Navia
Navia ye un conceyu d'Asturies. Allugáu nel noroccidente xunto a la ría que forma na so desembocadura'l ríu Navia, llenda'l norte col mar cantábricu, al sur con Villayón, al este con Valdés y al oeste con Cuaña. Tamién ye'l nome d'una parroquia y de la capital del conceyu. Asina como del ríu que fai de llende natural col conceyu de Cuaña.
| Navia | |||||
|---|---|---|---|---|---|
 | |||||
| |||||
| Alministración | |||||
| País |  España | ||||
| Autonomía |  Principáu d'Asturies | ||||
| Provincia | Provincia d'Asturies | ||||
| Partíu xudicial | Valdés | ||||
| Tipu d'entidá | conceyu | ||||
| Capital | Navia | ||||
| Alcalde de Navia | Ignacio García Palacios | ||||
| Nome oficial | Navia (es) | ||||
| Xeografía | |||||
| Coordenaes | 43°32′21″N 6°43′25″W / 43.5392°N 6.7236°O | ||||
 | |||||
| Superficie | 63,12 km² | ||||
| Llenda con | Cuaña, Villayón y Valdés | ||||
| Demografía | |||||
| Población | 8136 hab. (2023) | ||||
| Densidá | 128,9 hab/km² | ||||
| Xentiliciu | |||||
| Viviendes | 3347 (2011) | ||||
| Más información | |||||
| Estaya horaria | UTC+01:00 | ||||
| ayto-navia.es | |||||
 | |||||
Tien 62,58 km² y una llargura de cuesta de de 14 km. Cunta con delles figuaratibles industries: la papelera del grupu ENCE, Astilleros Armón, o la lláctea Reny Picot, por mentar dalgunes de les más relevantes.
Historia
editarPrehistoria y asentamientos celtes
editarLos primeros asentamientos homínidos asítiense nel paleolíticu inferior, hai unos 300.000 años como amuesen los nantes afayaos d'estremaes ferramientes de piedra Parque históricu del Ríu Navia 4.000 años e.C.. yá habitaba nel territoriu un elementu humanu, que vivía n'atroxu a les sos costumes prehestóriques. Asina aprucen nantes tumbulares a lo llargo'l conceyu, en pueblos como Andés, Anlleo, Tox (Villapedre) o Valleinclán ente otros.
Foi nel añu 600 e.C.., cuando aprucen en pisu naviegu los primeros pueblos celtes procedentes de centru d'Europa, arrivaron mandando ya imponiendo les sos costumes a les xentes del territoriu faciendo la convivencia daqué abegoso. Aprucen nesta dómina los agreyamientos humanos nos castros que tienen gran valir arquiteutónicu y los cuales representen nos nuesos díes importantes monumentos.
Ye demientres la coesistencia na estaya la tribu celto-galaica de los Albiones y del ástur de los Pésicos cuando se tien referimientu del primer asentamientu humanu na marxe derecha de la ría de Navia cuyu nome remana pola almiración y tributu que los pueblos primitivos daben al agua, que yera un elementu sagráu.
Dómina Medieval
editarEsiste una gran solombra, históricamente falando, demientres el tiempu que trescuerre ente la desapairición del xeitu vida celta, hasta la nacencia de los primeros noyos urbanos medievales. Aprucen nuevos cambeos na sociedá y nuevos xeitos de vida qu'aportaríen anovadores elementos culturales. La dómina romana (sieglu I e.C..), asina como la visigótica (sieglu V d.C.) son una muestra bien nidia d'esti cambéu indicáu anantes.
Dempués de la batalla de Cuadonga, el nuevu reinu dixébrase en territorios colos consiguientes condaos, gobernadores, xueces..., nomando los monarques a xente na que delegar los sos poderes nesos territorios, lo qu'aida pa que surdan les clases nobles, los cuales demientres los sieglos X, XI y XII avarganen grandes dosis de poder y fortunes. Ye nesta dómina cuando aprucen les primeres ilesies y cenobios na zona (Santa Marina de Veiga, San Salvador de Piñeira, San Martín de Siloyu), les cuales desempeñen una función alministrativa y relixosa.
Ye nel sieglu XII cuando s'aglutinen les nomaes "Villae" en pueblos, criyándose los primeros cobres y apruciendo pela primer vegada a figurar los estremaos conceyos. El de Navia avarganaba los territorios de Villayón, La montaña, y la propia Navia, allugamientu ésti que se caltuvo fasta'l sieglu XIX.
La primer noticia documentada de Navia data del sieglu X, y refierse a una donación fecha a l'obispu d'Uviéu d'unes tierres n'Andés. Demientres los sieglos XI y XII tien llugar una meyora económica na zona por mor d'una gran acumulación de tierres, ganaos y fortunes monetaries por parte los señoríos.
Nel sieglu XIII, Navia nun ye ayena a la política d'espoxigue y repoblación que se da en tol territoriu, concediéndo-y el Rei Alfonsu X " la carta puela " en 1270. Los sieglos XIV y XV son estaes de gran recesión en tolos sentíos por mor en gran midida poles llaceries climatolóxiques qu'afechen con colleches y ganaos, y poles incesantes lluches dinástiques, faciendo aducir la delincuencia y la medrana.
Los sieglos advinientes (XVI y XVII) tuvieron marcaos entá pola gran penuria económica heriedada del sieglu anterior, anque tamién aprucieron nuevos problemes pa la sociedá como foi la llucha escontra los pirates y corsarios ingleses y franceses.
Sieglu XVIII
editarEl sieglu XVIII truxo con elli una meyora nel allugamientu económicu del conceyu por mor al enanchamientu de los cultivos y llantaciones, l'aducimientu la producción de carne y la diversificación d'oficios y artesaníes.
La invasión francesa del sieglu XIX altera la vida social en toda Navia, arimando la xente del conceyu a espulsar del territoriu a los pueblos invasores. Entramos nuna gran dómina de prosperidá económica gracies a los burgueses adineraos y a los emigrantes d'ultramar. A ellos ye debío la meyora de les comunicaciones, de les cadarmes y en xeneral del nivel de vida de les xentes del conceyu demientres caberos del XIX y entamos del XX.
Ye a caberos del sieglu XIX cuando s'emancipen los territorios de Villayón y La Montaña dexando'l conceyu de Navia como ye anguaño.
Xeografía
editarOcupa una superficie de 62,58 km² y la so población ye de 8136 habitantes (2023)[1][2], concentrándose la mayor parte na capital, en Veiga y en Viḷḷapedre (60% del total). La principal carretera que recuerre'l conceyu ye la N-634, cuntando con bonos accesos rodaos a la mayoría los pueblos del conceyu. Tamién posee cadarma ferroviaria, pasando per Navia la llinia de FEVE.
Xeoloxía
editarDende'l puntu vista xeolóxicu, el pisu de Navia, por mor a la estaya irrigada pel ríu, correspuende a una estada d'evolución de la tierra nomáu silúricu. El ríu llabróse'l so cálcer, y encaxonándose n'elli a midida que se retiraben les agües oceániques por acumulación d'escomanaos glaciares polares. Entá nel sieglu pasáu la ría yera un gran estuariu que coronaba'l coteru de San Esteban pel oeste y el tesu Bonavista pel sureste. La cayuela ye l'elementu xeolóxicu más destacable formando complexos rocosos d'estremaos colores, xeneralmente buxu y azulencu, y encadarma con una gran facilidá de francedura. La cuarcita ye otru elementu que dase sobremanera na estaya oriental del conceyu. La topografía llitoral ta bien encartichada con unos 3 km d'anchu y un altor de media de 60 metros.
Too esto orixina una topografía modulada en tornu a tres xunidaes de relieve mui bien encartichaes: la estaya costera, los valles medios y la estaya montañosa del interior. Les elevaciones más pronunciaes afayámosles pel sur nes llendes con Villayón, con altores qu'enxamás aporten a los 1000 metros, siendo 'l picu Panondres con 842 metros el so accidente más destacáu. Otros altores destacables colos del picu de La Cueva y los Costillones con cembos allugaos alrodiu los 500 metros.
Hidrografía
editarDientro de la so rede hidrográfica, l'accidente más destacáu represéntalu'l ríu Navia, que traviesa'l conceyu de sur a norte pel so llau occidental, sirviendo de llende col conceyu de Cuaña, y que tórnase en ría yá na so estaya final. Siempres tevo una gran importancia nel conceyu, pues gran parte de la economía llariega encadarmábase en torne a ella. Otru ríu mentable ye'l Anlleo, que ñaz nel cordal del mesmu nome y llarga sos agües al Navia en la llocalidá de Las Aceñas. Los ríos Viḷḷuril y Del Monte xúnense pa formar el Frexulfe o Piñeira, desembocando nel mar Cantábricu nel sableru del mesmu nome, lo mesmo que'l Barayu o ríu Bidular, ésti yá na llende con Valdés.
Climatoloxía
editarEl clima na zona coxítase como atemperiáu, ensin grandes oscilaciones, gracies en bona midida pola aición moderadora del mar, qu'asela les temperatures n'iviernu faciéndoles más temperiaes, y nel branu aselando les mesmes.
Flora y fauna
editarPuen distinguise dellos ecosistemes pa la clasificación de la vexetación y fauna:
- Cantiles. Cotollales y argomales de xiniesta. Nes fasteres más pindies llantaines y llimonios.
- Estuarios. Nel conceyu esisten trés estuarios: Navia, Frexulfe y Barayu. Toos con una variedá y conservación estraordinarios. La marisma halófila sólo ta presente en Veiga d'Arenas (ría de Navia), formada por salobreña y salicores. La subhalófila formada por xunqueres na ría de Navia, cañaverales en Frexulfe y carrizales en Barayu. Cabe destacar qu'en Frexulfe alita una especie (xunquiellu saláu) onde sólo la podemos ver equí en tol Cantábricu (desanicióse de la ría de San Vicente de La Barquera y unos más de la de Villaviciosa) y en pocos sitios nel mundiu.
- Tombos. L'allugamientu de tombos coincide col d'estuarios. La vexetación d'éstos correspuende a la d'Asturies en xeneral.
- Viesques. La metá del conceyu ye monte, pero la mayoría alóctonu (pinales y ocalitales), la viesca autóctona ocupa'l valle del ríu Barayu, orielles del Navia, Vallín de Trabe y pequeñes mases na xerra (Busmargalín) y na rasa desperdigaes (Frexulfe y Cabrafigal).
Gracies a les favoratibles condiciones tanto xeolóxiques como climátiques, tien el conceyu una enanchada y variada doyura vexetal y animal. Asina, cuasi la metá del tarrén de la superficie correspuende a montes de pinos, ocalitos, y carbayos. Y en menor midida castañales, noceos, bedulios y fayeos. En cuantes la vida animal hai que destacar l'abondosidá de pesca tantu de ríu como de mar que siempres tevo'l territoriu, y que güei, desaniciárese adules, diera llugar a planes de repoblamientu de dalgunes especies como'l salmón.
El conceyu de Navia dixébrase en 8 parroquies:
Evolución demográfica
editar| Gráfica de población de Navia (Asturies) |
|---|
 |
(*) En 1877 dixébrase Villayón
Fonte: Institutu Nacional d'Estadística d'España - Ellaboración gráfica por Wikipedia |
Fasta'l sieglu XVIII Navia presentaba una llaceriosa demografía por mor d'una agricultura estensiva que desaniciaba les viesques y afechaba coles paciones, lo que facía que n'estayes de recesión aprucieren zaperes y murries. Yeren tiempos d'alta mortandá infantil y poca esperanza de vida. L'emplegu afayábase poco estremáu y el movimientu de persones dábase en contaes ocasiones como yeren les salíes a Castiella o a ultramar.
Nel sieglu XIX baxa progresivamente la tasa de mortalidá y entámase a ver una modernización demográfica. Meyórase la dieta alimenticia, costrúyense meyores viviendes, meyórense les redes de saneamientu y les comunicaciones. Desapaecen les pestes manque aprucen nueves enfermedaes como'l cólera, la belleya, o'l gripe.
Pero ye nel sieglu XX cuando aduce la población d'un xeitu más significativu gracies a l'articulación económica del conceyu cola rexonal, acelerando'l desenrollu llariegu. Espáñase la enerxía hidroeléctrica del ríu gracies a los banzaos de Doiras, Grandas y Arbón y esta enerxía, muncho más versátil y barata, atrái muncha industria como la conservera, los astilleros y la fábrica de farines. Caberamente, empreses como la papelera, la Reny-Picot, Armon, etc, esplotien l'ésitu del conceyu a la hora d'españar les sos ventayes competitives.
Economía
editarGüei, la representación de los emplegos según estayes danos los siguientes datos: La estaya primaria ocupa un 23,03% de los emplegos. Nesta estaya tuvo gran incidencia la pesca, fonte de vida demientres muncho tiempu en Veiga. La ganadería ye l'actividá que mayor númberu d'emplegos concentra, amosándonos equí una gran especialización lláctea, como encartíchanos el tantu por cientu de vaques de la raza frisona que contabilícense, siendo ésti de cuasi el 90 por cientu.
El secundariu y el de la construcción representa a un 38,86% del total, siendo la xamasca del papel la que mayor númberu d'emplegos produz, gracies a la fábrica de CEASA, de gran importancia dientro de tol conceyu de Navia. Otres actividaes con bona presencia son les de l'alimentación y les tresformadores de metales. La construcción, ta nun espurrimientu de cutio.
Por últimu, la estaya terciaria ocupa'l 38,11% de la población activa y vese como la estaya terciaria cada vegada más moderna y funcional, va dir sorbiendo mano d'obra de la secundaria, al demandar la industria munchos menos requerimientos llaborales. Destaquen dientro d'esta estaya'l comerciu y la hostelería, espoxigándose mayormente na capital y en Veiga. Anguaño, Navia tornóse nún de los noyos comerciales más importantes dientro del occidente asturianu, en llucha cola so vecina Ḷḷuarca.
| Númberu de trabayadores | Tantu por cientu | ||||
|---|---|---|---|---|---|
| TOTAL | 3.928 | 100 | |||
| Agricultura, ganadería y pesca | 376 | 9,57 | |||
| Industria | 1.350 | 34,37 | |||
| Construcción | 332 | 8,45 | |||
| Servicios | 1.870 | 47,61 | |||
| * Datos tomaos del Anuariu Estadísticu d'Asturies 2009, SADEI | |||||
| Usu | Superficie (km²) | ||||
|---|---|---|---|---|---|
| Tierres de llabrantíu | 13,24 | ||||
| Praderíes | 16,67 | ||||
| Terrenu forestal | 20,49 | ||||
| Otros usos (industrial, residencial, tierra ermo...) | 12,71 | ||||
| * Datos tomaos del Anuariu Estadísticu d'Asturies 2009, SADEI | |||||
| Ganaderíes de bovín | 188 | ||||
| Cabeces de ganáu bovín | 6.449 | ||||
| Cabeces de ganáu ovín | 132 | ||||
| Cabeces de ganáu cabrín | 350 | ||||
| Ganaderos con cuota llechera | 108 | ||||
| Quilos de cuota llechera | 28.541.953 | ||||
| Metros cúbicos de madera valtao | 20.849 | ||||
| * Datos tomaos del Anuariu Estadísticu d'Asturies 2009, SADEI | |||||
Política
editarNel conceyu de Navia, de magar 1979, el partíu que más tiempu gobernara foi'l PP (végase llista d'alcaldes de Navia). Sicasí, l'alcalde d'anguaño ye'l Socialista Ignacio García Palacios.
| PSOE | PP | IU-BA | CDS | URAS | Otros | Total | |
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| 1979 | 1 | 3 | 2 | 6 | - | 1 | 13 |
| 1983 | 4 | 3 | 0 | 1 | - | 5 | 13 |
| 1987 | 5 | 8 | 0 | 0 | - | 0 | 13 |
| 1991 | 5 | 7 | 1 | - | - | 0 | 13 |
| 1995 | 3 | 3 | 0 | - | - | 7 | 13 |
| 1999 | 4 | 7 | 1 | - | 1 | 0 | 13 |
| 2003 | 5 | 6 | 1 | - | 0 | 1 | 13 |
| 2007 | 6 | 6 | 1 | - | 0 | 0 | 13 |
| 2011 | 6 | 6 | 0 | - | - | 1 | 13 |
| 2015 | 8 | 2 | 3 | - | - | - | 13 |
Arte
editarDestaca la ilesia de Santa Marina de Veiga, datada nel sieglu XVIII y la cual acueye retablos del insigne José Bernardo de la Meana. Ye d'estilu barrocu, con planta en forma de cruz llatina con un pórticu llateral abiertu y otru pieslláu a los pies.
La fachada principal ye de calter monumental y allevántase per enrriba de la nave. Encadármase en tres cais: la central abelluga la puerta d'accesu, d'arcu escarzán. Sobre ella un balcón esnaláu con balaustrada de fierro y furacu decoráu con moldures barroquizantes. Les cais llaterales presenten fiestres a l'altor del balcón central, y per enrriba tórnense en torres de seición cuadrada, con un furacu rematáu n'arcu, coronándose con cúpules d'escames y altos pináculos.
La ilesia parroquial de Navia ye d'estilu neogóticu y data de caberos del sieglu XIX. Encadármase en planta con forma de cruz llatina y cabecera con absidiales. Otros templos importantes son los de la ilesia parroquial d'Anlleo, del sieglu XVII, y que contién nel so interior un Calvariu góticu de gran valir con un cristu de marfil, y n'Andés alcontramos el templu de San Miguel d'Orixe románicu.
Dientro de la so arquiteutura civil y popular, el conceyu déxanos innumberables muestres. D'esti xeitu sorrayaremos:
El Palaciu de Lienes, n'Armental (parroquia de Talarén) y que data del sieglu XVI. Amuesa una torre cuadrangular de cuatro pisos, a los que separta una franxa nun ornamentada, y el cuerpu de la vivienda, dempués reformáu. Tamién presenta dos escudos de gran fautura. Anguaño esmolez el so estáu de caltenimientu.
N'Anlleo afayamos el palaciu d'Anlleo, güei n'estáu ruinosu. Ye una construcción encadarmada en forma de “L”, con torres almenaes cuadraes nos tres vértices. Coméntase que nuna d'elles pasó la nueche San Francisco d'Asís nel so pelegrinar a Santiago de Compostela. El so orixe parez ser del sieglu XIII, manque lo qu'anguaño se caltién pertenez al sieglu XVII. Foi casa de la familia Navia, que llueu ostentaríen el marquesáu de Santa Cruz de Marcenado.
Otra edificación palaciega importante ye'l palaciu de Camposoiro, en Piñeira y que data del sieglu XVIII. Ye de calter popular, y n'elli residió demientres la so enfancia'l poeta y políticu Ramón de Campoamor, el cual tien un monumentu dedicáu na villa de Navia. Del mesmu xeitu tamién merecen mención otres edificaciones como les casones de Tox, Sante, La Venta y Cuaña, o una fortaleza medieval, o delles construcciones indianes como la casa Ochoa. Por últimu, sorrayar qu'en Veiga entá caltiénense la casa au finara l'illustre Xovellanos, políticu ya ilustráu asturianu de gran repercusión.
Cultura
editarFiestes
editarLes principales fiestes son:
- En xunu, son les fiestes de San Pedru'l día 29 n'Andés.
- En xunetu les fiestes de Santiagu'l día en Viḷḷapedre.
- N' agostu, La Virxe de la Barca el día 15 na llocalidá de Navia, tamién nesti mes ta l'Amiyu a nalu de la Ría del Navia.
- En setiembre, son les fiestes de L'Atalaya los díes 7-10 na llocalidá de Veiga.
- En setiembre, les fiestes de San Miguel el día 29 n'Anlleo.
Tolos pueblos del conceyu celebren les sos fiestes patronales, siendo les de la Patrona de la capital, La Virxe de la Barca, les más baturicies y populares. El so cultu remana yá dende entamos del sieglu XIII, cuntando anguaño con una fermosa procesión hacia la mar. La distribución de les fiestes relixoses nes dates de branu vien en consonancia cola finalización de les xeres de recueya de les colleches.
Asociamientos culturales
editar
|
|
|
|
Deporte
editarClubes deportivos
editarLas principales asociaciones deportives del conceyu son:
|
|
|
Sableres de Navia
editarCiudaes hermaniaes
editar- Móstoles (Madrid)
Ver tamién
editarReferencies
editar- ↑ Afirmao en: Padrón municipal d'España de 2023. Autor: Institutu Nacional d'Estadística. Data d'espublización: 13 avientu 2023.
- ↑ oficina de rexistru
Enllaces esternos
editar
Wikimedia Commons acueye conteníu multimedia sobre Navia.
