Wikipedia

Nevado del Ruiz

El Neváu del Ruiz, tamién conocíu como Mesa de Herveo,[1] y na dómina precolombina como Cumanday, Tabuchía y Tama,[2] ye'l más septentrional de los volcanes activos del cinturón volcánicu de los Andes, allugáu na llende ente los departamentos de Caldas y Tolima, en Colombia. Ye un estratovolcán compuestu por munches capes de llava que s'alternen con ceniza volcánica endurecida y otros piroclastos. Tuvo activu mientres cerca de dos millones d'años, dende'l Pleistocenu tempranu o'l Pliocenu tardíu, con tres periodos eruptivos importantes. La formación del conu volcánicu formáu mientres el cursu del periodu eruptivu actual empezó fai 150 mil años.

Neváu del Ruiz
Nevado del Ruiz (es)
volcán
Situación
PaísBandera de Colombia Colombia
Departamentu Caldas
Cordal Cordillera Central (es) Traducir
Coordenaes 4°53′33″N 75°19′25″W / 4.8925°N 75.3236°O / 4.8925; -75.3236
Nevado del Ruiz alcuéntrase en Colombia
Nevado del Ruiz
Nevado del Ruiz
Nevado del Ruiz (Colombia)
Datos
Altitú 5389 m
Prominencia 2035 m
Materiales andesita (es) Traducir
Fechos importantes
Primer ascensu1936 -
Última erupción volcánica (es) [[File:Noun Project label icon 1116097 cc mirror.svg1991 -
Cambiar los datos en Wikidata

Polo xeneral, les sos erupciones son de tipu pliniano, dando orixe a rápides corrientes de gas caliente y roca denominaes fluxos piroclásticos. Estes erupciones masives de cutiu xeneren lahares (fluxos de folla y escombros), que suponen una amenaza pa la vida humana y el mediu ambiente. El 13 de payares de 1985 una pequeña erupción desencadenó un enorme lahar que soterró la cabecera urbana d'Armeru no que se conoció como la traxedia d'Armeru, na que según se calcula, asocedieron 25.000 muertes,[3] polo que se-y considera como la segunda erupción volcánica más devastadora del sieglu XX, tres la erupción del Monte Pelée de 1902.[4] Otros incidentes similares asocedieron en 1595 y 1845, pero fueron menos mortíferos.

El volcán forma parte del Parque Nacional Natural Los Nevaos ya inclúi otros cumes nevaos como les de los Nevaos del Tolima, Santa Isabel, El Cisne y Quindío, que tán cubiertes por glaciares que fueron retirándose de manera significativa dende 1985 pola mor del calentamientu global. El parque ye un popular destín turísticu ya inclúi dellos abellugos pa los turistes; les fasteres del volcán son utilizaes pa deportes d'iviernu, y la Llaguna del Otún, pa la pesca de trucha.[5] Asina mesmu, na rexón atopen dellos balnearios con agües termales operaos comercialmente.[5] Ente 1868 y 1869, los xeólogos alemanes Reiss y Stübel fueron los primeres n'intentar esguilar el Ruiz nuna espedición documentada, y en 1936, Cunet y Gansser fueron los primeres en faelo con ésitu, lo que repitieron en 1939.[6]

Xeografía y xeoloxía

editar
 
Mapa de Colombia onde y amuesa l'allugamientu de los sos principales volcanes activos.

El volcán atopar a 220 km al occidente de Bogotá y fai parte de la Cordal de los Andes, específicamente del macizu volcánicu Ruiz–Tolima (o Cordal Central), del que tamién faen parte los volcanes Neváu del Tolima, de Santa Isabel, del Quindío y el Cuetu Machín.[7][8] El macizu ta allugáu na interseición de cuatro falles, dalgunes de les cualos entá s'atopen actives.[9]

Fai parte del Cinu de Fueu del Pacíficu y ye'l más septentrional del Cinturón volcánica de los Andes, qu'inclúi 75 de los 204 volcanes suramericanos formaos mientres el Holocenu.[10] Este cinturón ye la resultancia de la subducción con direición al oriente de la placa de Naza per debaxo de la placa Suramericana.[11] Como nel casu d'otros volcanes en zones de subducción, el Neváu del Ruiz puede dar orixe a erupciones plinianas esplosives asociaes a fluxos piroclásticos que pueden fundir glaciares redoma al cume, produciendo lahares.[12]

 
Imaxe satelital de radar del Neváu del Ruiz, col fondu cráter Arenas visible cerca del cume.

Al igual que munchos otros volcanes andinos, el Neváu del Ruiz ye un estratovolcán, esto ye, un volcán cónicu y de gran altor, compuestu por múltiples capes de llava endurecida, piroclastos alternantes y cenices volcániques.[13] Les sos laves son de composición andesítica–dacítica;[14] El conu volcánicu modernu abarca cuatro domos de llava, toos ellos construyíos dientro de la caldera del ancestral Ruiz: Alto de la Llaguna, la Olleta, Alto la Piraña, y Alto de Santano.[15] D'antiguo considerábase'l Neváu'l Cisne como parte de los domos de llava del Ruiz, sicasí na dómina recién demostróse qu'esta forma un pequeñu complexu volcánicu aparte col morru negru.[16] Cubre una área de más de 200 km², tomando 65 km d'este a oeste. [17] L'estensu cume inclúi'l cráter Arenas, con 1 km de diámetru y 240 m de fondura.[14]

El visu del volcán tien fasteres con enclinos de los 20 a los 30 graos. A altores más baxos les fasteres son menos pronunciaes, con enclinos cercanos a los 10 graos. A partir d'ende, los piedemontes estiéndense casi hasta'l la rivera del Magdalena al oriente, y la del Cauca al occidente.[18] Nos dos principales llaos del visu, los cantiles de los glaciares amuesen los llugares onde se producieron corrimiento de tierra; coles mesmes, en delles ocasiones fundióse'l xelu de los glaciares, xenerando lahares devastadores, incluyendo la erupción más mortal del continente en 1985.[12][14][19] Nel llau suroccidental del volcán atopa'l conu piroclástico La Olleta, que nun ta activu anguaño, pero hai erupcionado delles vegaes nel pasáu.[14]

Glaciares

editar
 
El cume del volcán, y les zones aledañas más elevaes tán cubiertes por glaciares, qu'apaecen como una masa blanco alredor del cráter Arenas.

El Neváu del Ruiz ta cubiertu por glaciares, que se formaron fai dellos miles d'años y xeneralmente fueron retirándose dende'l Últimu Máximu Glacial. Dende hai 28.000 a 21.000 años tras, los glaciares cubríen unos 1.500 km² del macizu Ruiz–Tolima. Tan tarde como fai 12.000 años, cuando se retiraben les capes de xelu de la última glaciación, cubríen entá 800 km², y mientres la Pequeña Edá de Xelu, la capa de xelu cubría aproximao 100 km².[20]

A partir d'entós, los glaciares fueron reculando entá más debíu al calentamientu de l'atmósfera.[9] Pa 1959, l'área del glaciar amenorgar a namái 34 km²;[21] y dende la erupción de 1985, que destruyó cerca del 10% del área xelada del cume, ésta haise amenorgáu a la metá, de 17 a 21 km² xusto dempués de la erupción, a cerca de 10 km² en 2003. En 1985, los glaciares algamaben altores tan baxos como los 4.500 metros, pero agora solo lleguen hasta altores ente los 4.800 y los 4.900 metros.[9]

La capa de xelu tien un gruesu permediu d'aproximao 50 m; ye más gruesa en delles zones del pandu del cume y sol glaciar Nereides na fastera suroeste, onde algama fondures de 190 m. Los glaciares nes fasteres del norte, y en menor midida los de les fasteres orientales, perdieron la mayor parte del so xelu na erupción de 1985,[22] y por ello namái lleguen a 30 m de fondura.[23] El gruesu xelu que cubre'l pandu del cume puede tar despintando una caldera; cinco cúpules alredor de dicha pandu apaecieron conforme'l xelu foise retirando.[23]

L'agua de destemple ye drenada na so mayor parte a los ríos Cauca, al occidente, y Magdalena, al oriente.[18] La escorrentía proveniente de los glaciares del Ruiz y de los cumes nevaos aledañas ye la encargada del suministru d'agua potable de 40 poblaciones cercanes, polo que tanto los científicos colombianos como los funcionarios del gobiernu tán esmolecíos pol suministru d'agua a les ciudaes si los glaciares fundir por completu.[24]

Flora y fauna

editar
 
Oso d'antioyos.

Polo xeneral, el Neváu del Ruiz ta ruinamente forestado principalmente por cuenta de la so elevación, y la so cubierta d'árboles mengua conforme aumenta l'altitú. Nos menores altores, tán presentes montes templaos bien desenvueltos (20–35 m); percima d'estos, pero per debaxo de la llinia de los árboles, ciertos sectores de la superficie cunten con montes nanos (3–8 m). Percima de dicha llinia, nel pandorial, la vexetación ta apoderada por Espeletia.[5] La vexetación de la rexón ta formada por distintes families de plantes maderices, incluyendo Rubiaceae, Fabaceae, Melastomataceae, Lauraceae y Moraceae. Delles yerbácees, de families como Polypodiaceae, Araceae, Poaceae, Asteraceae, Piperaceae y Orchidaceae tamién tán presentes na rexón.[5]

Ente los animales qu'habiten el volcán atopen el tapir andín y l'oso d'antioyos, consideraos como amenaciaos.[5] Coles mesmes, pela redolada del volcán atopen especies como B. ferrugineifrons, O. Stubelii y O. percrassa. Amás, el Neváu del Ruiz ye hábitat del cóndor de los Andes y de 27 especies reinales de Colombia, con 14 d'elles confinaes a la rexón alredor del volcán. 15 especies d'aves de la rexón tamién son consideraes como amenaciaes.[5]

Historia eruptiva

editar
 
Vista panorámica del Volcán Neváu del Ruiz por Mauricio Morales

Les sos primeres erupciones tuvieron llugar fai 1,8 millones d'años, a principios del Pleistocenu,[9] a partir del cual identificáronse tres periodos primarios d'erupción: el ancestral, l'antiguu y el actual. Mientres el primeru d'ellos, ente un millón y dos millones d'años tras, creóse un complexu de grandes estratovolcanes,[8] que depués colapsaron parcialmente ente fai un millón y 0,8 millones d'años, formando calderes d'ente 5 y 10 km d'anchu. Mientres el periodu antiguu, que duró dende hai 0,8 a 0,2 millones d'años, desenvolvióse un nuevu complexu de grandes estratovolcanes, incluyendo lo que p'aquella dómina yeren el Ruiz, el Tolima, el Quindío, y la Santa Isabel. Una vegada más, formáronse calderes esplosives nos sos cumes, ente fai 0,2 y 0,15 millones d'años.[8]

El periodu presente empecipió hai aproximao 150.000 años, y supunxo el desenvolvimientu del actual edificiu volcánicu al traviés del allugamientu de domos de llava fechos a base de andesita y dacita dientro de les vieyes calderes.[9] Mientres los postreros 11.000 años, el Neváu del Ruiz pasó por siquier 12 etapes d'erupción, que incluyeron múltiples fanes de tierra, fluxos piroclásticos y lahares, conduciendo a la destrucción parcial de los domos del visu.[8][9] Mientres los últimos miles d'años, la mayor parte de les erupciones de los volcanes del macizu Ruiz–Tolima fueron pequeñes, y los fluxos piroclásticos depositaos fueron menos avolumaos que los del Pleistocenu.[8] Yá que les erupciones más antigües del volcán nun fueron rexistraes, los vulcanólogos usaron la téunica de tefrocronología pa datales.[25]

Mientres la historia rexistrada del volcán, les erupciones consistieron principalmente d'una chimenea central na caldera, siguida d'una erupción esplosiva, y depués, de lahares. La más antigua de les erupciones identificaes nel Holocenu asocedió cerca del 6660 e. C., y produciéronse nueves erupciones en 1245 a.C±150 años (usando la datación por radiocarbono), cerca del 850 e. C., nel 200 a.C±100 años, según nel 350 d.C±300 años, el 675 d.C±50 años, en 1350, 1570, 1595, 1623, 1805, 1826, 1829, 1831, 1845, 1916, avientu de 1984 a marzu de 1985, setiembre de 1985 a xunetu de 1991, y posiblemente en 1541, 1828, 1833 y abril de 1994 y la postrera'l día 30 de xunu de 2012 que foi de gases y ceniza namái.[nota 1][25][26] Munches d'eses erupciones incluyeron una erupción de chimenea central, una de chimenees a les bandes, y una esplosión freática.[25] El Ruiz ye consideráu como'l segundu volcán más activu de Colombia, tres el Galeres, en Nariño.[19]

Lahar de 1595

editar

Na mañana del 12 de marzu de 1595, el volcán entró n'erupción. Esti episodiu consistió en tres erupciones plinianas que llegaron a oyese a más de 100 km del visu, y foi espulsada una gran cantidá de ceniza, lo qu'escureció l'área circundante. Mientres les erupciones, el volcán tamién espulsó lapillus, una forma de tefra, y bombes volcániques. En total, la erupción produció 0,16 km³ de tefra.[25] La erupción tuvo precedida por un gran terremotu, tres díes antes;[27] y l'erupción precursora causó lahares, que viaxaron polos valles de los ríos Gualí y Lagunillas, apexando'l fluxu d'agua, matando los pexes y destruyendo la vexetación. 636 persones morrieron pola mor del lahar.[28]

La de 1595 foi la postrera gran erupción antes de 1985; y fueron similares en munchos aspeutos, incluyendo la composición química del material erupcionado.[29]

Fluxu de folla de 1845

editar

Na mañana del 19 de febreru de 1845, un terremotu de gran magnitú dio como resultáu un fluxu de folla,[30] que corrió pol valle del Lagunillas por aproximao 70 km,[12] estendiéndose y virtiéndose al esterior del calce del ríu y matando gran parte de la población llocal.[30] En superando un abanicu aluvial, el fluxu de folla estremar en dos rames: la más grande xunir al Lagunillas y siguió hasta confluyir col Magdalena, ente que la más pequeña foi esviada peles llombes frente al cañón del Lagunillas, pa depués fluyir al oriente xunto al ríu Sabandija y finalmente reincorporase al fluxu principal na desaguada del ríu. Envalórase qu'unes mil persones finaron por causa de lo asocedío.[30]

Traxedia d'Armeru

editar
Artículu principal: Erupción del Neváu del Ruiz de 1985

Dende principios de payares de 1984, los xeólogos notaron una medría nel nivel de l'actividá sísmica cerca del Neváu del Ruiz;[29] según otros nicios de la erupción que s'averaba, tales como l'aumentu de l'actividá de les fumaroles, el depósitu d'azufre nel cume del volcán, y pequeñes erupciones freátiques. A la fin, el magma caliente entró en contautu cola agua, resultando n'esplosiones debíes a la casi instantánea evaporación de l'agua. El más notable d'esos eventos foi la espulsión de ceniza'l 11 de setiembre de 1985.[29] L'actividá del volcán amenorgar n'ochobre de 1985, siendo la elevación del magma nel nuevu edificiu volcánicu, antes de setiembre de 1985, la esplicación más probable de los acontecimientos.[29]

 
Antes de la erupción, en setiembre de 1985.

Una misión vulcanolóxica italiana analizó muestres de gas provenientes de fumarolas a lo llargo del suelu del cráter Arenas, llogrando anhídridu carbónico (CO2) y anhídridu sulfuroso (SO2), lo qu'indicaba una lliberación direuta de magma a la superficie del mediu ambiente. D'alcuerdu a les considerancies del informe de la misión, publicáu'l 22 d'ochobre de 1985, el riesgu de lahares yera bien alto. Amás, nel informe encamentáronse delles téuniques de preparación sencielles pa les autoridaes llocales.[31]

En payares de 1985, l'actividá volcánica amontóse una vegada más, conforme'l magma averar a la superficie.[29] El volcán empezó a llanzar grandes cantidaes crecientes de gases ricos en azufre, principalmente anhídridu sulfuroso; el conteníu d'agua de les fumarolas amenorgóse, y les fontes d'agua cercanu arriquecer en magnesiu, calciu y potasiu lixiviados del magma.[29] Les temperatures del equilibriu termodinámicu (enerxía térmica estacionaria), correspondiente a la composición química de los gases descargaos, foi de 200 °C a 600 °C. La estensa desgasificación del magma causó un aumentu de la presión dientro del volcán, lo que finalmente dio orixe a una erupción esplosiva.[32]

Erupción y lahares

editar
 
Mapa de peligru pal Neváu del Ruiz, colos lahares de 1985 coloriaos en colloráu.

El Neváu del Ruiz fixo erupción a les 9:09 pm del 13 de payares de 1985,[33] espulsando tefra dacítica a más de 30 km na atmósfera.[29] La masa total del material erupcionado, incluyendo magma, foi de 35 millones de tonelaes,[29] namái'l 3% de la cantidá qu'espulsó el St. Helens en 1980.[34] La erupción algamó'l nivel 3 nel índiz de explosividad volcánica.[35] La masa d'anhídridu sulfuroso espulsada foi d'aproximao 700.000 tonelaes, o cerca del 2% de la masa del material sólido espulsáu,[29] faciendo que la erupción fuera atípicamente rica n'azufre.[36]

La erupción produció fluxos piroclásticos que fundieron los glaciares y la nieve, xenerando cuatro lahares que corrieron poles aguaes del volcán;[37] tamién destruyeron un pequeñu llagu que podía ser reparáu nel cráter Arenas dellos meses antes de la erupción.[29] Yá que l'agua de los llagos volcánicos suel ser desaxeradamente salada y contener gases volcánicos disueltos, la composición aceda del llagu, según el so calor, aceleró la fusión del xelu; esti efeutu foi confirmáu poles grandes cantidaes de sulfatos y cloruros atopaos nel lahar.[29]

 
Campusantu. Armeru taba allugáu nel centru d'esta fotografía, tomada a finales de payares de 1985.

Los lahares, conformaos per agua, xelu, material pirocástico incandescente piedra pómez, arena, folla y otres roques,[37] entemeciéronse a midida que avanzaben cuesta abaxo.[38] Siguieron el so trayeutu a una velocidá permediu de 60 km/h erosionando el suelu, abasnando roques y destruyendo la vexetación. Depués de baxar quilómetros, los lahares dirixir a los seis ríos que drenan el volcán. Una vegada nos sos valles, los lahares crecieron a casi cuatro veces el so tamañu orixinal. Nel Ríu Gualí, un lahar algamó un anchu máximu de 50 m.[37]

Unu de los lahares virtualmente borró la pequeña área urbana d'Armeru, en Tolima, que s'asitiaba sobre'l valle del Lagunilla. Namái sobrevivió la cuarta parte de les sos 28.000 habitantes.[37] El segundu lahar, que baxó pol valle del Chinchiná, mató a cerca de 1.800 persones y destruyó cerca de 400 cases en Chinchiná.[39] En total, más de 23.000 persones perdieron la vida y otres 5.000 resultaron mancaes,[37] y más de 5.000 llares quedaron destruyíos.[37] La traxedia d'Armeru, foi'l segundu desástre volcánicu más mortíferu del so sieglu, siendo devasáu pola erupción del Monte Pelée en 1902.[40] y el cuartu en tola historia conocida.[41] Tamién ye'l lahar más mortíferu del que se tien conocencia,[9] y el mayor desastre natural de Colombia.[42]

 
Visu del Neváu del Ruiz a finales de payares de 1985.

La perda de tantes vides, deber al fechu de que los científicos nunca precisaron cuándo asocedería la erupción, y por que les autoridaes gubernamentales, nun tomaríen midíes costoses en prevención, ensin una clara alvertencia de peligru.[43] Per otru llau, como la última erupción produxérase 140 años tras, yá nun esistía na memoria de los pobladores y pa munchos foi difícil aceptar el peligru que representaba'l volcán, que los habitantes conocíen como el lleón dormíu.[28] Los mapes d'amenaza qu'amosaben al Conceyu d'Armeru anubiertu por completu, fueron distribuyíos un mes antes de la erupción, pero'l Congresu de la República criticó a los científicos y a les axencies de defensa civil pol so alarmismo. Les autoridaes llocales fallaron al sollertar a la población sobre la seriedá de la situación, col alcalde y el párrocu d'Armeru aselando a la población tres una erupción de cenices na tarde del 13 de payares y la subsecuente agua de cenices na nueche.[44] Otru factor foi la nube d'esa nueche, que causó cortes d'eletricidá, enzancando les comunicaciones. A pesar de que los oficiales de defensa civil de cuatro pueblos cercanos intentaron alvertir a Armeru del lahar que s'averaba y llegaría nuna hora o menos, nun llograron establecer contautu per radio.[45]

Depués de la catástrofe, los científicos analizaron la información previa a la erupción y notaron qu'asocedieren dellos seísmos de periodu llargu, qu'empezaben fuertes y díbense atenuando amodo. El vulcanólogu Bernard Chouet dixo que "el volcán taba glayando 'toi a puntu d'españar'", pero los científicos que taben estudiando'l volcán nel momentu de la erupción nun teníen la esperiencia pa lleer estes señales.[46]

Amenaces actuales y preparación

editar
 
Neváu del Ruiz vistu dende la ciudá de Manizales.

El volcán sigue representando una seria amenaza pa les poblaciones cercanes. El riesgu más probable ye qu'erupciones de pequeñu volume puedan desestabilizar los glaciares y xenerar lahares.[8] Magar el significativu amenorgamientu del tamañu de los glaciares, el volume de xelu nos cumes nevaos de la zona sigue siendo grande. Si namái fundiérase'l 10% del xelu, podría producir fluxos de folla de más de 200 millones de metros cúbicos, cantidá similar a la del fluxu que soterró a Armeru en 1985.[9] Como los lahares pueden viaxar más de 100 km polos valles de los ríos en cuestión d'unes poques hores,[9] les estimaciones amuesen qu'unos 500.000 habitantes de los valles de los ríos Combeima, Chinchiná, Coello-Toche, y Gualí tán en riesgu, y 100.000 d'ellos son consideraos como d'altu riesgu.[47] A pesar de que les pequeñes erupciones son más probables, la historia eruptiva de dos millones d'años del macizu Ruiz–Tolima inclúi numberoses erupciones de magnitú significativa, polo que nun tien de ser inorada l'amenaza d'una erupción grande.[8] Una erupción d'esti tipu podría tener efeutos más xeneralizaos, incluyendo'l posible zarru del aeropuertu de Bogotá por cuenta de la cayida de ceniza.[48]

Como la traxedia d'Armeru viose agravada pola falta d'alertes tempranes,[43] usu imprudente de la tierra,[49] y la falta de preparación de les comunidaes aledañas,[43] el gobiernu colombianu dio entamu a un programa oficial denomináu Oficina Nacional pa l'Atención de Desastre, en 1987, col propósitu de prevenir incidentes similares nel futuru. Les principales ciudaes colombianes fueron empobinaes pa promover la planificación de la prevención col fin d'apangar les consecuencies de los desastres naturales,[49] y lleváronse a cabo evacuaciones por cuenta d'amenaces volcániques. Cerca de 2.300 habitantes de les riberes de cinco ríos cercanos fueron evacuaos cuando'l volcán erupcionó nuevamente en 1989.[50] Cuando otru volcán colombianu, el Neváu del Huila, entró n'erupción n'abril de 2008, miles de persones fueron sacupaes, pos los vulcanólogos sollertaron a la población afirmando que la erupción podría ser otru "Neváu del Ruiz";[51] Otramiente, la zona aledaña a la Galeres, foi constantemente sacupada por cuenta de la so actividá.[52]

N'abril de 2012, el volcán aumentó la so actividá sísmica,[53] poniendo al descubiertu la escasa preparación de les poblaciones aledañas.[54]

A principios de marzu del 2012 dase un pulsu inicial d'emisión de ceniza volcánica acomuñada al tremor volcánicu. Según el Serviciu Xeolóxicu Colombianu[2] la ceniza emitida tuvo un volume de 1.340.000 metros cúbicos; hasta'l día 8 de xunu de 2012 sigui cayendo ceniza de manera irregular, motivu pol cual l'aeronáutica civil,[55] cerró l'aeropuertu de la ciudá de Manizales y acutó el tráficu aereu en delles zones del país como midida de prevención.

El Serviciu Xeolóxicu Colombianu realizó un analís de les cenices, atopando lo siguiente: según l'analís preliminar de componentes y granulometría de les muestres de ceniza recoyíes de la emisión del día 29 de mayu del 2012, so la lente binocular, pudo reparase que la so composición ye líticocristalina, con cristales de plagioclasa, anfíbol, cuarzu, biotita, piroxeno y magnetita; los líticos son volcánicos, amás presenta fragmentos de pómez y vidriu. Dempués de realizar l'espayáu de delles muestres recoyíes puede reparase que los tamaños de granu bazcuyen ente ceniza bien gruesa (1 y 2 mm) y gruesa (0,5–1 mm) nos sectores más cercanos al cráter Arenas, ente que nos conceyos de Manizales, Chinchiná, Palestina y Villamaría el tamañu de granu varia ente ceniza media (0,25-0,5 mm) y ceniza desaxeradamente fina (<0,0625 mm); y nes partes más alloñaes el tamañu de granu ye menor a 0,125 mm.

Ver tamién

editar

Notes

editar
  1. ↑ Delles entraes sobre la historia eruptiva del Neváu del Ruiz recoyida na base de datos del Institutu Smithsonianu tán marcaes como inciertes. Magar pudo asoceder una erupción neses feches, dicha información nun foi confirmada. D'alcuerdu a la definición dada pol institutu, una erupción ye la llegada de productos volcánicos, escluyendo gases, a la superficie de la Tierra.

Referencies

editar
  1. ↑ «Parque Nacional Natural Los Nevaos». Parques nacionales naturales de Colombia. Archiváu dende l'orixinal, el 2011-07-07. Consultáu'l 2 de xunetu de 2010.
  2. ↑ «Generalidad del Neváu del Ruiz». Ingeominas. Consultáu'l 2 de xunetu de 2010.
  3. ↑ Blanca Bernal (13 de payares de 2007). pueblu-25-mil-muertos/ Hai 22 años sumió tou un pueblu: Armeru con 25 mil habitantes. Radio Santa Fe. http://www.radiosantafe.com/2007/11/13/fai-22-anos-desaparecio-tou-un pueblu-25-mil-muertos/. Consultáu'l 2 de xunetu de 2010. 
  4. ↑ «Historia». Ingeominas. Consultáu'l 13 de xunetu de 2010.
  5. ↑ 5,0 5,1 5,2 5,3 5,4 5,5 Rangel-Ch., J. Orlando; Garzón-C., Aída (1997). «Region of Los Nevaos Natural National Park», Centres of Plant Diversity: A Guide and Strategy for Their Conservation. Volume 3: The Americas. (n'inglés). Cambridge, England: World Wide Fund for Nature, International Union for Conservation of Nature and Natural Resources. ISBN 2831701996. Consultáu'l 16 d'avientu de 2008.
  6. ↑ Neate, Jill (1994). Mountaineering in the Andes (PDF), 2 (n'inglés), Expedition Advisory Centre, páx. 12. ISBN 0907649645. Consultáu'l 11 de xunetu de 2010.
  7. ↑ S. Williams, Richard Jr. «Ruiz-Tolima Volcanic Massif (Cordal Central)» (inglés). Serviciu Xeolóxicu de los Estaos Xuníos. Consultáu'l 3 de xunetu de 2010.
  8. ↑ 8,0 8,1 8,2 8,3 8,4 8,5 8,6 «Stratigraphy and quaternary eruptive history of the Ruiz-Tolima volcanic massif, Colombia. Implications for assessement of volcanic hazards» (n'inglés). 
  9. ↑ 9,0 9,1 9,2 9,3 9,4 9,5 9,6 9,7 9,8 Huggel, Cristian; Ceballos, Jorge Luis; Pulgarín, Bernardo; Ramírez, Jair; Thouret, Jean-Claude (2007). «Review and reassessment of hazards owing to volcano–glacier interactions in Colombia» (n'inglés). Annals of Glaciology 45:  páxs. 128-136. doi:10.3189/172756407782282408. Archivado del original el 2009-03-27. https://web.archive.org/web/20090327111238/http://www.igsoc.org/annals/45/a45A019.pdf. Consultáu'l 3 de xunetu de 2010. 
  10. ↑ T. Simkin and L. Siebert (1994). Volcanoes of the World,, 2da (n'inglés), páx. 349.
  11. ↑ Sullivan, Walter (13 de xunu de 1991) (n'inglés). Plate Under a 'Ring of Fire'. New York Times. http://query.nytimes.com/gst/fullpage.html?res=9D0CE7DD1638F930A25755C0A967958260&scp=11&sq=neváu%20d'el%20ruiz&st=cse. Consultáu'l 3 de xunetu de 2010. 
  12. ↑ 12,0 12,1 12,2 Camp, Vic. «Neváu del Ruiz (1985)» (inglés). Universidá Estatal de San Diego. Consultáu'l 10 de xunetu de 2010.
  13. ↑ Gatuña Saavedra, Vicente & López Ruiz, José (1974). Volcanismo: Dinámica y Petroloxía de los sos productos. Madrid: Ediciones Ismu.
  14. ↑ 14,0 14,1 14,2 14,3 «Neváu del Ruiz» (inglés). Global Volcanism Program. Institutu Smithsonianu. Consultáu'l 9 de xunetu de 2010.
  15. ↑ «Neváu del Ruiz: Synonyms and Subfeatures» (inglés). Global Volcanism Program. Institutu Smithsonianu. Archiváu dende l'orixinal, el 2012-08-19. Consultáu'l 9 de xunetu de 2010.
  16. ↑ .
  17. ↑ Mileti, Dennis S.; Bolton, Patricia A.; Fernández, Gabriel; Updike, Randall G. (1991). The Eruption of Neváu Del Ruiz Volcano Colombia, South America, November 13, 1985 (n'inglés). Washington, D.C.: Commission on Engineering and Technical Systems (National Academy Press), páx. 92. ISBN 0309044774.
  18. ↑ 18,0 18,1 Mileti, Dennis S.; Bolton, Patricia A.; Fernández, Gabriel; Updike, Randall G. (1991). The Eruption of Neváu Del Ruiz Volcano Colombia, South America, November 13, 1985 (n'inglés). Washington, D.C.: Commission on Engineering and Technical Systems (National Academy Press), páx. 5. ISBN 0309044774.
  19. ↑ 19,0 19,1 «Colombia Volcanoes and Volcanics» (inglés). Serviciu Xeolóxicu de los Estaos Xuníos. Consultáu'l 9 de xunetu de 2010.
  20. ↑ Thouret, Jean-Claude; Van der Hammen, Thomas; Salomons, Barry; Juvigne, Etienne (1996). «Paleoenvironmental Changes and Glacial Stades of the Last 50,000 Years in the Cordal Central, Colombia» (n'inglés). Quaternary Research 46:  páxs. 1-18. doi:10.1006/qres.1996.0039. 
  21. ↑ «Retreat of Tropical Glaciers in Colombia and Venezuela from 1984 to 2004 as Measured from ASTER and Landsat Images» (n'inglés). Archivado del original el 2007-09-26. 
  22. ↑ «Ruiz-Tolima Volcanic Massif (Cordal Central)» (inglés). Serviciu Xeolóxicu de los Estaos Xuníos. Consultáu'l 10 de xunetu de 2010.
  23. ↑ 23,0 23,1 Ramírez, J.; Thouret, J.-C.; Naranxal, J.L.; Vargas, C.A. y Valla, F. (2005). «Neváu del Ruiz, Colombia, 20 years after: Evolution of the ice cap, re-assessment of volcano-snow interactionprocesses that feed lahars» (n'inglés). Geophysical Research Abstracts 7:  páxs. 1-2. Archivado del original el 2011-06-13. https://web.archive.org/web/20110613164441/http://www.cosis.net/abstracts/EGU05/09540/EGU05-J-09540.pdf. Consultáu'l 2018-03-18. 
  24. ↑ García, María Isabel (8 d'abril de 2001) (n'inglés). The Thawing of the Peaks. Tierramerica. Archivado del original el 2008-09-05. https://web.archive.org/web/20080905223246/http://www.tierramerica.net/2001/0408/iacentos.shtml. Consultáu'l 10 de xunetu de 2010. 
  25. ↑ 25,0 25,1 25,2 25,3 «Neváu del Ruiz: Eruptive History» (inglés). Global Volcanism Program. Institutu Smithsonianu. Archiváu dende l'orixinal, el 2017-09-26. Consultáu'l 13 de xunetu de 2010.
  26. ↑ «Frequently Asked Questions: What is an eruption?» (inglés). Global Volcanism Program. Institutu Smithsonianu. Archiváu dende l'orixinal, el 2012-01-13. Consultáu'l 13 de xunetu de 2010.
  27. ↑ Committee on Natural Disasters, Division of Natural Hazard Mitigation, National Research Council (1991). «1», The Eruption of Neváu Del Ruiz Volcano Colombia, South America, November 13, 1985 (n'inglés). Committee on Natural Disaster, páx. 9. ISBN 0309044774.
  28. ↑ 28,0 28,1 (n'inglés) BBC: On this day: November 13: 1985: Volcano kills thousands in Colombia. British Broadcasting Corporation. 13 de payares de 1985. http://news.bbc.co.uk/onthisday/hi/dates/stories/november/13/newsid_2539000/2539731.stm. Consultáu'l 10 de xunetu de 2010. 
  29. ↑ 29,00 29,01 29,02 29,03 29,04 29,05 29,06 29,07 29,08 29,09 29,10 Naranxal, J.L.; Siggurdsson, H., Carey, S.N., Fritz, W. (agostu de 1986). «Eruption of the Neváu del Ruiz Volcano, Colombia, On 13 November 1985: Tephra Fall and Lahars» (n'inglés). Science 233:  páxs. 991-993. doi:10.1126/science.233.4767.961. PMID 17732038. http://www.sciencemag.org/cgi/content/abstract/233/4767/961. 
  30. ↑ 30,0 30,1 30,2 Committee on Natural Disasters, Division of Natural Hazard Mitigation, National Research Council (1991). «1», The Eruption of Neváu Del Ruiz Volcano Colombia, South America, November 13, 1985 (n'inglés). Committee on Natural Disaster, páx. 9-10. ISBN 0309044774.
  31. ↑ Barberi, F., Martini, M., y Rosi, M. (30 de xunetu de 1990). «Neváu del Ruiz volcano (Colombia): pre-eruption observations and the 13 November 1985 catastrophic event» (n'inglés). Journal of Volcanology and Geothermal Research 42 (1-2):  páxs. 1-12. doi:10.1016/0377-0273(90)90066-O. http://www.sciencedirect.com/science?_ob=ArticleURL&_udi=B6VCS-48B5B5D-9J&_user=10&_rdoc=1&_fmt=&_orig=search&_sort=d&view=c&_version=1&_urlVersion=0&_userid=10&md5=2501a91a2ad56y7bd5d09dabe454f712. 
  32. ↑ Giggenbach, García, Rodríguez, Londoño, Rojas, Calvache, W.F., N., L., A., N., M.L.; Garciap, N; Londonoc, A; Rodriguezv, L; Rojasg, N; Calvachev, M (30 de xunetu de 1990). «The chemistry of fumarolic vapor and thermal-spring discharges from the Neváu del Ruiz volcanic-magmatic-hydrothermal system, Colombia» (n'inglés). Journal of Volcanology and Geothermal Research 42 (1-2):  páxs. 13-39. doi:10.1016/0377-0273(90)90067-P. http://www.sciencedirect.com/science?_ob=ArticleURL&_udi=B6VCS-48B5B5D-9K&_user=10&_rdoc=1&_fmt=&_orig=search&_sort=d&view=c&_acct=C000050221&_version=1&_urlVersion=0&_userid=10&md5=8c7dc9cee15938823eddd77be34731f0. 
  33. ↑ Mileti, Dennis S.; Bolton, Patricia A.; Fernández, Gabriel; Updike, Randall G. (1991). The Eruption of Neváu Del Ruiz Volcano Colombia, South America, November 13, 1985 (n'inglés). Commission on Engineering and Technical Systems (National Academy Press), páx. 13. ISBN 0309044774.
  34. ↑ Wright, T.L.; Pierson, T.C. (1992). Living with Volcanoes: The U. S. Geological Survey's Volcano Hazards Program: USGS Circular 1073 (n'inglés). Serviciu Xeolóxicu de los Estaos Xuníos. Consultáu'l 13 de xunetu de 2010.
  35. ↑ Watson, John. «Mount St. Helens – Comparisons With Other Eruptions» (inglés). Serviciu Xeolóxicu de los Estaos Xuníos. Consultáu'l 13 de xunetu de 2010.
  36. ↑ Krueger, Arlin J., Walter, Louis S., Schnetzler, Charles C., y Doiron, Scott D. (xunetu de 1990). «TOMS measurement of the sulfur dioxide emitted during the 1985 Neváu del Ruiz eruptions» (n'inglés). Journal of Volcanology and Geothermal Research 41:  páxs. 7-15. doi:10.1016/0377-0273(90)90081-P. http://www.sciencedirect.com/science?_ob=ArticleURL&_udi=B6VCS-48B0RNS-5B&_user=10&_rdoc=1&_fmt=&_orig=search&_sort=d&view=c&_version=1&_urlVersion=0&_userid=10&md5=7152y1c54dbace97y346453ef8918999. 
  37. ↑ 37,0 37,1 37,2 37,3 37,4 37,5 «Deadly Lahars from Neváu del Ruiz, Colombia: November 13, 1985» (inglés). Serviciu Xeolóxicu de los Estaos Xuníos (30 de setiembre de 1999). Archiváu dende l'orixinal, el 2010-05-27. Consultáu'l 13 de xunetu de 2010.
  38. ↑ Lowe, Donald R.; Williams, Stanley N., Leigh, Henry, Connort, Charles B., Gemmell, J. Bruce, Stoiber, Richard E. (payares de 1986). «Lahars initiated by the 13 November 1985 eruption of Neváu del Ruiz, Colombia» (n'inglés). Nature 324:  páxs. 51-53. doi:10.1038/324051a0. http://www.nature.com/nature/journal/v324/n6092/abs/324051a0.html. Consultáu'l 13 de xunetu de 2010. 
  39. ↑ Mileti, Dennis S.; Bolton, Patricia A.; Fernández, Gabriel; Updike, Randall G. (1991). The Eruption of Neváu Del Ruiz Volcano Colombia, South America, November 13, 1985 (n'inglés). Commission on Engineering and Technical Systems (National Academy Press), páx. 1.
  40. ↑ «Neváu del Ruiz – Facts and Figures». Alministración Nacional Oceánica y Atmosférica. Consultáu'l 13 de xunetu de 2010.
  41. ↑ Topinka, Lyn. «Deadliest Volcanic Eruptions Since 1500 A.D.» (inglés). Serviciu Xeolóxicu de los Estaos Xuníos. Archiváu dende l'orixinal, el 2012-05-31. Consultáu'l 13 de xunetu de 2010.
  42. ↑ (n'inglés) World News Briefs. CNN. 13 de xunetu de 2010. https://www.cnn.com/WORLD/Newsbriefs/9511/11-14/index.html?iref=newssearch. 
  43. ↑ 43,0 43,1 43,2 Fielding, Emma. «Volcano Hell Transcript» (inglés). BBC. Consultáu'l 13 de xunetu de 2010.
  44. ↑ Mileti, Dennis S.; Bolton, Patricia A.; Fernández, Gabriel; Updike, Randall G. (1991). The Eruption of Neváu Del Ruiz Volcano Colombia, South America, November 13, 1985 (n'inglés). Commission on Engineering and Technical Systems (National Academy Press), páx. 51-53.
  45. ↑ Mileti, Dennis S.; Bolton, Patricia A.; Fernández, Gabriel; Updike, Randall G. (1991). The Eruption of Neváu Del Ruiz Volcano Colombia, South America, November 13, 1985 (n'inglés). Commission on Engineering and Technical Systems (National Academy Press), páx. 61.
  46. ↑ (n'inglés) Signs of an eruption — A scientist has found a way to use earthquakes to predict when volcanoes will erupt. BBC. 27 d'agostu de 2003. http://news.bbc.co.uk/2/hi/science/nature/3183047.stm. Consultáu'l 13 de xunetu de 2010. 
  47. ↑ Mileti, Dennis S.; Bolton, Patricia A.; Fernández, Gabriel; Updike, Randall G. (1991). The Eruption of Neváu Del Ruiz Volcano Colombia, South America, November 13, 1985 (n'inglés). Commission on Engineering and Technical Systems (National Academy Press), páx. 80. ISBN 0309044774.
  48. ↑ McDowell, Bart (mayu de 1986). «Eruption in Colombia» (n'inglés). National Geographic:  páxs. 640-653. Archivado del original el 2005-03-06. https://web.archive.org/web/20050306142200/http://encarta.msn.com/sidebar_762503944/eruption_in_colombia.html. Consultáu'l 2018-03-18. 
  49. ↑ 49,0 49,1 Touret, Jean-Claude; Laforge, Christophe (1994). «Hazard Appraisal and Hazard-Zone Mapping of Flooding and Debris Flowage in the Rio Combeima Valley and Ibague City, Tolima Department, Colombia» (n'inglés). GeoJournal 34:  páxs. 407-413. doi:10.1007/BF00813136. Archivado del original el 2020-02-01. https://web.archive.org/web/20200201185724/http://www.springerlink.com/content/j7h51t87x7201375. Consultáu'l 2018-03-18. 
  50. ↑ Associated Press (2 de setiembre de 1989) (n'inglés). Colombian Volcano Erupting. New York Times. http://query.nytimes.com/gst/fullpage.html?res=950DE4DF143DF931A3575AC0A96F948260. Consultáu'l 13 de xunetu de 2010. 
  51. ↑ Associated Press (15 d'abril de 2008) (n'inglés). Colombian Volcano Erupts, Thousands Evacuated. Fox News. http://www.foxnews.com/story/0,2933,351333,00.html. Consultáu'l 13 de xunetu de 2010. 
  52. ↑ Elespectador.com (25 de payares de 2011). Ordenen sacupar zona aledaña al volcán Galeres. L'Espectador. http://www.elespectador.com/noticias/nacional/articulo-313272-ordenen-sacupar-zona-aledana-al-volcan-galeres. Consultáu'l 7 d'abril de 2012. 
  53. ↑ Elespectador.com (7 d'abril de 2012). Aumenta actividá sísmica nel volcán Neváu del Ruiz. L'Espectador. http://www.elespectador.com/noticias/nacional/articulo-336750-aumenta-actividá-sismica-el-volcan-neváu-del-ruiz. Consultáu'l 7 d'abril de 2012. 
  54. ↑ Elespectador.com (3 d'abril de 2012). Municipio cercanos al volcán del Ruiz nun tán preparaos pa emerxencia. L'Espectador. http://www.elespectador.com/noticias/nacional/articulo-336281-municipios-cercanos-al-volcan-del-ruiz-non-estan-preparaos-emerg. Consultáu'l 7 d'abril de 2012. 
  55. ↑ aerocivil.com (5 de xunu de 2012) (en castellanu). [1] Restablecer de manera gradual la operación aérea de la exa cafetera]. aeronáutica civil. http://www.aerocivil.gov.co/_layouts/listform.aspx?PageType=4&ListId={6EE3ECA2-83AE-42EE-A43A-B33475Y21508}&ID=44&ContentTypeID=0x010400437C18D36C8B2Y45A0972BA99534Y6AE]. Consultáu'l 5 de xunu de 2012. 

Enllaces esternos

editar


Sacáu de «https://ast.wikipedia.org/w/index.php?title=Nevado_del_Ruiz&oldid=4303651»