Wikipedia

Omar Jayam

matemáticu, astrónomu, filósofu y poeta persa
(Redirixío dende Omar Khayyám)

Ghiyath al-Din Abu l-Fath Omar ibn Ibrahim Jayyam Nishapurí (en persa: غیاث الدین ابو الفتح عمر بن ابراهیم خیام نیشاپوری ) o Omar Jayam (18 de mayu de 1048, Nishapur (es) Traducir – 4 d'avientu de 1131, Nishapur (es) Traducir) foi un matemáticu, astrónomu y poeta persa.[4][5] El so nome suel atopase tamién escritu acordies cola trescripción inglesa, Omar Khayyam (pos n'inglés nun esiste'l soníu de la "j" castellana que sí esiste en persa). Igualmente, puede apaecer la versión árabe, Omar al-Jayyam o Omar ibn al-Jayyam. La traducción lliteral del so apellíu ye "fabricante de tiendes (de campaña)" (rellacionada cola pallabra española d'orixe árabe "jaima") oficiu de la que se supón habría tradición na so familia.

Omar Jayam
Vida
Nacimientu Nishapur (es) Traducir[1], 18 de mayu de 1048[2]
Nacionalidá Imperiu selyúcida
Muerte Nishapur (es) Traducir[1], 4 d'avientu de 1131[2] (83 años)
Sepultura Omar Khayyam Mausoleum (en) Traducir
Estudios
Direutor de tesis Bahmanyār
Llingües falaes persa[3]
taxiquistanín
árabe
Profesor de Al-Isfizari
Al-Khazini (es) Traducir
Nizami Aruzi
Oficiu matemáticu, astrónomu, poeta, lletrista, filósofu, músicu, astrólogu, escritor, físicu
Trabayos destacaos Rubaiyat (es) Traducir
calendariu persa
Influyencies Avicena y Al-Biruni
Movimientu Lliteratura persa
filosofía persa (es) Traducir
Edá d'Oru del islam
Seudónimos خیام
Xéneru artísticu Ruba'i (es) Traducir
Creencies
Relixón islam
ateísmu
IMDb nm1024630
Cambiar los datos en Wikidata

Biografía

editar

Jayam nació'l 18 de mayu del añu 1048 en Nishapur, onde tamién morrió, probablemente en 1131. Ellí y na ciudá de Balj recibió una sólida educación en ciencies y filosofía. Nel 1070 treslladar a Samarcanda, onde'l patrociniu del xurista Abú Taher dexó-y completar el so Tesis sobre Demostraciones d'Álxebra y Comparanza. Con ella llogró gran reconocencia y prestíu, hasta'l puntu de ser llamáu pol sultán Malik Shah I, quien-y encargó la construcción d'un observatoriu astronómicu en Marv (anguaño Mary, en Turkmenistán), según conseña Nizam al-Mulk nel so llibru Siasat Namé, en collaboración con otros siete astrónomos y matemáticos, ente ellos Abdolrahman Jazení y Meimún-ebne Nayib Vasetí.

La lleenda afirma que na so mocedá llegó a entablar amistá col reformador relixosu Hasan-i Sabbah y el políticu Nizam al-Mulk.

Omar Jayam realizó relevantes investigaciones en astronomía, principalmente la correición del antiguu calendariu zoroástrico. Dende entós adoptóse una nueva era, conocida como yalalí o el Seliuk.[6][7] En 1092 realizó la so pelegrinación a La Meca, según el costume musulmana. Al so regresu a Nishapur trabayó como historiador y maestru de matemátiques, astronomía, medicina y filosofía, ente otres disciplines.

En 1094, tres la muerte del so padre, escribió un trabayu lliterariu na so llingua materna, el persa (tamién conocíu como dari o taxicu, faláu n'Irán, Taxiquistán, Afganistán, Xeorxa, parte de la India y parte de Paquistán). Los sos poemes destaquen pola delicadeza y sotileza del so llinguaxe. Como filósofu, Omar Jayam foi materialista, pesimista y escépticu.

La obra poética más destacable de Omar Jayam son los Rubaiyat, escoyeta d'hasta un millar de cuartetos que falen sobre la naturaleza y el ser humanu. Rubaiyat ye'l plural de ruba'i, que significa precisamente cuarteta.

La llectura de les Rubaiyat significa un acercamientu a la lliteratura oriental. Contién un fondu sentíu humanu que canta los prestos del amor y gociar de la vida, que, coles transposiciones d'amargura y optimismu, conformen el calter del individuu acentuáu na so realidá. La vida esixe al home duros sacrificios porque ye esclavu de los sos propios prexuicios. Ente tantos absurdos, nun esfruta de la so efímera esistencia. Jayam quier convencer al home de que ta equivocáu y convidar a que se desaposie de dogmes y doctrines, p'asina aprovechar los valores tanxibles de la naturaleza.

Apurras a les matemátiques y a la ciencia

editar
 
Observatoriu de Omar Jayam
 
Monumentu a Omar Jayam
en Bucuresti, Rumanía.
 
Inscripción d'un poema de Omar Jayam
en Morića Han en Sarayevu,
Bosnia-Herzegovina.

Mientres 18 años, Omar Jayam realizó relevantes investigaciones n'astronomía, que tomaron la compilación de tables astronómiques y particularmente, la correición del antiguu calendariu zoroástrico, que los perses caltuvieren tres la islamización de Persia por cuenta de la so exactitú, a pesar de que l'Islam utiliza'l calendariu llunar. Les investigaciones realizaes dexáron-y calcular l'error del calendariu persa, que tenía un añu de 365 díes exactos. Pal nuevu calendariu, que se llamó yalalí por orde de Malik Shah I (quien tamién se llamaba Yalaledín),[8] Jayam calculó la duración del añu con una exactitú ablucante. El so error ye d'un día en 3770 años, menor entá que'l del calendariu gregorianu (un día en 3330 años), que s'empezó a usar n'Europa dende'l 15 d'ochobre de 1582. El calendariu yalalí enllantóse'l 15 de marzu de 1079, y ye'l calendariu emplegáu inda güei n'Irán y Afganistán. Omar Jayam nun pudo terminar les tables astronómiques por causa de les muertes, nel mesmu añu (1092), de Nizam al-Mulk y del sultán Malik Shah.

Siguiendo unu de los preceptos del Islam, pelegrinó a La Meca en 1092. Al so regresu a Nishapur permaneció venceyáu a la corte, onde se desempeñó como historiador y xuez, y dio clases de matemátiques, astronomía, hestoria, medicina o filosofía. Lamentablemente, solo conocemos parte de la so obra científica, que ye estraordinaria: la Disertación sobre una posible demostración del postuláu paralelu, de la xeometría d'Euclides,[9] la Tesis sobre demostraciones d'álxebra y comparanza,[10] escrita n'árabe (traducida por Woepecke en 1851); el Tratáu sobre la exactitú del sistema indiu pa calcular raigaños d'ecuaciones, referíu a ecuaciones de segundu y tercer grau; Los problemes n'aritmética y cálculu, la Descripción de les tables astronómiques de Malek Shah, l'ensayu Lluz de la razón, sobre la ciencia polo xeneral, y la Disertación sobre ciencies naturales. Esisten unos ocho trabayos más, sobre física, economía, hestoria, filosofía, metafísica y tradiciones.

Nel so Tesis sobre demostraciones d'álxebra y comparanza desenvuelve'l primer procedimientu de solución de les ecuaciones cuadráticas y cúbiques a partir de les seiciones cóniques, que dexa atopa-yos un raigañu positivu y coles mesmes llogra demostrar que tienen siquier un segundu raigañu. La so afirmación de que nun se pueden topar los raigaños de les ecuaciones de tercer grau por aciu regla y compás nun pudo ser demostrada hasta 750 años más tarde. Y la teoría de les ecuaciones de tercer grau nun foi desenvuelta hasta'l sieglu XVII, por René Descartes.[11]

Foi tamién el primeru en describir el desenvolvimientu de la potencia d'un binomiu[12] con esponente natural y n'establecer la idea de que les fracciones podríen constituyir un campu numbérico con propiedaes más amplies que'l campu de los númberos naturales, únicos conocíos entós, que databa de los griegos. Estos conceutos teóricos cuntar ente les matemátiques piqueres mientres el Renacimientu européu. La crónica de Nizam-al-Mulk destaca a Jayam como un astrónomu insuperable. Pero los sos apurras a les matemátiques, qu'entós non s'entendieron en tola so trescendencia, superen notoriamente los sos importantes llogros n'astronomía.

A pesar de les dificultaes de la dómina en que vivió, escribió numberosos trabayos, ente los que s'inclúin los Problemes d'aritmética, que ye un llibru de música y otru d'álxebra, dambos antes de cumplir los 25 años.

En 1070 escribió'l so famosu trabayu d'álxebra Tratáu sobre demostraciones de problemes d'álxebra, que contién una completa clasificación d'ecuaciones cúbiques resueltes geométricamente, por aciu la interseición de seiciones cóniques. Y ye qu'intentó clasificar ecuaciones cuadráticas con ésitu, anque nun pudo atopar la solución pa toles ecuaciones cúbiques, a pesar de tar seguru de que yera posible faelo, yá qu'en dellos casos topó soluciones xeométriques.

Malik Shah, nietu del fundador de la dinastía selyúcida, llamó a Omar Jayam por que se treslladara a Isfahán pa instalar un observatoriu, que Jayam dirixó mientres dieciocho años, convirtiéndolo nun escepcional centru d'investigación. Nél ellaboraron tables astronómiques y contribuyóse a la reforma del calendariu, una y bones les investigaciones llevaes a cabu dexáron-y calcular l'error del calendariu persa, que tenía 365 díes exactos (hai que considerar que, a finales del sieglu XIX, l'añu duraba 365,242196 díes y que na actualidá ye de 365,242190). Esi calendariu sigue tando vixente na actualidá n'Irán y Afganistán.

La muerte de Malik Shah en 1092 acarreta la desapaición del financiamientu del observatoriu, polo que s'abandona la reforma del calendariu y Omar Jayam nun puede acabar les sos tables astronómiques. Amás, el fin del periodu de paz tres la muerte de Malik Shah, traxo que Omar Jayam empezara a sufrir ataques de los ortodoxos musulmanes.

A Omar Jayam debemos que la incógnita de les ecuaciones llámese x. Él llamar shay ("cosa" o "daqué", n'árabe). El términu pasó al castellán como xay, una y bones la "x" tenía esti soníu ("sh") en castellán antiguu y de ende derivó en solamente la inicial x.[13]

== Lliteratura ríquese una gran erudición pa cubrir un campu de conocencies tan vastu como'l tomáu por Omar Jayam y pa llograr la sabiduría que nos tresmite, tamién na so poesía, que riquió sieglos de mano a ser debidamente valorada, al desenvolver la humanidá una cultura más afecha al universu natural y menos llindada poles creencia en que se debió sofitar nel so procesu d'evolución. Los científicossobremanera los astrónomos, reconocieron el so enorme talentu, y nel so honor dióse-y el so nome a un importante cráter de la Lluna. El cráter Omar Jayam atopar nes siguientes coordenaes llunares: llatitú 58,0 N y llargor 102,1 oeste.

 
Manuscritu del Rubaiyat,
de Morris y Burne-Jones.
 
Cuadru Na tumba de Omar Jayyam
(anterior a 1911), de Jay Hambidge.

Rubaiyat (Ruba`iyyat)

editar
Artículu principal: Rubaiyat

Ye conocíu primero de too pola so poesía, un corpus llamáu Rubaiyat (en persa: رباعیات rubāʿiyāt  o "cuartetos"), series de cuatro verso (ruba'i) escritos en persa. Hai discrepancies sobre los versos que constitúin les Rubaiyat, una y bones estes fueron en gran mediada reconstruyíes a partir de delles copies distintes, y ye posible qu'en dalguna escoyeta haya versos ensin deber a la mano del poeta. NesRubaiyat tresmítenos les sos idees alrodiu de temes tan diverses como la ciencia y la conocencia, la moral y el comportamientu personal, relixón y teoloxía, cómo ser feliz, la señardá por vivir, l'esfrute de la vida antes de la muerte, d'ónde venimos y aú vamos.

Les Rubaiyyat fueron expurgadas y fites pol escritor iranín Sadeq Hedayat (1903-1951), quien nos fala de Jayam dende dos vertientes: como filósofu y como poeta. Del primeru diznos que yera un filósofu materialista, pesimista y escépticu. Según Jayam, la naturaleza ciega y sorda sigue'l ciclu: el cielu ta vacíu y nun atiende a los berros de naide. El so pensamientu ta papáu de murnia, pena, inesistencia y muerte.

Pa Jayam, más allá de la materia nun esiste nada, el mundu ta fechu a partir de la unión de partícules que funcionen por mera casualidá. Percibe la naturaleza con una delicadeza y sotileza especiales, acentuaes pola guapura del so llinguaxe.

Intereses

editar

N'astronomía

editar

En lliteratura

editar
  • Omar Jayam ye unu de los personaxes principales de la novela Samarcanda, del escritor francófono libanés Amin Maalouf.
  • Un personaxe na novela Vergüenza (Shame, 1983), de Salman Rushdie, llámase Omar Jayam.
  • L'escritor arxentín Jorge Luis Borges fai referencia a Omar Jayam y a la so poesía en múltiples ocasiones a lo llargo de la so obra. Vease'l sonetu "Axedrez". Omar Jayam ye tamién un personaxe del ensayu L'enigma de Edward Fitzgerald.
  • Na novela La semeya de Dorian Gray, d'Oscar Wilde, Lord Henry referir a Omar Jayam como'l "rei del hedonismu".
  • Na obra Plateru y yo, de Juan Ramón Jiménez, apaez el so nome al lleer el protagonista un testu so.
  • L'escritor Christopher Hitchens, identifica a Omar Jayam como un escépticu, que la so poesía munches vegaes satiriza les práutiques de la relixón.
  • Omar Jayam ye citáu nel llibru "L'home que calculaba", del profesor de matemátiques y escritor brasilanu Julio César de Mello y Souza, más conocíu como Malba Tahan.
  • Omar Jayam ye citáu tamién delles vegaes nel llibru "EARTH/inferno" publicáu en 1905 pol magu Austin Osman Spare.
  • Omar Keyyham ye'l títulu d'un poema de Llión De Greiff n'honor al astrónomu. Atopar nel volume I de la obra poética de De greiff, páxina 193. El poema ye de 1914.
  • De primeres de la novela Les Llárimes de Shiva apaez una cita de Omar Jayam que diz lo siguiente: "Dicen que cada nueva mañana tráinos mil roses; sí pero ¿Ónde tán los pétalos de la rosa d'ayeri?"
  • Pere Calders, nel so llibru "Cròniques de la veritat oculta" fai referencia a Omar Jayam. Concretamente, citar un personaxe filósofu pa dar una lleición de vida nel cuentu "El principi de la saviesa".

En televisión

editar
  • Parte d'un fragmentu de la so obra usar na campaña promocional de la sesta temporada de la serie Lost, n'España.
editar
  • El cantor y poeta uruguayu Gastón Ciarlo, conocíu artísticamente como "Dino", nel so formosu cantar folk montevideana "Vientos del Sur", escribe:

Vientos del sur que me traen del fríu.
Vientos del sur nun me dexen dormir.
Porque'l suañu paecer a la muerte...
 Kayham dicir va dalgún tiempu yá.

editar
  • El cantor y poeta arxentín Horacio Guarany solía empezar la interpretación de la so tema "Bebe vinu" parafrasiando a Omar Jayam de la siguiente manera: "Bebe vinu, llargos años vas pasar so la tierra, ensin muyer y ensin amigos".[16] De la mesma, Horacio Guarany punxo lletra a la zamba de César Isella "Padre del antroxu" (un homenaxe al vinu salteño), y n'unu de los versos menta a Omar Jayam como "Omar el Persa":

Pucha qué llindu si Omar el Persa perhí te hubiera hallao,
qué macha llinda, cuántes poesíes
 hubiéranos soltao,
qué macha llinda si Omar el persa
perhí te hubiera hallao.

Na música clásica

editar
  • El compósitor británicu sir Granville Bantock (1868-1946) compunxo un oratoriu que lleva'l so nome, "Omar Khayyám". Ye una pieza de llarga duración (más de tres hores) pa tres voces principales, coru y una gran orquesta, polo que ye difícil vela representada na programación tradicional. Contemporánea nel so estrenu de "The Kingdom", de sir Edward Elgar, nun tuvo l'ésitu d'esta. Ye una obra influyida polos compositores alemanes de finales del sieglu XIX, especialmente Johannes Brahms y Richard Wagner; tamién por Claude Debussy nes partes más "exótiques". Ta bien recoyida nel discu na versión de la Orquesta y Coros de la BBC, dirixíos por Vernon Handley y editáu pol sellu Chandos en SACD.

El cantante flamencu José Monge, más conocíu como camarón canta un poema so tituláu "Vieyu mundu" nel discu "Tiempu de lleendes".

N'escultura

editar
  • L'escultor vascu Eduardo Chillida (1924-2002) realizó dos escultures nel so homenaxe: "Mesa de Omar Khayyám I" (1982) y "Mesa de Omar Khayyám II" (1982).

Referencies

editar
  1. ↑ 1,0 1,1 Afirmao en: Archivio Storico Ricordi. Data de consulta: 3 avientu 2020. Identificador del Archivio Storico Ricordi: 12876.
  2. ↑ 2,0 2,1 Afirmao en: MacTutor History of Mathematics archive. Data de consulta: 22 agostu 2017.
  3. ↑ Biblioteca Nacional de Francia. «autoridaes BNF» (francés). Consultáu'l 10 ochobre 2015.
  4. ↑ «Omar Khayyam (Persian poet and astronomer)». Britannica.com. Consultáu'l 30 de mayu de 2012.
  5. ↑ Professor Seyyed Hossein Nasr and Professor Mehdi Aminrazavi. “An Anthology of Philosophy in Persia, Vol. 1: From Zoroaster to ‘Umar Khayyam”, I.B. Tauris in association with The Institute of Ismaili Studies, 2007.
  6. ↑ Farrell, Charlotte (1996), «The ninth-century renaissance in astronomy», The Physics Teacher 34: 268–272, doi:10.1119/1.2344432 .
  7. ↑ Struik, D. J. (1958), «Omar Khayyam, mathematician», The Mathematics Teacher 51 (4): 280–285 .
  8. ↑ Edward FitzGerald, Rubaiyat of Omar Khayyam, xv.
  9. ↑ Euclid. «Proposition 29». Elements. «Una llinia recta que corta dos llinies rectes paraleles fai que los ángulos alternos sían iguales ente sigo, l'ángulu esterior igual al ángulu interior y opuesto y los ángulos interiores del mesmu llau iguales a dos ángulos rectos.»
  10. ↑ FSTC Newsletter, Issue 8: "The Isfizari Project". Muslimheritage.com. 11 de payares de 2011. http://www.muslimheritage.com/fstc/newsletter/issue8.htm. Consultáu'l 30 de mayu de 2012. 
  11. ↑ O'Connor, John J.; Robertson, Edmund F., «Omar Jayam» (n'inglés), MacTutor History of Mathematics archive, Universidá de Saint Andrews, http://www-history.mcs.st-andrews.ac.uk/Biographies/Khayyam.html .
  12. ↑ J. L. Coolidge, The Story of the Binomial Theorem, Amer. Math. Monthly, Vol. 56, Non. 3 (Mar., 1949), páxs. 147–157
  13. ↑ Maalouf 1988
  14. ↑ «Omar Khayyam» (inglés). Gazetteer of Planetary Nomenclature. Flagstaff: USGS Astrogeology Research Program.
  15. ↑ Dictionary of Minor Planet Names - p.255
  16. ↑ Katouzian, H. (1991). Sadeq Hedayat: The life and literature of an Iranian writer (p. 138). London: I.B. Tauris

Bibliografía

editar

Enllaces esternos

editar









Sacáu de «https://ast.wikipedia.org/w/index.php?title=Omar_Jayam&oldid=4302013»