Asturianu occidental

Asturianu Occidental ye'l nome de la modalidá llingüística del asturianu propia de les tierres asturianes occidentales ente los ríos Navia y Nalón, y norte de la provincia de Lleón.

Llendes

Allugamientu de les cuatro faces del asturianu occidental dientro del dominiu llingüísticu astur occidental.

• Asturies: El xebru col asturianu central ye una llinia cuasi reuta que xune de norte a sur los conceyos de Muros y Quirós. El ríu Navia xébralu de la fala del Eo-Navia.

• Lleón fálase asturianu occidental nos conceyos de Babia y norte de Ḷḷuna (Faza B) y nos conceyos de Ḷḷaciana y Ribas de Sil (Faza D).

Faces llingüístiques

Dacordies col consonantismu, Diego Catalán xebra l'Asturianu occidental en cuatro faces:

Faza A. Tierres baxes del este

Algama Muros, Candamu, Grau, Cuideiru, Proaza y Pravia. Vocalismu común de Occidente y consonantismu propiu de les fazes centrales:

1. /éi, óu/: veiga, cantéi, touro, cantóu.
2. /ié-ya/ yara/yera, ya/y, /ué-uá-uó/ puablu-pueblu-puoblu.
3. -u-us, -i -is, -a/-as // u-os, -u-es. -a/-es: gatu/gatus, fonti/fontis, vaca/vacas. En dellos llugares (Pravia o Cuideiru) señálase fuerte tendencia a las vocales finales zarraes /-i, -u/.
4. -oriu o, -oria que concueya coles fales centrales: Cobertoria, taladraoria, casoriu.
5. /ll/ pa los derivaos de /l-, -ll-, pl-, kl-, fl-/: lluna, valle, llave, llover, llama. Nun siendo n'interior de pallabra onde /y/: ayalga.
6. /ñ/ pa /-nn-/: cabaña; y frecuencia de /ñ/ inicial: ñarbasu, ñarigón.
7. /ch/ viniente de /kt, ult/: trucha, cuchu, munchu.
8. /y/ viniente de /ly, k'l/: muyer, vieya. Particularidá d'esta faza ye que /-y-/ tres vocal palatal pueé desapaecer: viea - vieya, abea - abeya, ouvea - ouveya, ourea - oureya.

Nel planu morfolóxicu conséñase en dellos llugares (Santianes de Pravia) casos de concueyamientu de sustantivos femeninos con axetivos en /-u/, lo qu'indica estensión p'hacia Occidente de la oposición continuo / /discontinuo: La tierra tá ricudíu. Endientro d'esta faza alcuéntrase la faliella de Cuideiru nomada pixuatu.

Ellu fuoi que Nola sentóuse, miroulas ya díxu-ys: - You nun sei que tais pensandu vousoutras: ‘Fierve'l lleichi, cuoz la manteica, afumia lus churizus, traimi la barreña, llimpia'l suolu que ta puorcu…', que si estu ya lu outru. Caseimi en dumingu ya'l miou maríu dexe-y pulu claru que yara you más reina, ya asina murríu'l rey. Mira que sou viea ya carretei abondus caldeirus peru inxamás lus homes fourun a abangami. Non sou you buona uvea pa colus llobus.

Candamu y Proaza.

Díguti qu'esti puablu ya comu l'anfitiatru arrudiadu todu de casas de teya que subin pulas paredis. Prestarati caminallu pur sous caleyas que subin ya baixan, guliandu a peixi fritu, ya dispiartánduti la fami. El paisaxi de Cuideiru tianis que vellu a distancia, desdi la mar; disfrutar sou ambianti ya amirar nun namais el puartu, sinun lus cantilis de Vidiu, nus qu'hay un viayu faru, ya ondi úisi'l viantu suplar. Na cai principal hay tiandas qu'ufrin todu lu rillaciunadu cola navigación: nudus marineirus, apareus, cabus, ya uxetus artisanalis feichus con conchas. La piasca amenorguíu vei poucus añus, peru Cuideiru resurxíu con puxu cuandu lus turistas discubriarun el llugar.

Cuideiru.

Faza B. Tierres altes del este

Algama Quirós, Teberga, Proaza y caltria nes tierres lleoneses de Babia y norte de Ḷḷuna.

1. El vocalismu concueya no fundamental cola faza A. Ha señalase menor tendencia a vocales zarraes finales /i, u/, entá que nun hay uniformidá ente les parroquies. Quirós amuesa mayor bayura de finales /e, o/ ú non esisten finales en -us/-un comierun, xatus, que siéntense como pronunciaciones teberganes.
3. -oriu o, -oria que concueya coles fales centrales: Cobertoria, taladraoria, casoriu.
5. /ḷḷ/ en cuenta de /ll/ de la faza anterior: ḷḷuna, vaḷḷe, ḷḷave, ḷḷover, ḷḷama. Nun siendo n'interior de pallabra onde /ch/: achalga.
7. /-n-/ en cuenta de /-ñ-/: pena, cabana, farina.
9. Mesmo que na faza D, resultáu /ch/ para /ly, k'l/: mucher, viecha.
11. Únicu nel conxuntu del Asturianu; /ts/ pa /kt, ult/: cutso, mutso, otso, cotse.

Nesta faza establezse la llende del diptongu ya/yas; concreto en Teverga, nun siendo ya conocíu en Quirós (sacantes les parroquies de Bermiego, Ricao y Faeo). La faliella de Quirós o quirosán tien trazos ermunos y orixinales que-y dan dello personalidá endientro la faza.

Faza C. Tierres baxes del oeste

Valles baxos de Cangas del Narcea, Tinéu y Ḷḷuarca. Faza con islles de faza D.

1. Vocalismu que concueya coles faces anteriores. Hay mayor númberu de diptongos decrecientes per aciu de la vocalización de ciertes consonantes finales en grupu interior. nueite, truita, muitu.
3. -oiru o, -oira con metátesis de /i/: versatoriu> versadoiro, Cubertoira.
4. Consonantismu que concueya cola faza A pa /y/ procedente de /ly, k'l/: muyer, vieya.
5. Consonantismu que concueya cola faza B na solución /ḷḷ/: ḷḷuna, vaḷḷe, ḷḷave, ḷḷover, ḷḷama. Nun siendo n'interior de pallabra onde /y/: ayalga.
6. Coesistencia de resultaos /ch/ y /ḷḷ/ enicial pa los grupos /pl, kl, fl/: chuver / ḷḷover.
7. Enxertu duna /u/ pol influxu de /w/ na sílaba viniente: augua, lleugua, yeugua, fraugua, senauguas 'enagües' etc..
8. Nesta faza, estremu ente les contraiciones conxunción más artículu nu < in+illu y nel < in+ille. El primeru úsase delantre consonante: nu camín, nu chanu, mientres que'l segundu fáelo ante vocal nel eiru, nel uzal.

Faza D. Tierres altes del oeste

Inclúi Somiedo, Brañes de Cangas del Narcea, Degaña y caltria peles tierres lleoneses de Ḷḷaciana y Ribas de Sil, amás de los enclaves de la faza C. Vocalismu y consonantismu que concueya cola faza C, nun siendo el resultáu /ch/ procedente de /ly, k'l/ en mucher, navacha, y de /-cl-, -pl-, y -fl-/: achalga, mesmo que na faza B. Endientro d'esta faza alcuéntrase la faliella de Trabáu en Degaña y nes collaciones d'Il Bau y A Estierna dambes n'Ibias nomada tixileiru.

Los entamos pa la clasificación de les fales de la faza occidental apaecen nel cuadru:

Normativu	Faza A	Faza B	Faza C	Faza D	Toreniegu	Forniellu	Bercianu del Norte	Oumañés Occidental	Llionés Occidental-Central (Oumañes Oriental, Cepedanu,Maragatu,Bercianu del Leste,Carbayés, Alistanu)	Cabreirés	Senabrés	Mirandés
*lauretum > lloréu	llouréu	ḷḷouréu	ḷḷouréu	ḷḷouréu	chouréu	llouréu	llouréu	llouréu	llouréu	llouréiru	llouréiru	lhouro
*afflaticam > ayalga	ayalga	achalga	ayalga	achalga						ayalga	allalga
*plovere > llover	llover	ḷḷover	ḷḷover/chover	ḷḷover/chover		chover		chover	llover	chuvere	chuvere	chober
*lactem > lleche	lleiche	ḷḷeitse	ḷḷeite	ḷḷeite	cheite	lleite	lleite		lleichi	lleiti	lleiti	lheite
*noctem > nueche	nueche	nuetse	nueite	nueite	nueite	nueite/nuoite	nueite		nueche/nuoche/nuichi	ñueiti	ñuoiti	nuite
* multu > munchu	muchu	mutsu	muitu	muitu	muitu	muitu/mutu	muitu/moito		muchu/muitu/mu	mueitu	muitu	muito
*capanna > cabaña	cabaña	cabana	cabana	cabana	cabaña	cabana	cabana/cabaña	cabaña	cabaña	cabaña	cabaña	cabanha
*oculo > güeyu	güeyu	güechu	güeyu	güechu		ueyu/uello		güeñu	güeyu/ueyu	güeyu	guollu	guolho
* mulier > muyer	muyer	mucher	muyer	mucher	muller	muyer (muller en Guímara)	muller	mucher	muyier/muyer (muller en algunas zonas de El Bierzo Alto)	muyere	mullere	mulher

Carauterístiques vocáliques y consonántiques

• Variedá d'apertura vocálica nos diptongos: puerta, puorta, puarta, puertu, puortu, puartu
• Caltenimientu de la diptongación orixinal (ou, ei, au, oi): cousa, queisu, augua, miradoiru/miradoriu
• Plural masculín en -us (salvo en Lleón ya'l conceyu de Quirós). Anque esta fórmula almítese na fala espontánea y oral, según les Normes Ortográfiques pídese la non escritura d'esta fórmula
• Zarramientu y/o apertura de les vocales non tóniques (nun se reflexa na escritura, como nel anterior): l'harmanu (escríbese "l'hermanu"), custieḷḷa (escríbese "costieḷḷa")
• Esistencia d'un fonema esclusivu del astur-llionés ya del italianu conocíu como "ḷḷe vaqueira que s'esparde pelos sodialeutos B, C, y D, y el norte de Lleón. Ta nes pallabres con palatización de la ele del entamu (ḷḷuna, ḷḷeite/ḷḷeitse) y la intervocálica (fueḷḷe, costeḷḷar).
• El fonema yy ye propio de brañes vaqueires y ye únicu d'equí en tol mundu. Ta nes pallabres qu'en castellán tán palatizaes (llover, llano): yyover, yyanu y nes que n'asturianu tienen 'y' reemplazando a la jota castellana (muyer, conceyu): muyyer, conceyyu. Asina como nos pronomes '-y, -yos/-ys): -yye, -yyes (diu-yye, cayóu-yyes > dio-y, cayó-yos

• Infinitivu verbal en -are/-ere/-ire n'Asturies en fasteres altes (breñes so too) y en Lleón y Zamora.
• Presencia d'epéntesis antihiáticas (correyu) (salvo n'Asturies)
• Posesivos: "mieu/miou, mia; mieus/mious, mías (míes); tou, tua; tous, tuas (tues); sou, sua (sue); sous, súas (sues)" (salvo nos conceyos de Teberga y Quirós onde los posesivos son los mesmos que'l normativu anque s'añede los femininos.

Textos

Cuatro ḷḷobus baxonun pul vaḷḷe de Ḷḷaciana. Fuonun diciendu a Sumiedu ḷḷume, ḷḷeite, ḷḷinu, ḷḷana. Unu d'eiḷḷus baxou esplayase iḷḷina xunta Santibañe de la Ḷḷomba onde afayou una ugüeya y díxu-ye: - Ugüeya vou añuesgate que teu muita fame. - ¿Agora mesmamente que tou criandu dous fiyus? Déixalu pa más p'alantre, y entoncias nun pundréi reparu dengún. El ḷḷobu aceptou-y el reḷḷatu y dexouse cunvencere. Creyéu güenus lus aḷḷegatus de la ugüeya, dexóula y fouse rabu ente piernas pur si n'outra parte yera muxor recibidu. A lus poucus días, vulviéu a purfiare untavía cun más fame. La ugüeya repitióu-y las razones y ón sacou outras nuevas. El ḷḷobu nun se cunvencía, y la ugüeya propuso q'unus carneirus y una yegua que pacían nu Cutáu, dieran sou faḷḷu n'aquel pleitu: Si debía añuesgala ensin asperare más, u si tenería obligación de deixala hasta ver lus fiyus criaus. Faza C.

Lus gochus pasaban cuasi tou'l día nu campu la Cuérguila. La xente ḷḷevábalus pula mañana ya pula tardiquina cada unu recuchía el dél. A lus guchinus prestába-ḷḷes muitu tar pur aiḷḷí, purque yara un bon ḷḷugare pa fuzare na ḷḷueza ya revulcáse. El tíu Carape mandaba tous lus días la sua gocha que tinía siete guchinus. Peru'n día que marchóu pal ríu Pedrosu pur un carráu de ḷḷeña tardóu muitu ya nun chegóu a buscare la gocha antis d'escurecere. Yara de nueite piechu cuandu la gocha quixu dáse cuenta tinía delantre un ḷḷubazu arregañándu lus culmieḷḷus ya metiéndu-ḷḷe miedu a eḷḷa ya lus guchinus. Entre lus gochus ya'l ḷḷobu había una presa que diba dar a un mulín. Ya dixu la gocha: - Ḷḷobu, asperaba pur ti, pa que me pasaras lus guchinus. Si nun me los pasas póngome a gruñire ya vien el mieou amu ya mátate. Peru si m'ayudas a pasálus, doíte pa ti'l furón. Faza D. Cangas del Narcea.

Referencies

• Datos: Q3331271