llatín HŎM<o>Ō</o>), nef nieve' (lat. NĔV<o>Y</o>), füm 'fumu' (lat. FŪM<o>O</o>), fil 'filo' (lat. FĪL<o>O</o>), röda 'rueda' (lat. RŎT<o>A</o>) (frente a los equivalentes n'italianu uomo, fumo, nieve, filu, ruota que caltienen siempres la vocal final llatina). En ligur, sicasí, caltiénense delles vocales finales (sacante trés -n) como s'aprecia nos exemplos ramu, rami; lüme, lümi "ramu, ramos; lluz, lluces" (llatín RAMU, RAMI; LŪMĔN, LŪMĬNES</o>; italianu ramu, rami; lume, lumi), ente que pa les pallabres en -n el ligur tien can, chen /kaŋ, keŋ/ 'dog, perros' (frente al italianu cane, cani).
- Síncopa o enclín a la cayida de vocales pretóniques: DENAR(I)O 'dineru' > piamontés de Turín /dne/ (toscanu denaro).
- La Metafonía ye bien común y afecta a les vocales abiertes tóniques è /ɛ/ y ò /ɔ/ cuando van siguíes de /i/ (dacuando tamién /o/). Esti cambéu fonéticu antecedió a la cayida de vocales finales polo que los sos efeutos persisten entá dempués d'haber saperecido les vocales finales. Esto lleva a los desarrollos ie y uo qu'en munchos dialeutos va más lloñe llegando a los monoptongos i y ö /ø/. Esta diptongación ye distinta de la qu'esiste n'italianu estándar (que se produz tantu en sílabes abiertes como zarraes). Asina en lombardu tiense quest 'esto' (italianu questo) pero sicasí quist 'estos' (italian questi).
Consonantes:
- Lenición de les consonantes oclusives sordes intervocáliques. Esta lenición puede ser una sonorazación como en FRATĔLLU > lombardu /fraˈdɛl/, > piamontés /ˈfrɛl/ (toscanu/italianu estándar fratello / francés frère) o una espirantización CAPĬLLU > piamontés /kaˈvɛj/ (italianu capello / catalán cabell).
- Palatalización del grupu consonánticu -CT-: LĂCTE 'lleche' > Piamontés de Turín /lajt/, > Lombardu /laʧ/.
- Desgeminación consonántica: *TUCCA 'suco, mueyu' > Vénetu /tɔʧo/.
- Palatalización en grau diversu, según les regines, de la A tónica llatina, como en CAVĀRE > piamontés de Turín /gaˈvɛ/ (esa traza tamién se presenta en francés estándar CAPRA > /čɛˈvɾ/).

Romance occidental y oriental

Pa dellos autores que consideren que la división primaria nes llingües romances dar ente les llingües romances occidentales (galoibérico) y les orientales (italorrumano) la llinia Massa-Senigallia ye la frontera ente dambos grupos, les llingües occidentales taríen llindaes al norte de dicha llinia, y les les llingües orientales al sur de dicha llinia. Sicasí, non tolos autores comparten la la división ente romance occidental y romance ye la división primaria.

Formes de plural

Anguaño la mayoría de les llingües romániques occidentales (iberorromance, occitanorromance, galorromance) usa como morfema de plural -s (francés, español, portugués) derivada de la marca d'acusativu plural del llatín, ente que les llingües al sur y este de la llinia Massa-Senigallia (italianu, rumanu) usen formes de plural derivaes del nominativu plural (-y, -i):

Llatín (nominativu)	Italianu	Llatín (acusativu)	Español
VĪTA, VĪTÆ	vita, vite	VĪTAM, VĪTĀS	vida, vides
LUPUS, LUPĪ	lupo, lupi	LUPUM, LUPŌS	llobu, llobos

Sicasí, tien de señalase que les llingües galoitalianes al norte de la llinia Massa-Senigallia usen formes de plural derivaes de (-i (masculín) y -y (femenín)). Por casu en idioma piamontés tiense:

ël can / ij can^[1] 'el can perru / los canes perros'

la stòria / -y stòrie 'la hestoria / les hestories'

La mesma situación paez esistir en francés antiguu (anque namái pa los masculinos):

li pere / li pere^[1] (casu rectu)

-y pere / les peres (casu oblicuu)

la chose / les choses 'la cosa / les coses'

Por esa razón tien de señalase que la diferencia ente plural sigmático (-s) y non sigmático (-i, y) nun tuvo primeramente bien correlacionada cola llinia Massa-Senigallia.

Referencies

↑ ^1,0 ^1,1 Nótese qu'esta forma de plural riquió'l cambéu analóxicu de -ye en -ī.

Bibliografía

C. Grassi, A. A. Sobrero, T. Telmon. Fondamenti di dialettologia italiana, Roma-Bari, Editori Laterza, 1997, ISBN 88-420-5131-4.
L. Renzi. Nuova introduzione alla filologia romanza. Bologna, Il Mulino. Pagg. 504. ISBN 88-15-04340-3

[plural-1] 1,0 ^1,1 Nótese qu'esta forma de plural riquió'l cambéu analóxicu de -ye en -ī.

[1]