Cosmoloxía

Cosmoloxía
	branch of astronomy (en) , rama de la física y disciplina académica
	física

Cosmoloxía^[1], del griegu κοσμολογία («cosmologuía», compuestu por κόσμος, /kosmos/, «cosmos, orde», y λογια, /loguía/, «tratáu, estudiu») concepción integral, denomada tamién filosofía de la naturaleza, ye la ciencia qu'estudia tou lo rellacionao col cosmos o universu.

Contestu

La pallabra «cosmoloxía» foi utilizada per primer vegada en 1731 na Cosmoloxía generalis de Christian Wolff, l'estudiu científicu del universu tien una llarga historia qu'arreya a la física, l'astronomía, la filosofía, l'esoterismu y la relixón.

La nacencia de la cosmoloxía moderna puede asitiase en 1700 cola hipótesis de que les estrelles de la Vía Láctea pertenecen a un sistema estelar de forma discoidal, del cual el mesmu Sol forma parte; y qu'otros cuerpos nebulosos visibles col telescopiu son sistemes estelares similares a la Vía Láctea, pero bien alloñaos.

Cosmoloxía física

Cosmoloxía física entender pol estudiu del orixe, la evolución y el destín del Universu utilizando los modelos terrenales de la física. La cosmoloxía física desenvolvióse como ciencia mientres la primer metá del sieglu XX de resultes de los acontecimientos detallaos de siguío:

1915-1916. Albert Einstein formula la teoría xeneral de la relatividá, que va ser la teoría marco de los modelos matemáticos del universu. Coles mesmes formula'l primer modelu matemáticu del universu conocíu como universu estáticu onde introduz la famosa constante cosmolóxica y la hipótesis conocida como principiu cosmolóxicu, qu'establez que l'universu ye homoxéneu y isótropo a gran escala, lo que significa que tien la mesma apariencia xeneral reparáu dende cualquier llugar.
1916-1917. L'astrónomu Willem de Sitter formula un modelu estáticu d'universu vacíu de materia cola constante cosmolóxica onde los oxetos astronómicos alloñaos teníen que presentar fanes en candia nes sos llinies espectrales.
1920-1921. Tien llugar el Gran Alderique ente los astrónomos Heber Curtis y Harlow Shapley qu'estableció la naturaleza extragaláutica de les nebuloses espirales cuando se pensaba que la Vía Láctea constituyía tol universu.
1922-1924. El físicu rusu Alexander Friedmann publica la primer solución matemática a les ecuaciones d'Einstein de la relatividá xeneral, que representen a un universu n'espansión. Nun artículu de 1922 publica la solución pa un universu finito y en 1924 la d'un universu infinitu.
1929. Edwin Hubble establez una rellación llinial ente la distancia y el fana en candia de les nebuloses espirales que yá fuera reparáu pol astrónomu Vesto Slipher en 1909. Esta rellación va conocese como Llei de Hubble.
1930. El sacerdote y astrónomu belga Georges Édouard Lemaître esboza'l so hipótesis del átomu primitivu onde suxería que l'universu naciera d'un solu cuanto d'enerxía.
1931. Milton Humason, collaborador de Hubble, dio la interpretación de los fanes en candia como efeutu Doppler por cuenta de la velocidá d'alloñamientu de les nebuloses espirales.
1933. L'astrónomu suizu Fritz Zwicky publicó un estudiu de la distribución de les galaxes suxiriendo que taben permanente amestaes pola so mutua atraición gravitacional. Zwicky señaló sicasí que nun bastaba la cantidá de masa realmente reparada na forma de les galaxes pa dar cuenta de la intensidá riquida del campu gravitatoriu. Introducíase asina'l problema de la materia escuro
1948. Herman Bondi, Thomas Gold y Fred Hoyle proponen el modelu d'estáu estacionariu, onde l'universu non solo tien la mesma apariencia a gran escala vistu dende cualquier llugar, sinón que la tien vista en cualquier dómina.
1948. George Gamow y Ralph A. Alpher publiquen un artículu onde estudien les síntesis de los elementos químicos llixeros nel reactor nuclear que foi l'universu primitivu, conocida como nucleosíntesis primordial. Nel mesmu añu, el mesmu Alpher y Robert Herman ameyoren los cálculos y faen la primer predicción de la esistencia de la radiación de fondu de microondes.
1964. Arno Penzias y Robert Woodrow Wilson de los llaboratorios Bell afayen la señal de radio que foi rápido interpretada como la radiación de fondu de microondes que supondría una observación crucial que convertiría al modelu del Big Bang (o de la Gran Esplosión) nel modelu físicu estándar pa describir l'universu. Mientres el restu del sieglu XX produció l'afitamientu d'esti modelu y axuntáronse les evidencies observacionales qu'establecen los siguientes fechos fora de cualquier dulda razonable:
- L'universu ta n'espansión, nel sentíu de que la distancia ente cualquier par de galaxes alloñaes ta amontándose col tiempu.
- La dinámica de la espansión ta con bien bonu aproximamientu descritu pola teoría xeneral de la relatividá d'Einstein.
- L'universu espandir a partir d'un estáu inicial d'alta densidá y temperatura onde se formaron los elementos químicos llixeros, tao dacuando denomináu Big Bang o Gran Esplosión.

El Big Bang

A pesar de que'l modelu del Big Bang o «La Gran Esplosión», ye un modelu teóricu observacionalmente bastante robezu y llargamente aceptáu ente la comunidá científica, hai dellos aspeutos qu'inda queden por resolver:

Desconozse qué asocedió nos primeros intres tres el Big Bang. La respuesta buscar por aciu l'estudiu del universu tempranu, una de que les sos metes ye atopar la esplicación a una posible unificación de los cuatro fuercies fundamentales (fuercia nuclear fuerte, fuercia nuclear débil, fuercia electromagnético y la fuercia más débil de los cuatro que ye la gravitacional).
Nun esiste un modelu definitivu de la formación de les estructures actuales, a partir del Big Bang. La respuesta buscar por aciu l'estudiu de la formación y evolución de les galaxes y la inflación cósmica.
Queda por saber a qué debe'l fechu de que l'universu espandir con aceleración (Vease Aceleración de la espansión del universu).
Nun se sabe cuál ye'l destín final del universu.
Desconocer na so mayor parte la naturaleza de la materia escuro y la enerxía escura.

Nel momentu dempués del Big Bang les partícules elementales apaecieron, los quarks enriba nos protones y los quarks embaxo nos neutrones, y nun se conoz la proporción ente protones y neutrones, estes partícules tán feches por dos quarks cola mesma carga llétrica, nun se podríen xunir gracies a la interacción electromagnética, ye inútil recurrir a la interacción nuclear fuerte, pos ésta solo tien un algame del tamañu máximu d'un nucleu atómicu y amás porque la interacción electromagnética tien un algame xigantescu y si el universu engrandar nun solu segundu cien octillones de vegaes, nesti perbreve ralu de tiempu la interacción nuclear fuerte nun podría xunir la cuasi totalidá (si nun ye la totalidá) de los quarks.

Cosmoloxíes alternatives

Entender por cosmoloxía alternativa toes aquelles teoríes, modelos o idees cosmolóxiques que contradicen el modelu estándar de cosmoloxía:

Cosmoloxía de plasma: Ambiplasma
Teoría del Estáu Estacionariu
Espansión cósmica n'escala de C. Johan Masreliez
MOND de Mordehai Milgrom

Cosmoloxía relixosa

La cosmoloxía relixosa ye un delicáu alderique abiertu ente relixosos.

Cosmoloxía filosófica

En filosofía y metafísica, la cosmoloxía trata del universu consideráu como coleición de seres finitos, de la so esencia, orixe, lleis, elementos y atributos o calteres más importantes y xenerales: