Haquetía

Haquetía (n'hebréu: חכיתייה , n'árabe: حاكيتيا) ye'l particular dialeutu del norte de Marruecos, incluyíes les ciudaes de Ceuta y Melilla, del idioma xudeoespañol que falen los xudíos sefardinos de la zona, dacuando conocida como Djudeo Spañol o ladín occidental. Les denominaciones y ortografíes son duldoses: haketía, haketilla, haquitía, jakitía, jaquetilla, haketiya, hakitiya, jaquetía. El so etimoloxía ye aldericada: pensóse que provién de haquito, apócope de Ishaquito, diminutivu de Ishac (Isaac), nome bien usáu ente los xudíos d'España. Sería, pos, l'idioma de los haquitos, como se denominaba davezu a los miembros de la comunidá xudía na península ibérica (Sefarad, n'hebréu); pero nun esisten nicios qu'acoten tal hipótesis. Otra manera, esiste otra interpretación más plausible que consiste nun raigañu árabe y una terminación castellana derivada del verbu haka, حكى, que significa "dicir, falar, narrar", siendo esta opción más probable polo direuta de la mesma.

Faláu en
Faláu en	España
Númberu de falantes
Datos
Familia	xudeoespañol y llingües xudeorromances
Códigos

Orixe

Esti dialeutu tien un triple fundamentu: el castizu (castellán antiguu del sieglu XV), los hebraísmos y los arabismos utilizaos n'España y Portugal. Hai referencies según les cualos el castellán faláu polos xudíos antes de la espulsión n'España yera distinta al que falaben los cristianos. ^{[ensin referencies]} Los espulsaos de la península ibérica en 1492 fuéronse asitiando, aniciando y formando comunidaes en distintos llugares del norte de Marruecos: Casablanca, Tánxer, Tetuán, Xauen, Arcila, Alcazarquivir, Larache, Ceuta y Melilla, y fueron añadiendo arabismos a la base hispanohebraica d'esi dialeutu, amás de los arabismos que yá s'incorporaron n'España.

Pero primeramente a la espulsión de los xudíos d'España yá había en Marruecos una población xudía: los toshabim (residentes), que la so llingua yera l'árabe o bereber, dependiendo de les rexones en qu'habitaben, y de xacíu l'hebréu utilizáu nes ceremonies relixoses. Cola llegada de los espulsaos, los megorashim, la población fundióse y creció considerablemente, gracies a apurrir qu'éstos fixeron, tocantes a les sos conocencies intelectuales, relixosos (especialmente n'estudios talmúdicos), los sos cuentos, refranes, romances, les sos tradiciones culinaries, la so lliteratura específica, les sos tradiciones sefaradíes y el so bagaxe llingüísticu, desconocíu hasta esi momentu polos toshabim. Los xudíos del norte de Marruecos utilizaben la haquetía, la llingua a la que s'enferronaron y qu'usaben pa comunicase colos sos familiares, colos sos amigos y vecinos, según nes sos rellaciones comerciales con otros xudíos. Sicasí emplegaron l'árabe o bereber pa entendese colos moros (espresión entá utilizada na actualidá pa identificar a los musulmanes), quien yeren los habitantes orixinales de la rexón y que representaben la mayoría de la población, y colos xudíos non sefardinos.

L'usu de dellos idiomes a la perfeición (l'español, l'hebréu, l'árabe, el bereber y el so haquetía) facilitó l'establecimientu d'un venceyu estrechu de los espulsaos col restu de los miembros de la sociedá a la qu'aportaron.

Entonación

Dizse que la haquetía tien una entonación musical que dalgunos denominen “música de la fala”, que la estrema por sobre cualesquier otra llingua o forma d'espresión oral. N'ocasiones, pa les actividaes comerciales predomina'l tonu árabe y, n'otres, el tonu rabínicu que s'utiliza n'estudios talmúdicos y na comunicación ente xudíos. Nesti sentíu, la haquetía tien un ritmu que se marca poles xubida y baxaes de voz y tamién pola velocidá de les frases, que tien rellación direuta col allargamientu de les sílabes de caúna de les pallabres emplegaes. D'esta forma tamién se repara un enclín a curves ascendentes na entonación de la persona que la fala y, dacuando, estos cambeos rellacionar cola manera interrogativa que tiende a espresase, y col sentíu de lo que ta diciendo.

Influencies modernes

La haquetía tien la particularidá de que les sos espresiones siempres se rellacionen con imáxenes de la vida cotidiana, la emoción y tamién la vehemencia. Por esti motivu ye que se repara de cutio l'usu de bendiciones pa espresar el ciñu, amor, amistá, dirixíes a toles persones bien queríes, pero tamién ye frecuente l'usu d'una variedá de maldiciones (baldiciones), dacuando humorístiques y otres non tantu.

A partir de fines del sieglu XVIII, empezó bien amodo la emigración escontra América Llatina. N'ocasión de la guerra ente Marruecos y España en 1860, produzse la primera gran fola emigratoria que prosiguió con regularidá hasta 1914, viéspora de la Primer Guerra Mundial. Volver# a entamar en 1918 hasta 1939 y depués en 1956 pola inestabilidá causada poles lluches pola independencia de Marruecos. Hubo un fenómenu importante a partir del añu 1860 y ye que se produció una mayor hispanización de la haquetía, a tal puntu que se perdió'l sentíu de falar nun idioma distintu. En 1862, cola creación de la primera Alianza Israelita en Tetuán, que más tarde s'instaló en casi toles ciudaes de Marruecos, y darréu nel sieglu XX con la ocupación de Francia, xenérase otru fenómenu paralelu en delles ciudaes, especialmente en Tánger y ye que s'empieza a dexar d'usar la haquetía nes conversaciones sociales, comerciales y hasta nes familiares, pa tomar el francés como idioma. Esti procesu foi paulatín, a tal puntu qu'adulces se foi abandonando la haquetía. Dalgunos empezaron a considerala como una forma d'espresión de los iletrados, de los incultos, de los atrasaos, como una llingua vulgar, lo que produció fuertes barreres sociales ente los que sí la falaben y los que negaben conocela, entá sabiendo que ye parte de la so cultura, del so pasáu.

¿Llingua en peligru?

Anque dalgunos sostienen qu'anguaño ta en peligru d'estinción, nes últimes décades s'evidencia en dellos países l'estudiu, usu y preservación de la haquetía deseyando una torna” a esti idioma como símbolu representativu d'identidá. La haquetía foi esencialmente una llingua oral, lo que significa qu'hasta apocayá tiempu nun dexara documentación escrita. Na actualidá atestigüen el so interés por esti dialeutu munchos investigadores y filólogos. Pa mentar dalgunos: José Benoliel, que foi'l precursor d'esti tipu d'estudios y quien escribió'l primer diccionariu de haquetía, publicáu en 1977 (50 años dempués del so fallecimientu), Manuel Alvar, Jacob Hassan, Larrea Palacín, Josef Martínez Ruiz, Haïm Vidal Séphiha, Alegría Bendayán de Bendelac, Ana Benarroch, Isaac Benharroch y Yaakov Bentolila.

Dellos exemplos del vocabulariu

• A lema'an Hashem Bbaruj Hu - ¡Pol amor de Dios!
• 'Ada - Tradición, costume.
• Adafina - Guisu judeomarroquí de carne, usualmente de vaca.
• Adolo - A ónde.
• Hadrear - Falar, charrar.
• Ain hara - Agüeyamientu.
• Aiwa - ¿Qué tal? ¿qué pasa? ¿entós qué?
• Hshuma o Eh-shuma - Vergüenza.
• Alboronía o almoronía - Platu judeomarroquí fechu con berenxenes, cebolles y pollu.
• Arián - Desnudu, probe.
• Asina mos kedemos - Que siempres teamos bien como agora.
• Asina kedes el to - Dios te curie.
• Äyana - Bichu de la familia de los saltapraos. Persona inquieta.
• Azno - Pollín. Tontu.
• Awed - Otra vegada.
• Berajá se te faiga - Que te aproveche. Nel casu de comer, bon provechu.
• Ba'adá - De primeres. Siquier.
• Bienmesabe - Platu Montáu, Pastel de merengue. Torta esponxosa duce.
• Boril - del esp. buril, pinchu. Fadio, fadiosu.
• Cayíu de mazal, demudado del mazal, enfollinado del mazal, kefreado del mazal - Toos signifiquen "mala suerte".
• Qash'ear o qash'ar - Ver, mirar. Entender.
• Castiella - España.
• Chalao - Llocu.
• Charmila - Salsa escabeche.
• Cocho - Guisáu, cocho, cocináu.
• Darbeado - Llocu.
• De les casta traen les reines - De tal palu, tal estiella.
• Dembaĵo - Espíritu malinu.
• Dichosu, desdicháu - Con suerte, ensin suerte.
• Dulce lo vives - Agradecimientu a quien te ufierta daqué duce. Nun ye igual "Dulce lo vives" que "Vivan los dulces"
• Echar - Dormir.
• El Dio te 'hadee de malos caminos - "Que Dios te protexa".
• (El) Semitbaráj - Dios.
• Endiamantado - Bien bonu.
• Ensalada Cocha - Ensalada típica de pimientos asaos colloraos o verdes en mueyu de tomate.
• Entortarse - Camudar d'estáu d'ánimu pa mal.
• Esso non hamlea a naide - A esti nun-y gusta naide.
• Tar em Alef Bet - Toi empezando.
• Fetnear - Dase cuenta.
• Ferazmal - Fora del mal, dícese a daquién apreciáu.
• Fijjuelas - Hojuelas. Galletes típiques.
• Guezerá - Calamidá.
• Guezerá negra - Traxedia, una calamidá bien grande.
• Gial - Guapu.
• Golor - Golor.
• Guo por ti faiga! - ¡Malditu!
• Faer kabod - Honrar.
• Hamaka - Llocu.
• Jarduar, arrevolver - Entemecer, revolver, confundir.
• Hazimazal - Ensin suerte.
• Fechos güenos se te faigan - Te pase tou lo bono. Agradecimientu al que te fai un favor
• Qadear - Acabar. Terminar.
• 'Halampear - Robar.
• Qalek que... - Te diz que...
• 'Hal-luf - Gochu, nel sentíu de gordu.
• Janona - Narizota.
• 'Hamor, - Pollín, inútil.
• Jará - Mierda.
• 'Harbe - Trastu, oxetu. Perol.
• Jarrear - Fieces, defecar (pallabra tabú), faer mierda.
• Jammear - Pensar.
• Halkeado - Bien cansáu.
• 'HoZmin - un escrementu *

Kefseada - Nada bona, aburrida (una fiesta), rota.

• Kefsear - Estropiar, malu.
• Laister - Dios protexa.
• Maklear - Comer.
• Abrugar - Afalagar con erotismu.
• Refua - Curase d'una enfermedá *

Manzía - Llástima.

• Matenat Yadó - "Colo que puedas collaborar".
• Matté - Pene, palu, garrote.
• Me telfei el camín - Equivoquéme de camín.
• Me'ará - Campusantu.
• Meherra - Avaro.
• Ameyoráu pa los tuyos - Bon deséu nuna Simjá.
• Ameyoráu cientu viente años - Que vives hasta los cientu venti años (como'l Moshé Rabenu).
• Meldar - Rezar, estudiar.
• Mel-ok - Ciguáu, desgraciáu, ensin suerte.
• Megollu - Cabeza, celebru.
• Meshear - Caminar, faer caminar.
• Mesheando en tiempu - Perdiendo'l tiempu.
• Meskin(a) - Probe. !Probín!
• Me vaya capara por ti - Daría la mio vida por ti *

Non (ye) 'Hobá - Nun fai falta.

• Nayamal - Nun haya mal.
• Nun me da'l megollu - Nun me da la cabeza (el celebru).
• ¡Nun sepamos del mal! - "¡Que teamos protexíos contra'l mal!"
• Onde se arremató el sol - Onde se pon el sol, nel fin del horizonte (queriendo dicir "lloñe").
• Oriza - Guisu típicu sabáticu que contién trigu, carne, cabeces d'ayos y papes o pataques.
• Paitan - Cantor de cantares llitúrxicos.
• Paitnear - Cantar piyutim.
• Pexe cocho - Pexe guisao a la manera marroquina.
• Preto mazal - Mala suerte. Suerte negra.
• Quebrar o cortar el taanit - Romper l'ayunu.
• Rabí Shimón! - Exclamación invocando'l nome del Santu Rabbi Shim'on!".
• Ra'Hlear - Camudase, dise.
• Refuá shelemá - Que te cures.
• Sajén(á) - Vecín. Xentil.
• Safón, safonear - Peu, peerse (tabú).
• Se te kefsee el mazal - Tengas mala suerte.
• Selkear - Tolerar.
• Shaäta - Agua bien fuerte.
• Shaqor, Shaqorá - Persona prepotente.
• Sharfo - Vieyu.
• Shel-lear - Beber, ponese ciegu.
• Shenfearse - Sentir un mieu supersticioso ante daqué lúgubre.
• Shufear - Mirar.
• Sote(a)(illo)(illa) - Tontu(a).
• ¡La so boca na 'Hojjera! - Que lo que diga vaya al wáter
• Sua - Culu.
• Tarnón - Tontu.
• Tarsha - Bofetada.
• Tre'hai - Paliza.
• Trocáu - Camudáu (términu despreciatible).
• Xaxo - Natura (tabú).
• Beemet - Verdá.
• Vive onde se arremató el sol - Vive bien lloñe.
• Yá que tas ai, kadmei y merkí - Yá que tas ende, ayudar.
• Walu - Cero, nada.
• Za'ama - Como si...
• Zamel - Homosexual.
• Zorear - Rezar na tumba d'un Zadik.

Ver tamién

• Idioma xudeoespañol
• Ángel Vázquez Molina

Referencies

• Datos: Q1569973