Castellote

Castellote ye un conceyu aragonés asitiáu na contorna turolense del Maestrazgo, n'España. El so términu municipal —el de mayor estensión dientro de la so contorna— tien 235,18 km² y la so población xube a 706 habitantes (INE 2016).

Castellote
Alministración
País	España
Autonomía	Aragón
Provincia	provincia de Teruel
Comarca (es)	Maestrazgo (es)
Tipu d'entidá	conceyu d'Aragón
Alcalde de Castellote (es)	Ramón Millán Piquer
Nome oficial	Castellote (es)
Nome llocal	Castellote (es)
Códigu postal	44560
Xeografía
Coordenaes	40°47′59″N 0°19′11″W
Castellote Castellote (España)
Superficie	235.176913 km²
Altitú	804 m
Llenda con	Alcorisa, Aguaviva, Villarluengo, Ejulve (es) , Molinos (es) , Berge, Seno (es) , Mas de los Matos, Les Parres de Castellot, Zorita del Maestrazgo (es) , Palanques (es) , Forcall (es) , Todolella (es) y Bordón
Demografía
Población	678 hab. (2023) - 348 homes (2019) - 333 muyeres (2019)
Porcentaxe	100% de Maestrazgo (es)
Densidá	2,88 hab/km²
Castelloteweb.com

Nucleos del conceyu

El términu del conceyu de Castellote inclúi los antiguos términos de Cuevas de Cañart, Abenfigo, Santolea, Ladruñán y los sos antiguos barrios de La Algecira y El Crespol, Do Torres de Mercader, Les Planes de Castellote, según Luco de Bordón y los sos antiguos barrios de Los Alagones y Torremocha.

El so ampliu territoriu entiende numberoses entidaes poblaes y despoblaos que tuvieron relevancia nel pasáu. Ente les habitaes atópense Abenfigo, Luco de Bordón xunto a Los Alagones, Ladruñán xunto a La Algecira y El Crespol, Cuevas de Cañart —villa que caltién el patrimoniu históricu medieval, declaráu bien d'interés cultural— , Do Torres de Mercader y Les Planes de Castellote.

Despoblaos, o práuticamente despoblaos, tópense los nucleos de numberoses masíes, como El Alconzal, El Huergo, Mas de Blasco, Mas de Ricol, Torremocha, Perojil, El Mas de Soler, El Mas de Lej, El Higueral, El Latonar y otros. Dalgunos fueron anubiertos peles agües del banzáu de Santolea, como El Mas de Campos, y el mesmu pueblu que-y da nome, Santolea, foi abandonáu y derruido tres la so construcción.

Situación y clima

El nucleu urbanu de Castellote ta asitiáu nun pintorescu enclave na fastera d'un monte coronáu por un castiellu templariu arruináu nes Guerres Carlistes y restauráu en 2011. La población asítiase nel Sistema Ibéricu, nes sierres del Baxu Aragón, nel valle del ríu Guadalope. Topar a 774 metros sobre'l nivel del mar. La so temperatura medio añal ye de 12,2 °C.

La carretera entra nel pueblu travesando un túnel que fura una impresionante paré predresa. A la entrada del túnel atopa'l paraxa de «El Llovedor» onde s'atopa la Ermita del Llovedor.

Prehistoria

Nel área de Castellote-Santolea-Ladruñan alcuéntrase unu de los espacios más importantes del arte rupestre d'Aragón. Piénsase que la so cronoloxía va dende'l Paleolíticu —zona de grabaos del Ribayu Fondu en Ladruñán— al Neolíticu.

Ente los abrigos atopaos, cabo destacar el Abrigu de la Vacada, qu'amuesa un conxuntu formáu por setenta y dos figures. La escena principal constituyir un fatáu de bóvidos acompañaos por figures d'arqueros, una figura femenina de perfil, venaos y cabres de calter esquemáticu y un pollín bien realista. Sobresalen dos interesantes toros pintaos primeru en coloráu violáceo y repintados en coloráu carmín, según una cabeza del mesmu animal vista de frente y ensin cuerpu, colos cuernos formando cuasi un semicírculu. Otra paraxa rellacionada, denomináu Abrigu de Ribayu Fondu, contién grabaos que pudieren ser paleolíticos, pos la téunica del trazu estriáu ye similar a la establecida nos cérvidos de Cantabria.

De la Edá del Bronce son los xacimientos de Fonte del Ballester, el Subidor de la Calzada y Vallipón. Coles mesmes, atopáronse numberosos xacimientos de la Edá del Fierro —Vallipón, Castellote y Fonte el Salz— posiblemente pertenecientes a los postreros campos d'urnes del sieglu VI e.C.

Historia

La rexón de Catellote tuvo poblada pol pueblu íberu de los ilercavones; piénsase que les tumbes escavaes na roca enriba del remexu de San Juan de las Cuevas, pudieren pertenecer a esi pueblu.

Edá Media

Yá na Edá Media, Castellote tuvo sol dominiu de los musulmanes. Construyeron una complexa rede de riego con preses, cálceres, acequies, y acueductos, qu'entá güei síguense utilizando. Piénsase que fueron ellos quien primero fortificaron Castellote.

La primer mención a la villa, en referencia a la so inclusión nes llendes del obispáu de Zaragoza, data de 1158. Anque nun esiste constancia, paez seguro que Castellote foi conquistáu por Alfonsu I el Batallador, magar tres la so muerte, la zona volvió a manes árabes. Nesi curtiu periodu cristianu paez que la población foi confiada a Don Español de Castellot. Nun foi hasta 1168-1169 cuando, sol reináu d'Alfonsu II el Castu, Castellote pasó definitivamente a formar parte del Reinu d'Aragón, siendo les sos tierres devueltes a Don Español, anque esta vegada como tenente.

A la Muerte de Don Español de Castellot, el so fíu dona'l castiellu a la Orde del Santu Redentor, pero la ulterior disolución de la orde, fizo que pasara a formar parte de la Orde del Temple. En 1282, la carta puebla foi-y dada a Castellote y Les Cueves pol Temple, ente qu'en 1268, Xaime I concedió a la villa mercáu selmanal los sábados. A principios del sieglu XIV, la cayida en desgracia de los templarios fizo que Xaime II ordenara la entrega de los bienes y persones de la Orde. Castellote oponer a tal estáu de coses, polo que'l 20 de xineru de 1308 encargóse'l sitiu de la llocalidá a Bernaldo Tarín; munchos de los villanos, desobedeciendo les órdenes reales de combatir a los flaires, xunir a éstos nel interior del castiellu. Finalmente, el 2 de payares los sitiaos rindiéronse dempués d'once meses de sitiu. L'historiador Jerónimo Zurita, nos sos Añales de la Corona d'Aragón, asina lo acota: «Bernaldo Tarín taba sobre'l castiellu de Castellot que yera bien fuerte y en tierra aspra y de monte, y foi de los que más aguantaron y perseveraron en defendese». A partir d'entós, la villa pasó a ser una encomienda sanjuanista y para 1318 Castellote tenía yá un comendador de dicha orde. Los sanjuanistas siguieron en Castellote hasta 1769.

Edá Moderna y Contemporánea

Xeneral Espartero, quien dirixó al exércitu lliberal en tomar de Castellote (1840).

Nel marcu de la Guerra de la Independencia, Castellote foi tomáu pol xeneral francés Musnier el 22 d'avientu de 1809. Amás d'otres estroces, los franceses quemaron los archivos y documentos de la villa. En 1812, el gobernador xeneral d'Aragón, Luis Gabriel de Suchet, estremó Aragón en cuatro provincies: Zaragoza, Huesca, Teruel y Alcañiz. Nesta postrera, qu'entendía los Baxu Aragón históricu, el Maestrazgo y les Cuenques Mineres, quedó englobada Castellote; esto foi asina hasta 1813, cuando'l guerrilleru Frai Arsenio Nebot tomó Alcañiz, faciendo fuxir a los franceses.

Especial relevancia en Castellote tuvieron les guerres carlistes. En setiembre de 1835, na llocalidá tuvo llugar una batalla ente los isabelinos del coronel Nogueras y los carlistes sol mandu de José Miralles el Serrador. Los carlistes tuvieron qu'abandonar la plaza al perder la batalla, magar la volvieron a reconquistar, permaneciendo nella mientres enforma tiempu. Nel branu de 1837 foi visitada pol pretendiente Carlos María Isidro al mandu de la Espedición Real.

Darréu, Castellote foi escenariu d'una de les más dures y cruentes batalles de la Primer Guerra Carlista. Dempués del «abrazu de Vergara», los gubernamentales concentraron les sos tropes nel este peninsular. Nesti contestu, el Xeneral Espartero estableció'l so cuartel xeneral na vecina Mas de las Matas y, tres la conquista de Segura, ordenó la meyora sobre Castellote. El día 23 de marzu de 1840, los lliberales atacaron la ermita de San Macario y San Cristóbal, decidiendo los defensores replegase nel castiellu. Espartero mandó un parllamentariu por que se rindieren, prometiéndo-yos que se-yos respetaría la vida, a lo que los sitiaos respondieron con una negativa. La guerra siguió mientres los dos díes siguientes, y los isabelinos llograron tomar l'edificiu oriental del castiellu; al intentar depués entrar nel torrexón, últimu apartaz, fueron refugaos. Finalmente, los sitiaos, dada cuenta de la so desesperada situación, rindiéronse'l día 27. Espartero ocupar de qu'a los sitiaos respetárase-yos la vida y emponderólos delantre de les sos tropes por cómo defendieren la plaza.

Nel intre de la Tercer Guerra Carlista, Castellote foi l'escenariu d'un importante intercambiu de prisioneros ente l'exércitu isabelín y el carlista, previu alcuerdu de los xenerales Echagüe y Dorregaray; en concretu, el 17 de mayu de 1875, trocáronse 214 presos carlistes por 210 lliberales.

La Guerra Civil, al igual que n'otros llugares d'Aragón, traxo consigo numberoses estroces del patrimoniu cola quema de retablos, imáxenes y archivos de la ilesia parroquial, lo mesmo que de les ermites. Cabo reseñar qu'en Castellote tuvo llugar la boda d'Enrique Lister, unu de los principales mandos del exércitu republicanu. Una vegada terminada la guerra, la zona foi escenariu de l'actividá del maquis, per mediu de l'Agrupación Guerrillera de Llevante y Aragón (AGLA), unu de que los sos sectores tenía los so nucleu na vecina Aguaviva. Mientres munchos años, la rexón viose chiscada por numberosos episodios de violencia tantu per parte de la guerrilla como de les fuercies del orde—, que llegaron al so términu en 1952 cuando se produció la evacuación del maquis.

Demografía

Castellote foi cabeza de partíu xudicial —güei pertenez al d'Alcañiz— y tamién de la encomienda del so nome. Dende los 2 511 habitantes que tenía en 1857, la so población foi menguando a lo llargo de tol sieglu XX: 2 086 habitantes en 1900, 1 646 en 1950 y 737 en 2000. Nel sieglu XXI, la demografía del conceyu esperimentó cierta recuperación. En 2016 cuntaba con 706 habitantes (INE).

Gráfica d'evolución demográfica de Castellote ente 1900 y 2016

Población de fechu (1900-1991) según los censos de población del INE.      Población de derechu (2001 d'equí p'arriba) según el padrón municipal del INE.

Política llocal

Últimos alcaldes de Castellote

Periodu	Alcalde	Partíu
1979-1983	Jesús Figueres Ramia	UCD
1983-1987
1987-1991
1991-1995	Carlos Soler Ferrer	PSOE
1995-1999
1999-2003	Ramón Millán Piquer	PAR
2003-2007
2007-2011
2011-2015
2015-2019

Resultaos eleutorales

Eleiciones municipales
Partíu	2003	2007	2011	2015
PAR	5	5	5	5
PP	1	1	1	2
PSOE	1	1	1
Total	7	7	7	7

Patrimoniu

Del pasáu medieval de Castellote, venceyáu colos templarios, caltúvose un formosu conxuntu urbanu de cais estreches y empinaes, con un enanche alredor de la carretera, que ta declaráu bien d'interés cultural.

Arquiteutura civil

Vista de la población onde destaca'l castiellu a lo cimero.

El Castiellu de Castellote atópase emplazado sobre un abrupto escarpe predresu qu'apodera la población. Foi ordenáu construyir por Alfonsu II nel sieglu XII, sobre una fortaleza reconquistada a los musulmanes por Alfonsu I. Magar la importancia que tuvo nel pasáu, los únicos elementos importantes que se caltienen son una sala que podía ser una capiya y la Torre del homenaxe, asitiada nel estremu de la cortil y de cuasi 12 m d'anchu, que quedó bien rebaxada tres el so dinamitación nes Guerres Carlistes. Tamién perduren delles muralles y torrexones, restos del cortil fortificada que la arrodiaba. La topografía del enclave determina que la so planta seya irregular.

Portada de la Ilesia de San Miguel.

El Torrexón Templariu ye un edificiu de gran interés que caltién los componentes arquiteutónicos de los dos funciones que tuvo a lo llargo de la historia: la más antigua, de sofitu a la defensa del castiellu, y la más recién, de cárcel. Rehabilitáu ya inauguráu en 2007, alluga un centru d'interpretación de la Orde del Temple.

Na parte alta de la llocalidá ta'l Llavaderu, probablemente d'orixe medieval y rehabilitáu apocayá. La cortil caltién una fonte baxu arcu de mediu puntu construyíu con piedra sillar.

La Ponte del Xigante o Acueductu de les Llombes ye un acueductu que sirvió pa enriar les agües qu'abastecíen la villa. Tien once arcos de mampostería que salven el tramu de mayor desnivel. L'últimu arcu, llamada «Ponte del Xigante», tien un altor de 14 m y foi restauráu nel sieglu XIX, d'alcuerdu a la inscripción qu'apaez nel sillar central.

L'edificiu del Conceyu ye d'orixe góticu, tando asitiáu sobre una rula d'arquerías de sillería dientro del recintu cercáu de la población. La fachada n'arcu de mediu puntu de lladriyu nel pisu cimeru ye d'una dómina más tardida.

Castellote tien delles cases palaciegues. La Casa Gordianu ye un edificiu de grandes dimensiones construyíu nel sieglu XVI que la so fachada ye típica del renacencia aragonés. La Casa de los Plana, colos sos trés plantes, ye un bon exemplu d'arquiteutura civil del sieglu XIX nel mediu rural. Otros dos cases son dignes de mención, la de les Pepetas y la de Don José, esta postrera con amplios balcones con rejería.

Arquiteutura relixosa

Ermita de la Virxe de l'Agua, templu del sieglu XVII.

La Ilesia Parroquial de San Miguel ye un templu edificáu na primer metá del sieglu XV, construyíu en sillería. Consta d'una única nave de tres tramos con capiyes llaterales ente los contrafuertes. A pesar de que nun cunta con campanariu, el so aspeutu esterior resulta monumental, destacando nel so esterior la portada, compuesta por una sobria decoración d'estilu góticu llevantín onde apaecen dragones, lleones y serenes; sobre la portada puede reparase un rosetón de grandes dimensiones.

Castellote cunta con tres ermites d'interés. La Ermita de la Virxe de l'Agua —patrona de la llocalidá— ye un templu del sieglu XVII de planta irregular, en que'l so esterior ye notable la so portada, enmarcada por dos columnes torsas, y la torre. Otra ermita interesante ye la del Llovedor, tantu pola so arquiteutura como pol bellu paraxa nel que se emplaza. Ye una construcción del sieglu XVIII con nave única cubierta per techu planu. A lo último, la Ermita de San Macario ye tamién de la mesma dómina, destacando'l atriu abiertu a la cai al traviés d'arcos de mediu puntu sobre columnes.

Patrimoniu natural

Dientro del términu municipal de Castellote, nel so estremu suroccidental, atópase'l monumentu natural de la Ponte de Fonseca. Ye una formación fluvio-cárstica xenerada pol Guadalope, dando llugar a un túnel natural pol qu'escurre'l ríu. Esta zona gocia d'un microclima distintu al del restu del conceyu, lo cual dexa la presencia d'especies hidrófiles. Coles mesmes, ye frecuentada por una gran diversidá d'aves, polo que tien la considerancia de Zona d'Especial Proteición pa les Aves (ZEPA) de la rede Natura 2000.

Agües embaxo de la Ponte de Fonseca, atópense los focetes o estrechos del Guadalope. El percorríu del ríu forma meandros, escavando cañones d'altes parés nes caliares del Xurásicu y Cretácicu. Amás son frecuentes les formaciones de travertinos.

El banzáu de Santolea, construyíu nes décades de 1920 - 1930, dexa la práutica de deportes náuticos. Los márxenes del banzáu presenten grandes parés verticales que dexen la esguilada y sableres naturales que conviden al bañu.

Nel contestu de la paleontoloxía, en Castellote tópase'l xacimientu d'icnitas de Abenfigo, perteneciente al Cretácicu Inferior. Caltién restos de buelgues de dinosaurios, formaes nel so percorríu per una zona de sablera, reconociéndose cuarenta buelgues que correspuenden a terópodos (carnívoros bípedos). La paraxa ta declaráu Bien d'Interés Cultural. Nel cascu urbanu de Castellote esiste una subsede de Dinópolis —denomada «Monte Pedrés»— pa dar a conocer esti xacimientu.

De la mesma dómina que l'anterior ye'l xacimientu de Vallipón. Consideráu'l xacimientu de microvertebrados más importante del Cretácicu Inferior européu, hasta'l momentu atopáronse 42 tipos distintos de vertebraos, ente ellos tiburones y rayas, pexes óseos, tortúes, reptiles marinos —plesiosaurios—, llagartos, cocodrilos, reptiles voladores —pterosaurios—, dinosaurios y mamíferos.

Otru puntu d'interés ye'l xacimientu d'El Barranquillo, cercanu a la Ermita del Llovedor. Contién árboles fósiles calteníos en xil qu'una vegada formaron parte d'un monte Cretácicu. Hasta'l momentu escaváronse cuatro tueros fósiles de tres especies distintos de coníferes.

Fiestes

• En redol al 23 de xineru celebren les Fiestes de San Macario. Empiecen cola «plantada» del mayu, tueru d'árbol de grandes dimensiones. Dempués de preparar una gran foguera, los vecinos van en procesión hasta la Ermita de San Macario pa cantar les «albadas», coples populares pa pidir la intervención del Santu.
• Nel mes de mayu tienen lugar romeríes a la Ermita del Llovedor pa implorar a la Virxe la llegada de les agües y la excelencia de les colleches. Como singularidá, son namái los homes los que pelegrinen a la ermita na xornada del 1 de mayu, ente que les muyeres facer el sábadu previu al llunes de Pentecostés.
• El domingu más próximu al 15 de mayu celébrase San Isidro, con procesión hasta la Ermita de la Virxe de l'Agua. Hai bendición de tractores, según apurre de medayes y menciones especiales, en tonu humorísticu, a los llabradores destacaos del añu.
• El segundu fin de selmana d'agostu, celébrense les Fiestes Patronales n'honor a la Virxe de l'Agua. Mientres les mesmes, tienen llugar gran variedá d'actos, dende competiciones deportives a actos relixosos. Especial tradición tienen los espectáculos taurinos populares como'l «toru embolado» o los «toros de fueu».

Personaxes pernomaos

• Manuel Ricol Giner (1849 - 1920). Fundador del primer club velocipedista d'Aragón, conocíu como'l decanu de los velocipedistas nacionales».
• Miguel Buñuel Tallada (1924 - 1980). Escritor, guionista de cine y autor teatral. Unu de los más destacaos autores españoles de lliteratura infantil, que la so obra lliteraria representa un cantar a la solidaridá universal.
• Agustín Plana Sancho (1890 - 1980). Artilleru, inxenieru d'armamentu. Destacó pol so llabor científica y teunolóxica na metalurxa. Direutor téunicu d'Altos Fornos de Vizcaya y direutor de la Comisaría de Material Ferroviario, fundador del Institutu del Fierro y del Aceru del Conseyu Cimeru d'Investigaciones Científiques. En 1957 foi nomáu Subsecretariu d'Obres Públiques, más tarde foi Presidente del Conseyu d'Alministración de RENFE, con una participación decisiva nel desenvolvimientu del Talgo. En 1957 ye nomáu fíu predilectu de Castellote.

Ver tamién

• Llista de conceyos de la provincia de Teruel

Enllaces esternos

• Wikimedia Commons acueye conteníu multimedia sobre Castellote.

• Sitiu web oficial

• Castellote n'OpenStreetMap.

• Datos: Q1653421
• Multimedia: Castellote