Wikipedia

Mauna Kea

Mauna Kea (pronunciación n'inglés: /ˌmɔːnə ˈkeɪ.ə/ ó /ˌmaʊnə ˈkeɪ.ə/) ye un volcán inactivu de la islla de Ḥawai. Con una altitú de 4207 msnm, ye'l puntu más altu del estáu de Ḥawai.

Mauna Kea
volcán y monte
Situación
PaísBandera de Estaos Xuníos d'América Estaos Xuníos
EstaosBandera de Ḥawai Ḥawai
Condáu condáu de Hawaii
Cordal Cadena de montes somarinos Ḥawai-Emperador
Coordenaes 19°49′14″N 155°28′05″W / 19.8206°N 155.4681°O / 19.8206; -155.4681
Mauna Kea alcuéntrase en Ḥawai
Mauna Kea
Mauna Kea
Mauna Kea (Ḥawai)
Datos
Altitú 4207,3 m[1]
Prominencia 4207,3 m
Materiales basaltu
Arquiteutura
Cambiar los datos en Wikidata

Como la mayor parte del volcán atopar so l'agua, si midir dende la so base oceánica, el Mauna Kea tendría un altor de más de 10.000 m y podría considerase'l monte más altu del mundu, superando inclusive'l Everest.

Mauna Kea tien una edá d'aproximao un millón d'años y dexó la fase más activa de volcán n'escudu dende hai cientos de miles d'años. Nel so actual estáu post-escudu, la so llava ye más mafosa, dando llugar a un perfil más serrapatosu. El volcanismo recién tamién-y dio un aspeutu muncho más aspru que los volcanes vecinos; otros factores contribuyentes inclúin la construcción de cono de ceniza, la descentralización de les sos zones de fisuras, la glaciación del cume y la erosión causada polos vientos alisios predominantes. La última erupción asocedió hai 6000 a 4000 años y anguaño el Mauna Kea ye consideráu inactivu.

Na mitoloxía ḥawaiana, los cumes de la islla de Ḥawai son llugares sagraos. Según una antigua llei ḥawaiana, namái los nobles (ali'i) d'altu rangu teníen permisu de visitar el cume. Los antiguos ḥawaianos que vivíen nes fasteres de Mauna Kea dependieron de los estensos montes p'alimentase y utilizaron los depósitos de mestos basaltos pa la producción de ferramientes. Cola llegada de los europeos a finales del sieglu XVIII, los colonos introducieron ganáu, oveyes y animales de caza, munchos de los cualos s'amontesaron y empezaron a estropiar l'equilibriu ecolóxicu del monte. Ecológicamente, Mauna Kea puede estremase en tres seiciones: un clima alpín nel cume, un monte de Sophora chrysophylla-Myoporum sandwicense (o māesquite-naio) nes fasteres, y na base un estensu monte de Acacia koa-Metrosideros polymorpha (o koa-'ōhi'a), qu'en gran parte foi estenáu pa los plantíos de la industria azucrero. Nos últimos años, la esmolición pola vulnerabilidá de les especies natives llevó a demandes xudiciales qu'obligaron el Departamentu de Tierra y Recursos Naturales de Ḥawai a erradicar toles especies d'animales amontesaes nes fasteres del monte.

Pola so altitú, ambiente seco y fluxu d'aire estable, el cume de Mauna Kea ye unu de los meyores sitios del mundu pa la observación astronómica. Dende la creación d'un camín d'accesu en 1964, construyéronse trece telescopios nel cume, financiaos por once países distintos.

Los observatorios de Mauna Kea utilizar pa la investigación científica del espectru electromagnéticu dende la lluz visible a la radio y entienden la instalación más grande del mundu. La so construcción nun "paisaxe sagrao"[2] sigue siendo una tema d'alderique.

Xeoloxía

editar
 KilaueaHualalaiKohalaMauna Loa
Mapa d'imaxe cliqueable de la islla de Ḥawái resaltando l'allugamientu de Mauna Kea, qu'entiende 22,8 % de la superficie de la islla.[3]

Mauna Kea ye unu de los cinco volcanes de puntu caliente que conformen la islla de Ḥawái, la islla más grande y más nueva de la cadena de montes submarinos Ḥawai-Emperador.[4] D'estos cinco volcanes, Mauna Kea ye'l cuartu más antiguu y el cuartu más activu.[3] Empezó como un volcán pre-escudu alimentáu pol puntu caliente de Ḥawai fai alredor un millón d'años, y convirtióse nun volcán escepcionalmente activu mientres la so fase d'escudu hasta hai 500.000 años.[5] Mauna Kea entró nuna etapa post-escudu más sele fai 250.000 a 200.000 años,[6] y ye anguaño inactivu.[3] Nel so cume, Mauna Kea nun tien una caldera visible, sinón una serie de pequeños conos de cenices y piedra pómez cerca del cume. Ye concebible qu'una caldera pudiera esistir nel cume y cubierta por depósitos d'erupciones posteriores.

Mauna Kea tien un volume de más de 3200 km³ y la so masa ye tal que, xunto col volcán vecín Mauna Loa, causa una depresión de la corteza oceánica con una fondura de 6 km.[7] El volcán sigue deslizándo y entartallándose sol so propiu pesu a una velocidá de menos de 0,2 mm per añu. Gran parte de la so masa atopar al este del so actual cume. Mauna Kea álzase 4205 m sobre'l nivel del mar y ye el puntu más altu del estáu de Ḥawái, bien que namái supera'l Mauna Loa por 35 m.[3][8] Si midiera'l Mauna Kea dende la so base oceánica, tendría un altor de más de 10.000 m, significativamente mayor que l'altitú sobre nivel del mar del Monte Everest.[9][10]

Al igual que los demás volcanes de Ḥawai, Mauna Kea formóse cuando la placa tectónica del Pacíficu pasó enriba del puntu caliente de Ḥawai, un puntu caliente nel mantu terrestre subxacente.[11] Los volcanes de les islles de Ḥawai solo son la manifestación más recién d'esti procesu que, a lo llargo de 70 millones d'años, creó la cadena de montes submarinos Ḥawai-Emperador con un llargor total de 6000 km.[4] La opinión predominante, anque non unánime, ye que'l puntu caliente caltúvose estacionariu nel mantu terrestre mientres gran parte de, si non toa, la era Cenozoica.[4][12] Sicasí, anque la pluma mantélica de Ḥawai ye llargamente estudiada y bien entendida, la naturaleza de los puntos calientes sigui siendo enigmática.[13]

Mientres la so crecedera, les tendalaes de llava de Mauna Kea asolapar en capes complexes coles de los volcanes vecinos. Mauna Kea construyóse sobre les tendalaes más antigües de Kohala al noroeste y crucia la base de Mauna Loa al sur.[7] Les fisuras eruptives orixinales (zona de fisuras) nos lladrales de Mauna Kea fueron cubiertes pol so volcanismo post-escudu.[6] Enantes creíase que Filo Ridge, una prominente zona de fisuras volcániques submarina al este de Mauna Kea, yera parte del volcán, pero agora entiéndese que la zona de fisuras pertenez a Kohala y foi afeutada polos fluxos de llava más recién de Mauna Kea.[11][14]

Les laves que construyeron l'enorme volcán n'escudu fueron basaltos toleíticos, al igual que les de Mauna Loa, creaos pol amiestu de magma primaria cola corteza oceánica subducida.[15] Tán cubiertes polos más antiguos estrato predresos espuestos de Mauna Kea, los basalto alcalinos de l'actividá volcánica de la zona de Hāmākua, qu'asocedió ente 250.000 y 70-65.000 años tras. Les tendalaes de llava más recién son del tipu hawaita y mugearita y daten de l'actividá volcánica de Laupāhoehoe, ente 65.000 y 4000 años tras.[11][16] Estos cambeos na composición de la llava acompañaron el lentu amenorgamientu del suministru de magma al cume, lo que dio llugar a erupciones más débiles, siguíos por episodios aisllaos d'actividá, acomuñaos cola llatencia volcánica. La llava de Laupāhoehoe ye más mafosa y contién más elementos volátiles que los basaltos toleíticos anteriores; les sos tendalaes más grueses empinaron significativamente los lladrales de Mauna Kea. Amás, erupciones esplosives formaron cono de ceniza cerca del cume.[3] Estos conos son los centros eruptivos más recién de Mauna Kea. El cume actual ta apoderada por domos de llava y conos de ceniza con un diámetru d'hasta 1,5 km y un altor de cientos de metros.[6]

 
Cono d'escoria nel cume de Mauna Kea pel hibiernu.
 
Evidencia glacial en Mauna Kea, llingües glaciares ("m") y till glaciar ("w").

Mauna Kea ye l'únicu volcán ḥawaianu con marcada evidencia de glaciación, incluyendo lengua glaciares y till glaciar.[6] Probablemente esisten depósitos glaciares similares en Mauna Loa, pero estos fueron cubiertos por tendalaes de llava posteriores.[3] Magar l'allugamientu tropical de Ḥawai, mientres dellos periodo glaciales un amenorgamientu de la temperatura d'un namái grau yera abondu por que la nieve permaneciera nel cume del monte mientres tol branu, dando llugar a la formación d'un casquete de xelu.[17] Rexistráronse tres episodios de glaciación nos postreros 180.000 años, conocíos como l'episodiu Pōhakuloa (fai 180.000-130.000 años), Wāihu (fai 80.000-60.000 años) y Mākanaka (fai 40.000-13.000 años). Éstos esculpieron estensamente la superficie del cume y depositaron morrenes y un aniellu circular de till y grava a lo llargo de los lladrales cimeros del monte.[11] Mientres la glaciación de Mākanaka, erupciones subglaciales formaron conos de ceniza,[18] la mayoría de los cualos fueron fuertemente engurriaos pola aición glacial. Los conos más recién fueron edificaos enriba de los depósitos glaciares ente 9000 y 4500 años tras,[17][19] anque un estudiu indica que la última erupción pudo asoceder hai 3600 años.[20]

Na so estensión máxima, los glaciares estender del cume escontra baxo hasta una altitú d'ente 3200 y 3800 msnm.[21] Antes de 1974, un pequeñu área de permafrost de menos de 25 m d'anchu foi atopáu nel cume de Mauna Kea y ye posible qu'inda esiste.[11] La contorna del cume ye entecortáu por pequeñu ribayos formaos por regueros que namái flúin mientres les agües y el derretimiento de la nieve ivernizo.[2] Nel llau de barloventu del monte, la erosión hídrica impulsada polos vientos alisios aceleró la erosión d'una manera similar a la que se repara nel volcán más vieyu de Kohala.[22]

El llagu Waiau, el cuerpu llacustre más altu de la cuenca del Pacíficu, atópase en Mauna Kea.[23] Asítiase dientro del conu d'escoria Puʻo Waiau a una altitú de 3969 msnm y ye l'únicu llagu alpín en Ḥawai. Con una superficie de 0,73 hectárees y una fondura máxima de 3 m ye un llagu bien pequeñu y poco fondu. La datación por radiocarbono de muestres de la base del llagu indica que taba llibre de xelu fai 12.600 años. Los tipos de llava ḥawaiana son típicamente permeables lo que torga la formación de llagos por cuenta de la infiltración. Sicasí, nesti casu'l vapor d'azufre alterió la ceniza volcánica en magres de baxa permeabilidá, o bien les interaiciones esplosives ente los fluxos de magma xubiendo y les agües soterrañes o superficiales (erupciones freátiques) formaron cenices escepcionalmente fines que tamién contribuyeron a amenorgar la permeabilidá del llechu llacustre.[24]

Hasta 1993 se deconocía la esistencia de fontes d'agua artesiana na islla de Ḥawai. Por aciu perforaciones realizaes pola Universidá de Ḥawai afayóse un acuíferu artesiano —con una fondura del acuíferu de 100 metros— a 300 metros sol nivel del mar, dientro d'una capa compacta de tierra y llava onde les tendalaes de Mauna Loa y Mauna Kea atópense (rexón de Humuula saddle). La composición isotópica amuesa que l'agua presente foi derivada de l'agua proveniente de Mauna Kea a una altitú cimera a 2000 msnm. La so presencia atribuyir a una fonte d'agua duce dientro de la lente basal de Mauna Kea. Los científicos creen que puede haber más agua na lente d'agua duce de Mauna Kea que los modelos actuales pueden señalar.[25] En 2012 realizáronse dos perforaciones adicionales en Mauna Kea y afayóse agua a una altitú cimera a lo que s'antemanaba, pero con una fondura d'acuíferu inferior a lo esperao. Donald Thomas, direutor del Centru pal Estudiu de Volcanes Activos de la Universidá de Ḥawai, cree qu'una de les razones pa siguir estudiando los acuíferos en zones elevaes ye inclusive'l so usu práuticu, indicando: "Casi toes estes actividaes dependen de la disponibilidad d'agua potable que, na mayoría de los casos, tien de tresportase en camión a [Humuula] Saddle dende Waimea o Filo — un procesu ineficiente y costoso que consume una cantidá sustancial de los nuesos escasos combustibles líquidos”.[26]

Futura actividá volcánica

editar

La última erupción de Mauna Kea asocedió hai aproximao 4600 años (hacia 2600 e. C.);[11] por cuenta de esti periodu d'inactividá, asignar al cume un valor de 7 na clasificación de riesgu volcánico, y 8 a les fasteres inferiores, nuna clasificación onde'l valor 9 espresa'l riesgu volcánico más baxu. Por casu, asignóse-y un valor 9 al volcán estinguíu Kohala. Nos postreros 10.000 años, 20 % del cume del volcán foi cubiertu por tendalaes de llava, ente que casi nun hubo fluxos de llava nes fasteres mientres este mesmu periodu.[27]

A pesar de la so inactividá, espérase que Mauna Kea volverá entrar n'erupción. Envalórase que va haber abondu tiempu d'alvertencia pa sacupar, una y bones los telescopios nel cume de Mauna Kea, actuando como costosos clinómetros, seríen los primeres en detectar les diminutes deformaciones acomuñaos col "hinchadura" del volcán, previu a una erupción. Sobre la base d'erupciones anteriores, tal eventu podría asoceder en cualesquier parte de les fasteres cimeres del volcán y probablemente produciría estensos fluxos de llava, principalmente del tipu a'a, con un llargor de 15-25 km. Llargos periodos d'actividá podríen edificar conos de ceniza nos focos d'actividá volcánica. L'escurrimientu de tal erupción nun paez problable nos próximos sieglos y probablemente nun resultaría en munches víctimes, anque podría causar daños significativos a la infraestructura.[28]

 
Conos de ceniza y colaes de llava xeolóxicamente recién en Mauna Kea.
 
Mapa de les zones de riesgu volcánico de Mauna Kea y Kohala.

Historia humana

editar

Historia nativa

editar
 
Una estructura de piedra, o ahu, frente a Mauna Kea, en Saddle Road, ente Mauna Kea y Mauna Loa.

Los primeres antiguos ḥawaianos que llegaron a la islla de Ḥawai vivieron a lo llargo de la mariña, onde los alimentos y l'agua yeren abondoses. Mientres los sieglos XII y XIII, la colonización espandir escontra l'interior, hasta la rexón de Mauna Loa y Mauna Kea. La evidencia arqueolóxica suxer que s'utilizó esta rexón pa cazar, recoyer material de piedra, y posiblemente por razones espirituales o pa observaciones astronómiques o de navegación.[29] El monte abondosu del monte apurría plantes y animales p'alimentación, según les materies primes pa construyir cases. Les aves non voladores, qu'enantes nun conocieron depredadores, convertir nuna fonte d'alimentu básico.[30]

Los primeros asentamientos tuvieron un gran impautu nel ecosistema local y causaron la estinción de munches especies, sobremanera ente les aves. Los antiguos ḥawaianos introducieron plantes y animales foranos y la so llegada contribuyó tamién a un aumentu de la erosión.[31] L'ecosistema forestal de tierres baxes predominante tresformar en pacionales; esti cambéu foi parcialmente causáu pol usu de fueu, pero la razón principal paez ser la introducción de l'aguarón de la Polinesia (Rattus exulans).[32]

Los cumes de los cinco volcanes de Ḥawai son reverenciadas como llugares sagraos, y el cume de Mauna Kea, la más alta, ye considerada la más sagrada.[33][34] Por esta razón, un kapu (antigua llei ḥawaiana) acutó los derechos de visitar el cume a los ali'i (nobles) d'altu rangu. Los ḥawaianos acomuñaron elementos de la so redolada natural con deidaes particulares. Na mitoloxía ḥawaiana, el cume de Mauna Kea consideróse la "rexón de los dioses", el llugar onde moren deidaes benevolentas. Poliʻahu, la deidá de la nieve, tamién mora nesti llugar.[30] En ḥawaianu, Mauna Kea significa "monte blancu",[35] en referencia al cume frecuentemente cubiertu de nieve.

Alredor de 1100 d. C., los nativos establecieron canteres d'azueles a lo cimero de Mauna Kea pa estrayer basaltu con una densidá única —resultáu del enfriamientu rápidu de les tendalaes de llava al atopar el xelu glacial mientres erupciones subglaciales— pa la ellaboración de ferramientes lítiques. Recoyíase tamién vidriu volcánicu y gabro pa ellaborar ferramientes de corte y de pesca, y la madera de māesquite yera preferida pa los mangos. Dempués de 1400 d. C., mientres la puxanza de l'actividá na cantera, había instalaciones separaes pa la corte en brutu y finu; abellugos con alimentos, agua y madera pa sostener los trabayadores; y talleres pa la ellaboración del productu termináu.[30]

El llagu Waiau apurrió agua potable pa los trabayadores. Los xefes nativos tamién moyaben les cuerdes umbilicales de los naciellos na agua del llagu pa da-yos la fuercia del monte. Como parte del ritual acomuñáu cola esplotación de les canteres, los trabayadores alzaron santuarios pa los dioses; estos y otros artefautos de cantera permanecen nos sitios, la mayoría de los cualos atópense dientro de lo qu'agora ye la Mauna Kea Ice Age Reserve (reserva de la Edá de Xelu de Mauna Kea). L'usu de la cantera menguó col contautu colos europeos y estauxunidenses.[30]

Esta primer dómina foi siguíu por un periodu de paz y espansión cultural ente'l sieglu XII y finales del sieglu XVIII. La tierra estremar en rexones diseñaes tantu pa satisfaer les necesidaes inmediates de la población, como pa caltener el bienestar al llargu plazu del mediu ambiente. Estos ahupuaʻa tomaron xeneralmente la forma de llargues tires de tierra empobinaes de los cumes de monte a la mariña. El cume de Mauna Kea taba incluyida nel ahupuaʻa de Kaʻohe, y parte de la so fastera oriental estender hasta Humu'ula. Pa los ḥawaianos que vivíen nes fasteres del volcán, les principales fontes d'alimentación vinieron del monte de māesquite-naio nes fasteres cimeres, que-yos apurría alimentos vexetales y aves de caza. Casaron especies d'aves como ʻuaʻo (Pterodroma sandwichensis), nēnē (Branta sandvicensis) y palila (Loxioides bailleui). El monte de koa-ʻōhiʻa apurría la madera pa les canoes y les plumes d'aves pa fines ornamentales.[30]

Dómina moderna

editar
 
Vista de Mauna Kea dende'l Observatoriu de Mauna Loa.

Esisten tres rellatos d'esploradores estranxeros que visitaron Ḥawai antes de la llegada de James Cook en 1778.[36][37][38] Sicasí, les primeres representaciones occidentales de la isla, incluyendo Mauna Kea, fueron creaes por esploradores a fines del sieglu XVIII y principios del XIX. El contautu colos europeos y estauxunidenses tuvo importantes consecuencies pa los nativos de la isla. La población nativa ḥawaiana foi abrasada poles enfermedaes introducíes; ciudaes portuaries como Filo, Kealakekua y Kailua crecieron col establecimientu del comerciu internacional; y les canteres de azuelas en Mauna Kea fueron abandonaes tres la introducción de ferramientes de metal.[30]

El ganáu foi introducíu en 1793, cuando George Vancouver ufiertar como tributu al rei Kamehameha I. A principios del sieglu XIX, escaparen del encierre y analayaben llibremente pola isla, estropiando l'ecosistema. En 1809 John Palmer Parker llegó en Ḥawai y desenvolvió una amistá con Kamehameha I, quien lo punxo a cargu del manexu del ganáu na isla. Parker llogró una concesión de tierra adicional en 1845 y estableció el ranchu Parker na fastera norte de Mauna Kea, un estensu ranchu que sigue funcionando anguaño.[30] Los colonos de la islla quemaron y estenaron gran parte del monte nativu pa establecer plantíos de caña d'azucre y construyir viviendes.[39]

La construcción de Saddle Road ("camín de la siella de montar") —denomináu asina por cruciar el pandu ente Mauna Kea y Mauna Loa, que la so forma paecer a una siella de montar— foi termináu en 1943, lo que facilitó considerablemente l'accesu a Mauna Kea.[2]

L'Área d'Entrenamientu de Pohakuloa (PTA) nel pandu ye'l mayor espaciu d'entrenamientu militar de Ḥawai. La base de 44.055 hai estender dende les fasteres inferiores del volcán hasta una altitú de 2070 msnm en tierres estatales arrendaes al exércitu de los Estaos Xuníos dende 1956. Delles especies amenaciaes o en peligru d'estinción habiten esta zona, incluyendo quince especies de plantes, tres especies d'aves y una especie d'esperteyu.[2]

A partir de los años 1980, Mauna Kea foi oxetu d'estensa investigación arqueolóxica. Aproximao 27 % de la Reserva Científica fuera investigada en 2000, identificando 76 santuarios, 4 talleres pa la fabricación de azuelas, 3 otros marcadores, 1 campusantu confirmáu y 4 posibles sitios d'entierru.[30] Pa 2009, el númberu total de sitios identificaos aumentara a 223, y la investigación arqueolóxica nes fasteres cimeres del volcán sigue en cursu.[2] Suxirióse que los santuarios que tán dispuestos alredor del cume del volcán a lo llargo de lo que puede ser una antigua llende de nieve perpetuo, son marcadores pa delimitar la transición a la parte sagrada de Mauna Kea. A pesar de munches referencies sobre entierros alredor de Mauna Kea na historia oral ḥawaiana, pocos sitios fueron confirmaos hasta agora. Ye posible que'l gran númberu de conos de ceniza del volcán fueron acutaos pa entierros, lo qu'esplicaría l'ausencia de santuarios o otros artefautos arqueolóxicos alredor de los conos.[30]

Ascenciones

editar
 
David Douglas, un botánicu escocés que finó en Mauna Kea en 1834.

Antes de la llegada de los europeos y estauxunidenses, los nativos que xubieron Mauna Kea probablemente fueron empuestos más pol paisaxe que per senderos esistentes, yá que nun s'atopó nenguna evidencia d'antiguos senderos nel monte. Posiblemente siguieron les crestes naturales y los cursos d'agua. Los ḥawaianos probablemente xubieron les fasteres de Mauna Kea pa visitar los santuarios calteníos poles families na cercanía del cume; les tradiciones rellacionaes cola ascensión del monte esisten hasta'l día de güei. Sicasí, bien pocos nativos algamaron el cume debíu al estrictu kapu llindando'l so accesu.[30]

A principios del sieglu XIX hubo delles ascensiones rexistraes notables de Mauna Kea, incluyendo les siguientes:

  • El 26 d'agostu de 1823, Joseph F. Goodrich, un misioneru estauxunidense, fixo'l primer ascensu rexistráu nun solu día; Sicasí, un pequeñu arreglu de piedres qu'atopó nel cume suxirió-y que nun fuera'l primera ser humanu n'algamar el cume.[30] Tamién pasó pol Llagu Waiau, y rexistró cuatro ecosistemes ente la base y el cume del volcán.[40]
  • El 17 de xunu de 1825, una espedición d'HMS Blonde dirixida pol botánicu James Macrae, algamó'l cume de Mauna Kea. Macrae foi la primer persona que describió la espada platiada de Mauna Kea (Argyroxiphium sandwicense), escribiendo: "L'últimu quilómetru taba desprovistu de vexetación sacante una planta de la tribu Sygenisia, en crecedera paecida a una yuca, con fueyes apuntiaes de color platiáu y una espiga verde de trés o cuatro pies que produz cañes pendulares con flores marrones, verdaderamente magníficu, y casi val la pena'l viaxe de venir equí a velo arremente".[40]
  • En xineru de 1834, el botánicu David Douglas xubió'l monte y describió estensamente la división d'especies vexetales por altitú. Mientres una segunda xubida en xunetu, foi atopáu muertu nun pozu destináu a prindar ganáu selvaxe. Anque s'abarruntaba un asesinatu, finó probablemente por una cayida accidental. El llugar, Ka lua kauka 19°53′17″N 155°20′17″W / 19.88806°N 155.33806°O / 19.88806; -155.33806 (Kaluakauka), ta marcáu por abetos de Douglas, una especie nomáu nel so honor.[41]
  • En 1881, la reina Emma de Ḥawai viaxó escontra'l cume pa bañase nes agües del llagu Waiau mientres la competición pol papel de gobernante del reinu de Ḥawai.[30]
  • El 6 d'agostu de 1889, Y.D. Baldwin salió de Filo y siguió les siendes de ganáu hasta'l cume.[40]

A finales del sieglu XIX y principios del sieglu XX de cutiu formáronse senderos polos movimientos de fataos d'animales de caza, que podía percorrese a caballu.[30] Sicasí, l'accesu vehicular al cume yera práuticamente imposible hasta la construcción d'un camín en 1964, y sigue tando acutáu.[42] Anguaño, esisten múltiples senderos al cume, en dellos estaos d'usu.[2]

Ecología

editar

Antecedentes

editar

L'aislamientu xeográficu de Ḥawai tuvo una influencia notable na so ecoloxía. Les islles remotes como Ḥawai tienen un gran númberu d'especies que nun s'atopen en nenguna otra parte del mundu (vease endemismu en Ḥawai).[43] L'alloñanza dio llugar a llinies evolutives distintes de les d'otros llugares y aislló a estes especies endémiques d'influencies bióticas esternes; tamién les fixi especialmente vulnerables a los efeutos d'especies invasores y, poro, propenses a la estinción. Amás, los ecosistemes de Ḥawai vense amenaciaos pol desenvolvimientu humanu, incluyíu'l desmonte de les tierres pa l'agricultura; envalórase qu'un terciu de les especies endémiques de la islla yá fueron escastaes. Por cuenta de la so elevación, Mauna Kea tien la mayor diversidá d'ecosistemes bióticos en cualesquier parte del archipiélagu ḥawaianu. Los ecosistemes del monte formen aniellos concéntricos a lo llargo de les sos fasteres en función de los cambeos de temperatura y precipitación acomuñaos coles diferencies d'altitú.[39] Estos ecosistemes pueden pueden clasificase en tres seiciones por elevación: alpín-subalpino, montano y monte basal.[40]

El contautu colos estauxunidenses y europeos a principios del sieglu XIX traxo más colonos a la isla, lo que tuvo un efeutu ecolóxicu negativu duraderu. Nes fasteres más baxes, vastes estensiones de monte de koa-ʻōhiʻa fueron convertíes en tierres de cultivu. Más arriba, los animales domésticos qu'escaparon de los ranchos amontesaron y atoparon abellugu nel monte de māesquite-naio nativu de Mauna Kea, qu'estropiaron estensamente.[44] Les plantes non autóctones constitúin otra amenaza seria; esisten más de 4600 especies introducíes na isla, ente que'l númberu d'especies natives envalorar n'apenes 1000.[45]

Redolada alpina

editar
 
Espada de plata de Mauna Kea (Argyroxiphium sandwicense sandwicense) creciendo cerca del cume del volcán.

El cume de Mauna Kea atópase enriba de la llinia d'árboles y consiste principalmente de roca de llava y tundra alpina que se conoz como se conoz como les carbes de monte tropical de Ḥawai (n'inglés: Hawaiian tropical high shrublands). Ye una área de frecuentes nevaes pesaes, inhóspito a la vexetación. La crecedera de plantes ye llindáu poles temperatures fríes, una temporada de crecedera corta, les poques precipitaciones, y la capa de nieve mientres los meses d'iviernu. La falta de suelu tamién retrasa la crecedera de los raigaños, enzanca la absorpción de los nutrientes del suelu, y da al área una bien baxa capacidá de retención d'agua.[40]

Les especies de plantes que s'atopen nesta elevación inclúin Styphelia tameiameiae, Taraxacum officinale, Tetramolopium humile, Agrostis sandwicensis, Anthoxanthum odoratum, Trisetum glomeratum, Poa annua, Sonchus oleraceus y Coprosma ernodiodes. Destaca la espada de plata de Mauna Kea (Argyroxiphium sandwicense var. sandwicense), una especie de planta endémica amenazada d'estinción qu'espolleta nos desiertos de ceniza de los altos de Mauna Kea. Cuando la so población amenorgárase a namái 50 plantes,[46] pensábase que la so distribución natural llindar a la zona alpina, pero en realidá la so distribución llindárase a la zona más alta pola presión del ganáu; de fechu puede tamién crecer a elevaciones más baxes.[40]

En 1981 establecióse la reserva de la Edá del Xelu de Mauna Kea nel lladral sur del cume. La reserva ye una zona de depósitos de cenices y roques de llava ya inclúi árees de desiertu eólicu con escasa vexetación y el llagu Waiau.[47] Esti ecosistema ye un abellugu probable pal petrel ḥawaianu o ʻuaʻo (Pterodroma sandwichensis), una especie amenazada, y tamién el centru d'un estudiu sobre'l wēkiu (Nysius wekiuicola), un inseutu endémicul.[22]

El wēkiu alimentar d'inseutos muertos despositados pol vientu nos bancos de nieve de Mauna Kea. Esto ye un alimentu bien inusual pa una especie del xéneru Nysius, que suelen alimentase de granes. Puede sobrevivir n'elevaciones estremes d'hasta 4200 m[48] por cuenta d'una proteína anticonxelante natural na so sangre. Tamién permanez so superficies calientes la mayor parte del tiempu. El so estáu de caltenimientu nun ta claro, pero la especie —qu'esta estrechamento emparentada con Nysius aa que se distribúi en Mauna Loa— yá nun ye incluyíu na llista d'especies en peligru d'estinción; los estudios sobre la condición d'esta especie empezaron en 1980. Tamién se rexistraron arañes llobu (Lycosidae) y ciertes poliyes (Malacosoma disstria) nel mesmu ecosistema en Mauna Kea; Los primeres sobreviven al escondese so roques qu'absuerben el calor, y los postreros por aciu por cuenta de sustancies químiques resistentes al fríu nos sos cuerpos.[49]

Monte de māesquite-naio

editar
 
Un par d'árboles māesquite (Sophora chrysophylla).

La zona montiega más alta del volcán atopar ente 2000-3000 msnm y ta apoderada por māesquite (Sophora chrysophylla) y naio (Myoporum sandwicense), dambes especies d'árboles endémicos, y conozse como monte de māesquite-naio. Les granes de māesquite y la fruta de naio son los principales alimentos de les aves nesta zona, especialmente de la palila (Loxioides bailleui). La palila atopábase enantes nes fasteres de Mauna Kea, Mauna Loa y Hualālai, pero anguaño la so distribución llindar a les fasteres de Mauna Kea —que constitúi namái 10 % del so área de distribución orixinal— y foi clasificada como una especie en peligru críticu d'estinción.[39]

La mayor amenaza pal ecosistema ye'l llendo d'animales amontesaos, como oveyes (Ovis aries), ganáu (Bos primigenius)],[50] y cabres (Capra hircus) introducíos na islla a finales del sieglu XVIII. la competencia de los animales amontesaos col llendo comercial yera abondo severu como pa crear un programa de erradicación de los cimarrones yá a partir de la década de 1920,[39] hasta 1949. Unu de los resultaos d'este llendo foi la creciente prevalencia de plantes herbales y maderices, tanto endémicos como introducíes, que yeren resistentes al llendo.[50] Nos años 1950, los animales amontesaos habíen casi sío erradicados, y solo quedaron unos cientos. Sicasí, desenvolviérase una arribación de cazadores locales que valoraron les especies amontesaes como animal de caza animales de caza, y en 1959 el Departamentu de Tierra y Recursos Naturales de Ḥawai, l'órganu rector encargáu del caltenimientu y ordenación del usu de la tierra, camudó la so política a favor d'un programa de control sosteníu, diseñáu pa facilitar la caza.[39]

El Muflón asiáticu (Ovis orientalis orientalis) foi introducíu a partir de 1962-1964,[51] y un plan pa introducir el venáu motudu (Axis axis) en 1964 foi preveníu solamente poles protestes de la industria ganadero, que sel bancia ente los rancheros y los cazadores finalmente dio pasu a un aumentu de la esmolición ambiental pública. Col desenvolvimientu de les instalaciones astronómiques en Mauna Kea, los conservacionistas esixeron la proteición del ecosistema de Mauna Kea. Propúnxose un plan p'abarganar 25% de los montes pa la so proteición, y remanar el 75% restante pa la caza; esti plan poner en marcha, magar la oposición de los conservacionistas. Mientres se partió la tierra, nun s'asignó fondos pa la construcción de la valla. Metanes esta discutiniu aprobóse'l Endangered Species Act ("Llei d'Especies en Peligru") de 1973; la National Audubon Society y Sierra Club Llegal Defense Fund presentaron una demanda xudicial contra'l Departamentu de Tierres y Recursos Naturales de Ḥawai, alegando que taba violando la llei federal, nel históricu casu "Palila contra'l Departamentu de Tierres y Recursos Naturales de Ḥawai" (1978).[39][52]

El tribunal falló a favor de los conservacionistas y confirmó la precedencia de les lleis federales sobre les estaduales relativu a la vida montesa. Como violara la Llei d'Especies en Peligru d'Estinción, l'estáu de Ḥawai foi obligáu a remover tolos animales amontesaos de la fastera del monte.[39] Esta decisión foi siguida por una segunda orde xudicial en 1981. Un programa de caza pública esanició munchos de los animales amontesaos,[44] siquier temporalmente. Poner en marcha un programa de control,[2] anque nun foi implementáu con abondu rigor p'algamar una recuperación significativa del ecosistema māesquite-naio.[53] Esisten munches otres especies y ecosistemes na isla, y en Mauna Kea, que siguen amenaciaos por especies invasores y el desenvolvimientu humanu.[39]

La Mauna Kea Forest Reserve (Reserva Forestal de Mauna Kea) protexe 212 km² de monte māesquite-naio so la xurisdicción del Departamentu de Tierra y Recursos Naturales de Ḥawai. Anguaño, déxase la caza d'ungulaos mientres tol añu.[2] Una pequeña parte del monte de māesquite-naio ye ocupáu pol Mauna Kea State Recreation Area (Área de recreación del estáu de Mauna Kea).[54]

Redolada inferior

editar
 
El cuervu ḥawaianu (ʻalalā) (Corvus hawaiiensis) ye un miembru de la familia de los cuervos. Ta estinguíu n'estáu selvaxe y esiste un plan pa reintroducir la especie nel Hakalau Forest National Wildlife Refuge (Abellugu Nacional de Vida Montesa del Monte Hakalau).

Una franxa de tierra nes cuestes más baxes de Mauna Kea yera enantes ocupada pol monte de Acacia koa-Metrosideros polymorpha (koa-ʻōhiʻa).[40] La so destrucción foi impulsada por una arribación de colonos europeos y americanos a principios del sieglu XIX, yá que la balta estensiva mientres la década de 1830 apurrió la madera pa la construcción de cases nueves. Vastes zones del monte fueron quemaes y estenes pa los plantíos de caña d'azucre. La mayoría de les cases de la islla fueron construyíes cola madera de koa, y les partes restantes del monte convertir nuna fonte de lleña pa les calderes d'enerxía nos plantíos de caña d'azucre y pa calecer los llares. L'antiguu monte había casi desapaecíu en 1880, y hacia 1900 los intereses de baltar moviérase a Kona y la islla de Maui.[44] Col colapsu de la industria azucrero na década de 1990, gran parte d'esta tierra atópase en barbechu, bien que s'utilicen delles partes pal llendo de ganáu, l'agricultura a pequeña escala y el cultivu d'ocalitu pa la producción de magaya de madera.[2][55]

El Hakalau Forest National Wildlife Refuge (Abellugu nacional de vida montesa del monte Hakalau), que s'atopa na fastera de barloventu de Mauna Kea, ye una importante reserva forestal de koa. Foi establecíu en 1985, incorporando 13.247 hectárees del ecosistema remanente. Nel área reparáronse ocho especies d'aves en peligru d'estinción, dolce plantes en peligru d'estinción y l'esperteyu ḥawaianu (Lasiurus cinereus semotus), amás de munches otres biotes rares. Dende 1989, la reserva foi'l focu d'una estensa campaña de replantación.[56] Delles partes de la reserva amuesen l'efeutu de l'agricultura sobre l'ecosistema nativu,[44] yá que gran parte de la tierra na parte alta de la reserva componer de tierres agrícoles abandonaes.[56]

Ente les especies d'aves natives del monte d'acacia koa-ʻōhiʻa destaquen el cuervu ḥawaianu (Corvus hawaiiensis), ʻakepa (Loxops coccineus), esguilador ḥawaianu (Oreomystis esquita), ʻakiapōlāʻau (Hemignathus munroi), y ferre ḥawaianu (Buteo solitarius), toes en peligru d'estinción, amenaciaos o casi amenaciaos; el cuervu ḥawaianu ta estinguíu n'estáu selvaxe, pero hai planes pa reintroducir la especie na reserva de Hakalau.[56]

Observatorios

editar
Artículu principal: Observatorios de Mauna Kea
 
Puesta de sol sobre cuatro de los telescopios de los observatorios de Mauna Kea. D'esquierda a derecha: el telescopiu Subaru, los telescopios ximielgos Keck I y II y el telescopio infrarroxu de la NASA.

El cume de Mauna Kea ye unu de los meyores sitios del mundu pa la observación astronómica por cuenta de les condiciones d'observación favorables.[2][57][58] Les condiciones grebes son importantes pa l'astronomía submilimétrica y l'astronomía infrarroxa nesta rexón del espectru electromagnéticu. El cume álzase enriba de la capa d'inversión, calteniendo la mayor parte de la nubosidad debaxo del cume y asegurando que l'aire nel cume tea secu y llibre de contaminación atmosférica. L'atmósfera del cume ye escepcionalmente estable, carente de turbulencia, lo que crea una de les meyores condiciones de visibilidá astronómica (seeing) del Planeta. Los cielos bien escuros, resultante de la distancia de les lluces de los centros urbanos, caltener con llexislación qu'embrive la contaminación llumínica de la zona circundante; l'altu nivel d'escuridá dexa la observación d'oxetos astronómicos bien distantes.[57] Estos factores fixeron que Mauna Kea tamién se convirtió nun escelente llugar pa l'astronomía amateur.[42] A principios de los años sesenta, la cámara de comerciu de Ḥawai fomentó, como estímulu económicu, el desenvolvimientu d'instalaciones astronómiques nel cume de Mauna Kea; esto coincidió cola busquedad de sitios fayadizos pa utilizar detectores ameyoraos de lluz infrarroxo per parte del astrónomu Gerard Kuiper de la Universidá d'Arizona. Les pruebes de campu realizaes en 1964 pola asistente de Kuiper, Alika Herring, confirmaron la escepcional aptitú del cume. Depués empecipióse una intensa competencia ente Kuiper, la Universidá de Harvard y la Universidá de Ḥawai (UH) pol llogru de fondos de la NASA pa construyir un gran telescopiu. Finalmente NASA axudicó fondos a la propuesta UH "upstart" de la Universidá de Ḥawai.[59] La Universidá de Ḥawai reconstruyó'l so pequeñu departamentu d'astronomía, convertir nel nuevu Institutu d'Astronomía y en 1968 el Departamentu de Tierra y Recursos Naturales de Ḥawai dio-y un contratu d'arrendamientu de 65 años pa toles tierres dientro d'un radiu de 4 km del so telescopiu, a una altitú cimera a 3505 msnm.[2][57] Na so inauguración en 1970, l'observatoriu UH 88 in (2,2 m) yera'l séptimu telescopiu ópticu/infrarroxu más grande del mundu.[59]

 
Mauna Kea dende'l cume d'Haleakalā en Maui, a aproximadmente 126 km.

En 1970, la US Air Force y l'Observatoriu Lowell habíen construyíu dos telescopios de 24 pulgaes (0,6 m). En 1973, Canadá y Francia alcordaron construyir l'observatoriu CFHT (3,6 m) en Mauna Kea.[59] Sicasí, organizaciones locales empezaron a plantegar moliciones sobre l'impautu ambiental del complexu d'observatorios. Esto llevó al Departamentu de Tierres y Recursos Naturales a ellaborar un plan de xestión inicial, redactáu en 1977 y complementáu en 1980. En xineru de 1982, el conseyu de rexentes de la Universidá de Ḥawai aprobó un plan pa sofitar el desenvolvimientu continuu de les instalaciones científiques nel sitiu.[2] En 1998, tresfirióse 823 hectárees del área d'arrendamientu del observatoriu pa complementar la Mauna Kea Ice Age Reserve. El plan de 1982 foi sustituyíu en 2000 por una estensión diseñada pa sirvir hasta 2020: Instituyó una Oficina d'Alministración de Mauna Kea,[58] designó 212 hectárees a l'astronomía, y asignó les 4356 hectárees restantes a la "caltenimientu natural y cultural". Esti plan foi revisáu pa responder a la esmolición na comunidá ḥawaiana de qu'esistía una falta de respetu escontra'l valor cultural del monte.[2]

Anguaño, la Reserva Científica Mauna Kea cuenta con 13 centros d'observación, financiaos por 11 países distintos.[60] Esisten nueve telescopios que trabayen nel espectru visible ya infrarroxu, trés nel espectru submilimétrico y unu nel espectru radioeléctricu, con espeyos o parabóliques que van de 0,9 a 25 m de diámetru.[61] En comparanza, el Telescopiu Espacial Hubble tien un espeyu de 2,4 m, similar en tamañu al UH88, anguaño'l segundu telescopiu más pequeñu de Mauna Kea.[61]

El movimientu social "Save Mauna Kea" cree que'l desenvolvimientu d'instalaciones nel monte ye un sacrilexu.[62] Grupos de nativos ḥawaianos, como Kahea, esmolecíos pol patrimoniu cultural y el mediu ambiente, tamién s'oponen al desenvolvimientu del complexu d'observatorios nel cume por razones culturales y relixoses.[63] La construcción del multi-telescopiu "outrigger", propuestu en 2006, foi finalmente canceláu.[64] Los planes pa la construcción d'un nuevu telescopiu, el Thirty Meter Telescope ("Telescopiu de Trenta Metros", TMT), atraxeron discutiniu y protestes.[65][66] El TMT foi aprobáu n'abril de 2013.[67] N'ochobre de 2014, la ceremonia d'entamu de la construcción del telescopiu foi atayada por manifestantes y decidió parase el proyeutu temporalmente.[68] A finales de marzu de 2015, manifestantes nuevamente bloquiaron l'accesu a la carretera al cume.[69] El 2 d'abril de 2015, 300 manifestantes axuntáronse cerca del centru de visitantes onde 12 persones fueron deteníos y 11 más fueron deteníos nel cume.[70][71] Ente les esmoliciones de los grupos de manifestantes tán les evaluaciones de la tierra y la consulta de los nativos ḥawaianos.[70] La construcción detúvose'l 7 d'abril de 2015 dempués de que les protestes espandir pol estáu de Ḥawai.[72] Dempués de delles detenciones de la construcción, el proyeutu foi aplazáu voluntariamente. El Gobernador Ige anunció cambeos sustanciales na xestión de Mauna Kea nel futuru, pero afirmó que'l proyeutu podía avanzar.[73] Un númberu de grupos afirmaron aceptar la resultancia d'un casu xudicial rimada nel Tribunal Supremu de Ḥawai sobre'l proyeutu.[74]

Clima

editar

El cume de Mauna Kea tien un clima alpín. Por cuenta de la influencia tropical nesta llatitú, les oscilaciones de temperatura son bien baxes a pesar de l'altitú del cume. Les xelaes son comunes mientres tol añu, pero a pesar de la elevación, la temperatura permediu máxima de nengún mes cai so 0 °C, anque la temperatura medio de marzu ta bien baxa.

   Parámetros climáticos permediu d'Observatoriu de Mauna Kea
(altitú: 4200 m)  
Mes Xin Feb Mar Abr May Xun Xnt Ago Set Och Pay Avi añal
Temperatura máxima absoluta (°C) 12.8 13.3 12.2 12.8 15 14.4 13.9 13.9 15.6 15 12.2 12.8 15.6
Temperatura máxima media (°C) 5.6 5.8 4.6 5.2 8.6 9.6 10.5 9.9 10.3 6.6 7.3 5.9 7.8
Temperatura mínima media (°C) -3.2 -3.3 -3.9 -3.2 -1.7 -1.4 -0.9 -0.6 -0.4 -1.4 -2.3 -2.4 -2
Temperatura mínima absoluta (°C) -7.2 -11.1 -7.8 -7.8 -11.1 -5 -5.6 -8.3 -5 -6.7 -6.7 -8.3 -11.1
Precipitación total (mm) 20.6 6.1 26.7 12.7 23.4 3.6 7.4 19.6 13 14.7 26.4 13.2 186.9
Fonte: http://www.wrcc.dri.edu/[75]

Turismu

editar
 
Vista de Mauna Kea dende Saddle Road, cerca de Filo.

La mariña de Mauna Kea ta apoderada pola mariña de Hamakua, una zona accidentada formada por frecuentes cayíes y deslizamientos de tierra nel lladral del volcán.[76] L'área cunta con dellos parques de recreación, incluyendo Kalopa State Recreation Area, el Parque Estatal Wailuku River y el Parque Estatal Akaka Falls.[77]

Hai más de 3000 cazadores rexistraos na islla de Ḥawai y la caza, tantu pa la diversión como'l sustentu, ye una actividá común en Mauna Kea. Utilízase un programa de caza públicu pa remanar el númberu d'animales introducíos que s'amontesaron, incluyendo gochos, oveyes, cabres, pavos, faisanes y falpayares.[2][39] El Mauna Kea State Recreation Area (Área de Recreación Estatal de Mauna Kea) sirvi como un campamentu base pal deporte.[42] La observación d'aves ye una actividá común nos niveles inferiores del monte.[57] Un sitiu popular ye Kīpuka Pu'o Huluhulu, un Kipuka na fastera de Mauna Kea que se formó cuando colaes de llava aisllaron un monte nuna llomba.[78]

L'altitú de Mauna Kea y l'enclín de les sos fasteres ufierten una meyor vista panorámica y una caminada más curtia que'l volcán vecín Mauna Loa. Sicasí, la gran altitú, el riesgu del mal d'altor, les entemperies, los senderos empinaos y la inaccesibilidá xeneral faen el volcán peligrosu y enzanquen les escursiones al cume. Hasta la construcción de carreteres d'accesu a mediaos del sieglu XX, namái los escursionistes esperimentaos visitaron les fasteres cimeres de Mauna Kea; los cazadores rastrexaron animales de caza y los escursionistes xubieron escontra'l cume del monte. Utilizaron cabañes de piedra construyíes pol Cuerpu Civil de Caltenimientu nos años 1930 como campos base y foi d'estes instalaciones que se derivó l'actual complexu de sofitu de los telescopios, Onizuka Center for International Astronomy, que s'atopa a una altitú mediana de 2804 msnm. La primer carretera escontra'l cume de Mauna Kea foi construyida en 1964, lo qu'abrió l'accesu a un mayor númberu de persones.[42]

Anguaño esisten múltiples rutes de senderismo, incluyendo'l Camín Mauna Kea, y en 2007 más de 100.000 turistes y 32.000 vehículos visitaron añalmente'l Visitor Information Station (VIS) (Centru d'información pa visitantes) axacente al Centru Onizuka d'Astronomía Internacional. El camín d'accesu de Mauna Kea ta pavimentado hasta'l centru d'información a una altitú de 2804 m.[2] Alredor d'un terciu de los visitantes y dos tercios de los astrónomos profesionales que trabayen nel monte esperimentaron síntomes del mal agudu d'altor;[79] Los visitantes que xuben peles fasteres del volcán son aconseyaos de quedase a lo menos media hora, y preferiblemente más tiempu, nel centru de visitantes p'aclimatase a l'altitú. Encamiéntase utilizar un vehículu con traición nos cuatro ruedes pa xubir el camín hasta la parte cimera. Los frenos de cutiu se sobrecalientan nel camín escontra baxo y nun hai combustible disponible en Mauna Kea.[80] Nel centru de visitantes llevar a cabu Un programa gratuitu d'astronomía amateur toles nueches de 18.00 a 22.00 hores.[81] Ente 5000 y 6000 persones visiten el cume de Mauna Kea cada añu; p'ameyorar la seguridá de los visitantes y protexer la integridá del monte, poner en práutica un programa de guardabosques a partir de 2001.[2]

Referencies

editar
  1. ↑ «Mauna Kea». US Geological Survey. Archiváu dende l'orixinal, el 6 xineru 2020. Consultáu'l 22 payares 2018.
  2. ↑ 2,00 2,01 2,02 2,03 2,04 2,05 2,06 2,07 2,08 2,09 2,10 2,11 2,12 2,13 2,14 2,15 Institute for Astronomy-University of Hawaii (xineru de 2009). «Mauna Kea Comprehensive Management Plan: UH Management Areas» (PDF). Hawai`i State Department of Land and Natural Resources. Archiváu dende l'orixinal, el 2016-03-04. Consultáu'l 19 d'agostu de 2010.
  3. ↑ 3,0 3,1 3,2 3,3 3,4 3,5 «Mauna Kea: Hawai'i's Tallest Volcano». Hawaiian Volcano Observatory-United States Geological Survey (22 de mayu de 2002). Consultáu'l 8 d'agostu de 2010.
  4. ↑ 4,0 4,1 4,2 Watson, Jim (5 de mayu de 1999). «The long trail of the Hawaiian hotspot». United States Geological Survey. Consultáu'l 26 d'agostu de 2010.
  5. ↑ «Hawaiian hotspot dynamics as inferred from Hf and Pb isotope evolution of Mauna Kea volcano». American Geophysical Union 4 (2):  p. 8704. 19 de febreru de 2003. doi:10.1029/2002GC000340. Bibcode: 2003GGG.....4.8704B. http://perso.ens-lyon.fr/francis.albarede/JBT_Rev_text.pdf. Consultáu'l 22 de mayu de 2002. 
  6. ↑ 6,0 6,1 6,2 6,3 «Complete Report for Mauna Kea Volcano (Class B) Non. 2601». United States Geological Survey (26 d'ochobre de 2009). Archiváu dende l'orixinal, el 2013-10-20. Consultáu'l 9 d'agostu de 2010.
  7. ↑ 7,0 7,1 Wolfe, Y.W. (1997). The geology and petrology of Mauna Kea volcano, Hawaii : a study of postshield volcanism. Consultáu'l 18 de setiembre de 2010.
  8. ↑ «Science In Your Backyard: Hawaii». United States Geological Survey (2 d'ochobre de 2009). Consultáu'l 25 d'ochobre de 2010.
  9. ↑ Schmincke, Hans-Ulrich (2004). Volcanism, páx. 71. ISBN 978-3-540-43650-8.
  10. ↑ «Mountains: Highest Points on Earth». National Geographic Society. Consultáu'l 19 de setiembre de 2010.
  11. ↑ 11,0 11,1 11,2 11,3 11,4 11,5 «Geological Map of the State of Hawaii» (PDF). Open File report 2007-1089 páxs. 44-48. United States Geological Survey. Consultáu'l 12 d'abril de 2009.
  12. ↑ «The Emperor and Hawaiian Volcanic Chains: How well do they fit the plume hypothesis?». MantlePlumes.org (11 de marzu de 2006). Consultáu'l 1 d'abril de 2009.
  13. ↑ Clague, David A.; Dalrymple, G. Brent (1987) Volcanism in Hawaii: papers to commemorate the 75th anniversary of the founding of the Hawaii Volcano Observatory 1, páx. 32.
  14. ↑ «What in the world is the Filo Ridge?». Hawaii Volcano Observatory-United States Geological Survey (8 de xineru de 1998). Consultáu'l 26 d'agostu de 2010.
  15. ↑ Herzberg, Claude (30 de payares de 2006). «Petrology and thermal structure of the Hawaiian plume from Mauna Kea volcano». Nature Publishing Group 444 (7119):  páxs. 605-9. doi:10.1038/nature05254. PMID 17136091. Bibcode: 2006Natur.444..605H. http://www.nature.com/nature/journal/v444/n7119/abs/nature05254.html. 
  16. ↑ Frey, F.A. (1991). «The Evolution of Mauna Kea Volcano, Hawaii: Petrogenesis of Tholeiitic and Alkalic Basalts». Journal of Geophysical Research 96 (B9):  páxs. 14,347. doi:10.1029/91JB00940. Bibcode: 1991JGR....9614347F. 
  17. ↑ 17,0 17,1 Hon, Ken. «GEOL205 – Fire and Ice – Mauna Kea: Lecture Notes». University of Hawaii at Filo. Consultáu'l 17 de setiembre de 2010.
  18. ↑ «Hawaiian Volcano Observatory: Photo Information». Photo description. United States Geological Survey (13 de marzu de 1998). Consultáu'l 9 d'agostu de 2010.
  19. ↑ Porter, Stephen C. (23 d'abril de 1971). «Holocene Eruptions of Mauna Kea Volcano, Hawaii». American Association for the Advancement of Science 172 (3981):  páxs. 375-7. doi:10.1126/science.172.3981.375. PMID 17756040. Bibcode: 1971Sci...172..375P. http://www.sciencemag.org/cgi/content/abstract/172/3981/375. Consultáu'l 19 de setiembre de 2010. 
  20. ↑ Porter, Stephen C. (xunu de 1973). «Stratigraphy and Chronology of Late Quaternary Tephra along the South Rift Zone of Mauna Kea Volcano, Hawaii». Geological Society of America 84 (6):  páxs. 1923-40. doi:10.1130/0016-7606(1973)84<1923:SACOLQ>2.0.CO;2. ISSN 0016-7606. Bibcode: 1973GSAB...84.1923P. http://bulletin.geoscienceworld.org/cgi/content/abstract/84/6/1923. 
  21. ↑ «Xeneral features and glacial geology of Mauna Kea, Hawaii». Geological Society of America 47 (12):  páxs. 1719-42. avientu de 1937. doi:10.1130/gsab-48-1719. http://bulletin.geoscienceworld.org/cgi/content/abstract/48/12/1719. Consultáu'l 19 de setiembre de 2010. 
  22. ↑ 22,0 22,1 «Hawaiʻi: Hawaii's Comprehensive Wildlife Conservation Strategy» (PDF). Hawaii Department of Land and Natural Resources (1 d'ochobre de 2005). Archiváu dende l'orixinal, el 2011-06-15. Consultáu'l 14 d'agostu de 2010.
  23. ↑ Stearns, Harold Thornton; MacDonald, Gordon Andrew (1946) Geology and ground-water resources of the island of Hawaii 9, páx. 245.
  24. ↑ «Impermeable beds trap rain and snow at Mauna Kea's Lake Waiau». Hawaii Volcano Observatory-United States Geological Survey (19 de xunu de 2003). Consultáu'l 9 d'agostu de 2010.
  25. ↑ «University plans to drill for water beneath Mauna Kea». Big Island Video News. 26 de xunetu de 2012. http://www.bigislandvideonews.com/2012/07/26/university-plans-to-drill-for-water-beneath-mauna-kea/. Consultáu'l 16 d'abril de 2015. 
  26. ↑ «Mauna Kea aquifers shallower than expected». Oahu Publications, Inc.. 18 de febreru de 2014. Archivado del original el 2015-08-05. https://web.archive.org/web/20150805081528/http://westhawaiitoday.com/news/local-news/mauna-kea-aquifers-shallower-expected. Consultáu'l 16 d'abril de 2015. 
  27. ↑ Watson, John (18 de xunetu de 1997). «Llava Flow Hazard Maps: Kohala and Mauna Kea». United States Geological Survey. Archiváu dende l'orixinal, el 2009-01-29. Consultáu'l 9 d'agostu de 2010.
  28. ↑ «The next eruption of Mauna Kea». Hawaii Volcano Observatory-United States Geological Survey (5 de xunu de 2000). Consultáu'l 10 d'agostu de 2010.
  29. ↑ «Final Environmental Statement for the Outrigger Telescopes Project: Volume II» (PDF) páx. C-9. NASA (febreru de 2005). Archiváu dende l'orixinal, el 21 d'abril de 2009. Consultáu'l 22 d'agostu de 2010.
  30. ↑ 30,00 30,01 30,02 30,03 30,04 30,05 30,06 30,07 30,08 30,09 30,10 30,11 30,12 «Culture: The First Arrivals: Native Hawaiian Uses» (PDF). Mauna Kea Mountain Reserve Master Plan. University of Hawaii. Archiváu dende l'orixinal, el 2012-10-11. Consultáu'l 17 d'agostu de 2010.
  31. ↑ Kirch, Patrick V. (xineru de 1982). «The Impact of the Prehistoric Polynesians on the Hawaiian Ecosystem». University of Hawaiʻi Press 36 (1):  páxs. 1-14. http://scholarspace.manoa.hawaii.edu/handle/10125/406. Consultáu'l 24 d'ochobre de 2010. 
  32. ↑ Athens, Stephen (2002). «Avifaunal Extinctions, Vegetation Change and Polynesian Impacts in Prehistoric Hawai'i». Archaeology in Oceania 37 (2):  p. 57. http://www2.hawaii.edu/~khayes/Journal_Club/spring2007/Athens_et_al_2002_Arch_Ocean.pdf. 
  33. ↑ (2007) Sacred Earth: Places of Peace and Power, páx. 254. ISBN 978-1-4027-4737-3.
  34. ↑ (2005) Hawai'i: The Big Island, páx. 137. ISBN 978-1-74059-691-6.
  35. ↑ Pukui, Mary Kawena; Elbert, Samuel H. (1986) Hawaiian dictionary, páx. 242. ISBN 0-8248-0703-0.
  36. ↑ (1827) Narrative of a Tour Through Hawaii, Or, Owhyhee, with Observations on the Natural History of the Sandwich Islands, páx. 446-448.
  37. ↑ (2004) Little Known Tales in Hawaii History, páx. 144-147. ISBN 978-0-9747551-1-3.
  38. ↑ (2010) Examining Social Theory: Crossing Borders/reflecting Back, páx. 8. ISBN 978-1-4331-0479-4.
  39. ↑ 39,0 39,1 39,2 39,3 39,4 39,5 39,6 39,7 39,8 «Mauna Kea and the Myth of Multiple Use: Endangered Species and Mountain Management in Hawaii». International Mountain Society 4 (3):  páxs. 191-202. agostu de 1984. doi:10.2307/3673140. 
  40. ↑ 40,0 40,1 40,2 40,3 40,4 40,5 40,6 «The Plant Ecology of Mauna Kea, Hawaii». Ecological Society of America 21 (2):  páxs. 237-266. abril de 1940. doi:10.2307/1930491. 
  41. ↑ «Kaluakauka Revisited: the Death of David Douglas in Hawaii». Hawaiian Historical Society, Honolulu 22:  páxs. 147-69. 1988. http://hdl.handle.net/10524/246. 
  42. ↑ 42,0 42,1 42,2 42,3 «Recreation: Enjoying Mauna Kea's Unique Natural Resources» (PDF). Mauna Kea Mountain Reserve Master Plan. Institute for Astronomy-University of Hawaii. Archiváu dende l'orixinal, el 2009-09-20. Consultáu'l 17 d'agostu de 2010.
  43. ↑ «Patterns of Endangerment in the Hawaiian Flora». Oxford University Press 51 (2):  páxs. 276-302. 2002. doi:10.1080/10635150252899770. PMID 12028733. Archivado del original el 2012-03-12. https://web.archive.org/web/20120312041043/http://si-pddr.si.edu/dspace/bitstream/10088/7588/1/bot_Sakai_et_al_2002_endangerment.pdf. Consultáu'l 2019-10-24. 
  44. ↑ 44,0 44,1 44,2 44,3 Stone, Charles P.; Cuddihy, Llinda W. (1990) Alteration of native Hawaiian vegetation-Effects of humans, their activities and introductions. ISBN 0-8248-1308-1.
  45. ↑ Stone, Charles P.; Cuddihy, Llinda W. (1990) Alteration of native Hawaiian vegetation-Effects of humans, their activities and introductions. ISBN 0-8248-1308-1.
  46. ↑ Walker, Lawrence R. (xunetu de 1999). «Regeneration of the Mauna Kea silversword Argyroxiphium sandwicense (Asteraceae) in Hawaii». Elsevier B.V. 88 (1):  páxs. 61-70. doi:10.1016/S0006-3207(98)00132-3. http://www.researchgate.net/publication/222036366_Regeneration_of_the_Mauna_Kea_silversword_Argyroxiphium_sandwicense_(Asteraceae)_in_Hawaii. 
  47. ↑ «Mauna Kea Ice Age». Hawaii Department of Land and Natural Resources. Consultáu'l 13 d'agostu de 2010.
  48. ↑ «A Remarkable New Micropterous Nysius Species from the Aelion Zone of Mauna Kea, Hawaii island» (PDF). Bernice P. Bishop Museum 25 (1):  páxs. 47-55. 26 d'abril de 1983. http://hbs.bishopmuseum.org/pi/pdf/25%281%29-47.pdf. Consultáu'l 14 d'agostu de 2010. 
  49. ↑ «Wekiu bugs-life on top of a volcano». Volcano Watch. Hawaiian Volcano Observatory-United States Geological Survey. Consultáu'l 14 d'agostu de 2010.
  50. ↑ 50,0 50,1 «Tree Cover Changes in Mamane (Sophora chrysophylla) Forests Grazed by Sheep and Cattle» (PDF). University of Hawaii Press 37 (2):  páxs. 109-20. 1983. http://scholarspace.manoa.hawaii.edu/bitstream/10125/651/3/v37n2-109-119.pdf.txt. Consultáu'l 11 d'agostu de 2010. 
  51. ↑ «A Preliminary Assessment of Mouflon Abundance at the Kahuku Unit of Hawaii Volcanoes National Park» páx. 1. United States Geological Survey. Vease: Giffin, J.G. (1982). «Ecology of mouflon sheep on Mauna Kea». Department of Land and Natural Resources, Division of Forestry and Wildlife (Honolulu, HI). 
  52. ↑ Plantía:Cita court
  53. ↑ Banko, Paul et al. Surveys reveal torne of the palila. Endangered Species Bulletin, Fall 2008.
  54. ↑ «Mauna Kea State Recreation Area». Hawaii State Parks. Hawaii Department of Land and Natural Resources. Archiváu dende l'orixinal, el 19 d'abril de 2007. Consultáu'l 15 d'agostu de 2010.
  55. ↑ «Economic Impact of Shutting Down Hawaii's Sugar Industry» (PDF). Economic Issues. College of Tropical Agriculture and Human Resources (abril de 2004). Consultáu'l 27 de setiembre de 2010.
  56. ↑ 56,0 56,1 56,2 «Welcome to Hakalau Forest National Wildlife Refuge». US Fish and Wildlife Service (6 d'abril de 2010). Consultáu'l 16 d'agostu de 2010.
  57. ↑ 57,0 57,1 57,2 57,3 «About Mauna Kea Observatories». Institute for Astronomy-University of Hawaii. Consultáu'l A19 d'agostu de 2010.
  58. ↑ 58,0 58,1 «Mauna Kea Science Reserve Astronomy Development Plan 2000–2020 – Summary» (PDF). Institute for Astronomy-University of Hawaii (agostu de 1999). Archiváu dende l'orixinal, el 2009-09-20. Consultáu'l 19 d'agostu de 2010.
  59. ↑ 59,0 59,1 59,2 Pickles, Andrew. «Timeline of Astronomy in Hawai'i». Mauna Kea Observatories Outreach Committee. Consultáu'l 2 d'ochobre de 2010.
  60. ↑ University of Hawai`i (xineru de 2009). «Mauna Kea Comprehensive Management Plan» páxs. 6-1. Hawai`i State Department of Land and Natural Resources. Archiváu dende l'orixinal, el 2016-03-04. Consultáu'l 18 de xineru de 2012.
  61. ↑ 61,0 61,1 «Mauna Kea Telescopes». Institute for Astronomy-University of Hawaii. Consultáu'l 29 d'agostu de 2010.
  62. ↑ (1 de payares de 2003) Hawaii: A History of the Big Island, páx. 131. ISBN 978-1-4396-1403-7.
  63. ↑ (11 de setiembre de 2009) Place, Race, and Story: Essays on the Past and Future of Historic Preservation, páx. 14. ISBN 978-1-135-88972-2.
  64. ↑ Ruling could block Mauna Kea projects. 8 d'agostu de 2006. http://www.bizjournals.com/pacific/stories/2006/08/07/daily18.html?jst=b_ln_hl. Consultáu'l 4 de payares de 2010. 
  65. ↑ «Thirty Meter Telescope Selects Mauna Kea». Press release. Caltech, University of California, and the Association of Canadian Universities for Research in Astronomy (21 d'agostu de 2009). Archiváu dende l'orixinal, el 2010-08-10. Consultáu'l 29 d'agostu de 2010.
  66. ↑ «University of Hawaii Develop New Telescope for "Killer" Asteroid Search». Press release. Institute for Astronomy-University of Hawaii (8 d'ochobre de 2002).
  67. ↑ «Massive telescope to be built in Hawaii». 3 News NZ. 15 d'abril de 2013. http://www.3news.co.nz/Massive-telescope-to-be-built-in-Hawaii/tabid/1160/articleID/294296/Default.aspx. 
  68. ↑ «Protesters halt Mauna Kea telescope groundbreaking». staradvertiser.com. 7 d'ochobre de 2014. http://www.staradvertiser.com/news/breaking/20141007_Groundbreaking_delayed_for_Hawaii_telescope.html?id=278448831. Consultáu'l 4 d'abril de 2015. 
  69. ↑ «Thirty Meter Telescope protesters continue to block construction on Mauna Kea». WorldNow and KHNL. 26 de marzu de 2015. http://www.hawaiinewsnow.com/story/28619239/thirty-meter-telescope-protesters-continue-to-block-construction-on-mauna-kea. Consultáu'l 4 d'abril de 2015. 
  70. ↑ 70,0 70,1 «Clash in Hawaii Between Science and Sacred Land». AP/US News and World Report. 3 d'abril de 2015. http://www.usnews.com/news/science/news/articles/2015/04/03/clash-over-telescope-at-sacred-hawaiian-site-intensifies. Consultáu'l 4 d'abril de 2015. 
  71. ↑ «Police, TMT Issue Statements on Mass Arrests on Mauna Kea». Big Island Video News. 2 d'abril de 2015. http://www.bigislandvideonews.com/2015/04/02/police-tmt-issue-statements-on-mass-arrests-on-mauna-kea/. Consultáu'l 4 d'abril de 2015. 
  72. ↑ «Amid controversy, construction of telescope in Hawaii halted - US News». Consultáu'l 7 d'abril de 2015.
  73. ↑ «Gov: Hawaii has 'failed' Mauna Kea; telescope can continue». Hearst Stations Inc. on behalf of KITV-TV. 26 de mayu de 2015. Archivado del original el 2015-07-25. https://web.archive.org/web/20150725013933/http://www.kitv.com/news/gov-hawaii-has-failed-mauna-kea-telescope-can-continue/33231448. Consultáu'l 24 de xunetu de 2015. 
  74. ↑ «Thirty Meter Telescope case headed to Hawaii Supreme Court». Pacific business news. 8 de xunu de 2015. http://www.bizjournals.com/pacific/news/2015/06/08/thirty-meter-telescope-case-headed-to-hawaii.html. Consultáu'l 24 de xunetu de 2015. 
  75. ↑ WRCC. «Western U.S. Climate Historical Summaries Weather». Western Rexonal Climate Center. Consultáu'l 4 de payares de 2010.
  76. ↑ Juvik, Sonia P.; Juvik, James O.; Paradise, Thomas R. (1998) Atlas of Hawaii, páx. 71. ISBN 0-8248-2125-4.
  77. ↑ «Hawaii Island». Hawaii Department of Land and Natural Resources. Consultáu'l 28 d'agostu de 2010.
  78. ↑ Tarbell, Alan; Yamamoto, Luci (1 d'agostu de 2005) Hawai'i: the big island, páx. 145-46. ISBN 978-1-74059-691-6.
  79. ↑ «Survey of acute mountain sickness on Mauna Kea». Mary Ann Liebert, Inc. 8 (3):  páxs. 200-5. 2007. doi:10.1089/ham.2007.8307. PMID 17824820. 
  80. ↑ «Mauna Kea Hazards: Please Read Before Travelling Above Hale Pohaku» (PDF). Safety Leaflet. Institute for Astronomy-University of Hawaii. Archiváu dende l'orixinal, el 2010-06-09. Consultáu'l 28 d'agostu de 2010.
  81. ↑ «Star Gazing Program». Mauna Kea Support Services. Consultáu'l 18 de setiembre de 2014.

Bibliografía adicional

editar
  • Ciotti, Joseph Y. «Historical Views of Mauna Kea: From the Vantage Points of Hawaiian Culture and Astronomical Research», Hawaiian Journal of History, 45 (2011), 147-66.

Ver tamién

editar

Enllaces esternos

editar
Xeoloxía *[http://hvo.wr.usgs.gov/volcanoes/maunakea/

Páxina sobre Mauna Kea del United States Geological Survey (USGS)]. (n'inglés)

Astronomía y cultura
Ecoloxía y manexu


Sacáu de «https://ast.wikipedia.org/w/index.php?title=Mauna_Kea&oldid=4274707»