Guillermo I d'Inglaterra

Guillermu I d'Inglaterra (Falaise, Normandía, c. 1028 – Rouen, 9 de setiembre de 1087), más conocíu como Guillermo'l Conquistador, foi'l primer rei d'Inglaterra d'orixe normandu, con un reináu que s'estendió dende 1066 hasta la so muerte en 1087. Descendiente de viquingos, dende 1035 foi duque de Normandía col nome de Guillermu II. Tres una llarga llucha por afitar el so poder, hacia 1060 el so dominiu sobre Normandía taba consolidáu y por ello empezó a entamar la conquista d'Inglaterra, qu'empecipió en 1066. El restu de la so vida tuvo marcáu por incesantes lluches pol caltenimientu de les sos posesiones, tantu n'Inglaterra como nel norte de Francia, y poles dificultaes col so fíu primoxénitu.

Guillermo I d'Inglaterra
monarca d'Inglaterra 25 avientu 1066 - 9 setiembre 1087 ← Harold II de Inglaterra (es) - Guillermo II de Inglaterra (es) → duque de Normandía (es) 3 xunetu 1035 - 9 setiembre 1087 ← Roberto I de Normandía (es) - Roberto II de Normandía (es) →
Vida
Nacimientu	Falaise, circa 1028
Llingua materna	Old Norman (en)
Muerte	Rouen, 9 de setiembre de 1087 (58/59 años)
Sepultura	abadía de los Hombres (es)
Familia
Padre	Roberto I de Normandía
Madre	Arlette de Falaise
Casáu con	Matilde de Flandes (1053 – )
Fíos/es	Roberto II de Normandía (es) Richard van Normandie (es) Guillermo II de Inglaterra (es) Adeliza de Normandía (es) Constanza de Normandía (es) Adela de Normandía Enrique I de Inglaterra (es) Alberta Ágata de Normandía (es) Matilda of Normandy (en) Cecilia de Normandía
Hermanos/es	Odo de Bayeux (es) Roberto de Mortain (es) Adelaida de Normandía (es)
Familia	ver Eduardo el Confesor (es) (tío (es) ) Eudes de Xampanya (es) (cuñáu)
Pueblu	Casa de Normandía (es)
Estudios
Llingües falaes	Old Norman (en)
Oficiu	militar, monarca

Guillermo yera fíu del solteru Roberto I, duque de Normandía, y del so concubina Arlette de Falaise. La so condición de fíu illexítimu y la so mocedá causáronlu numberoses dificultaes cuando asocedió al so padre, según l'anarquía que s'estendió polos sos dominios nos primeros años del so reináu. Mientres la so infancia y adolescencia los nobles normandos llucharon ente sigo tantu pa controlar al nuevu duque como pa beneficiu propiu. En 1047 Guillermo encaloró una rebelión y empezó a afitar el so poder sobre'l ducáu, un procesu que nun remató hasta 1060. Na década de 1050 casóse con Matilde de Flandes, colo que consiguió un poderosu aliáu nel vecín condáu de Flandes. Nesa mesma dómina Guillermo asitió a dellos de los sos partidarios como obispos y abás de la ilesia normanda. L'afitamientu del poder dexó-y espandir los sos horizontes y en 1062 aseguróse la provincia vecina de Maine.

Dende la década de 1050 Guillermo yera pretendiente al tronu d'Inglaterra, entós en manes del so primu Eduardo'l Confesor, que nun tenía descendencia. Sicasí, nun yera l'únicu qu'acobiciaba la corona inglesa, pos tenía un poderosu rival, el conde inglés Haroldo Godwinson, que foi nomáu como'l so socesor por el mesmu rey Eduardo nel so llechu de muerte en xineru de 1066. Guillermo argumentó que'l rei d'Inglaterra prometiéralu nel pasáu que'l tronu sería so y que'l mesmu Haroldo xurara sofitalo. Por ello, el duque normandu punxo en marcha la intervención militar y preparó una gran flota y un poderosu exércitu que desembarcó nel sur d'Inglaterra en setiembre de 1066 y ganó a les fuercies de Haroldo na batalla de Hastings el 14 d'ochobre. Guillermo foi coronáu rei d'Inglaterra en Londres el día de Navidá de 1066. En realizando les xestiones necesaries tornó a Normandía en 1067, pero nos siguientes años produciéronse numberosos alzamientos militares ingleses contra los invasores normandos, que nun fueron dafechu encaloraos hasta 1075.

Los últimos años de la vida de Guillermo tuvieron protagonizaos poles dificultaes nos sos dominios del norte de Francia, por problemes col so fíu mayor y por diverses amenaces d'invasión d'Inglaterra per parte de los danos d'Escandinavia. En 1086 Guillermo ordenó la creación del llibru Domesday, un refechu rexistru de la propiedá de toles tierres d'Inglaterra y les sos formes d'esplotación. El rei Guillermo morrió en 1087 mientres taba nuna campaña contra los sos enemigos nel norte de Francia y foi soterráu en Caen. El so reináu d'Inglaterra tuvo marcáu pola construcción d'un gran númberu de castiellos y fortaleces p'afitar el so control, l'asentamientu de la nueva nobleza normanda na islla y el cambéu total na composición del altu cleru inglés. Nun intentó integrar toles sos posesiones nun solu imperiu, sinón que prefirió alministrales por separáu. A la so muerte los dominios fueron estremaos: el so fíu mayor Roberto quedar con Normandía y el so segundu fíu, Guillermo, con Inglaterra.

Contestu históricu

Los viquingos empezaron a atacar les mariñes de lo que más tarde sería Normandía nel sieglu VIII. El so asentamientu definitivu nun se produció hasta entamos del sieglu X, cuando Rollón, un caudiellu viquingu, llegó a un alcuerdu col rei de Francia Carlos el Simple tres la conquista del condáu de Rouen polos guerreros escandinavos. Les tierres alredor de Rouen fueron el nucleu del posterior ducáu de Normandía. Estos territorios del norte de Francia fueron usaos polos escandinavos p'atacar Inglaterra a fines del sieglu X, lo qu'empioró les rellaciones ente dambes rexones. Nun intentu por averar postures ente Inglaterra y Normandía, el rei inglés Etelredo II l'Indecisu casóse con Emma de Normandía, hermana del duque Ricardu II de Normandía.

Sicasí, los ataques de los viquingos a la islla británica nun cesaron y Etelredo buscó abellugu en Normandía en 1013 dempués de que'l rei Svend I de Dinamarca espulsar del so reinu. La muerte d'esti rei al añu siguiente dexó'l regresu de la familia real inglesa, pero'l fíu del monarca danés, Canutu, oponer a ello. Etelredo morrió en 1016 y Canutu convertir en rei d'Inglaterra, polo que los fíos de los antiguos monarques ingleses, Eduardo y Alfredo, tuvieron que permanecer nel exiliu en Normandía, ente que la so madre convertir na segunda esposa de Canutu.

Tres la muerte de Canutu en 1035 asocedió-y el so fíu Haroldo I Pie de Llebre, frutu del so primer matrimoniu, ente que Canutu Hardeknut, fíu de Emma, aportó a rei de Dinamarca. La inestabilidá n'Inglaterra obligó a Alfredo a treslladase a la islla en 1036 pa visitar a la so madre y desafiar al rei Haroldo, pero solo consiguió acabar muertu nun asuntu ensin esclariar nel que al paecer tuvo implicáu'l rei. Tres esto, Emma se exilió en Flandes y Hardeknut convertir en rei a la muerte del so hermanu Haroldo en 1040. El so mediohermanu Eduardo asocedió-y como rei d'Inglaterra tres la so muerte en xunu de 1042.

Primeros años

El castiellu de Falaise, llugar de nacencia de Guillermo.

Guillermo nació escontra los años 1027 o 1028 nel castiellu de Falaise, Normandía, más probablemente a finales de 1028. Foi l'únicu fíu de Roberto I, duque de Normandía, que de la mesma yera fíu del duque Ricardu II. La so madre, Arlette, yera fía de Fulberto de Falaise, que yera curtidor o embalsamador. Ella probablemente pertenecía al serviciu domésticu de la casa ducal, pero nunca casóse col duque, sinón que lo fixo más tarde con Herluin de Conteville, col que tuvo dos fíos —Odón, obispu de Bayeux y Roberto, conde de Mortain— y una fía que'l so nome nun trescendió. Unu de los hermanos de Arlette, Gualterio, yera partidariu y proteutor de Guillermo mientres la so minoría d'edá. El duque Roberto I tuvo tamién una fía, Adelaida, con Arlette o otra concubina.

El padre de Guillermo, Roberto, convertir en duque de Normandía el 6 d'agostu de 1027 al asoceder al so hermanu mayor, Ricardu III, que yera duque dende l'añu anterior. Dambos hermanos tuvieren disputes pola socesión y la muerte de Ricardo foi bien repentina, polo que dellos historiadores acusaron a Roberto d'acabar cola so vida, una afirmación plausible pero agora imposible de demostrar. La situación del ducáu yera inestable, delles families arriqueciéronse por cuenta de la Ilesia en connivencia con el mesmu duque y Alano III de Bretaña declaró la guerra a los normandos. Escontra 1031 Roberto yá se ganara'l sofitu de l'aristocracia, dalgunos de que los sos miembros seríen importantes nel futuru de Guillermo: el so tíu güelu Roberto'l Danés, arzobispu de Rouen, Osbern, sobrín de Gunnora de Crepon -segunda esposa del duque Ricardu I- y el conde Gilberto de Brionne, nietu de Ricardu I. El duque Roberto I sofitó a los príncipes ingleses Alfredo y Eduardo, que taben exiliaos nel norte de Francia.

Hai nicios de que Roberto pudo tar prometíu de volao cola fía del rei Canutu d'Inglaterra, pero nun llegaron al altar. Nun ta claru si Guillermo fuera suplantáu como herederu nel casu de que'l so padre tuviera un fíu llexítimu, pos dellos duques anteriores tamién fueren fíos illexítimos y l'implicación plena de Guillermo nos asuntos de gobiernu paecen indicar que yera l'herederu predilectu del duque. En 1034, Roberto I decidió entamar una pelegrinación a Xerusalén. Dalgunos de los sos allegaos intentaron convencelo de que nun fixera un viaxe tan llargu, pero'l duque partió en xineru de 1035, non ensin antes consiguir que los homes fuertes del ducáu de Normandía xuraren llealtá a Guillermo como'l so herederu. El duque Roberto morrió a principios de xunetu de 1035 en Nicea, ciudá del Imperiu bizantín, mientres el viaxe de regresu de Tierra Santa.

Duque de Normandía

Desafíos

Guillermo hubo d'encarar numberoses dificultaes tres la muerte del so padre, tantu pola so curtia edá —como muncho cuntaba diez años— como pol so orixe illexítimu. Cuntó col sofitu del arzobispu Roberto, según del rei Enrique I de Francia, lo que-y dexó caltener el ducáu de Normandía. L'ayuda emprestada a los príncipes ingleses exiliaos nel so intentu por tornar a la islla en 1036 demostró que los homes encargaos de gobernar el ducáu pretendíen siguir coles polítiques del fináu Roberto I. Sicasí, la muerte del arzobispu Roberto en 1037 quitó a Guillermo d'unu de los sos principales sostenes y Normandía llueu cayó nel caos.

L'anarquía nos dominios del mozu Guillermu II duró hasta 1047 y tener la persona del duque foi una de les prioridaes de tolos que llucharon pol poder. En principiu, Alano de Bretaña recibió la custodia del duque, pero tres la so muerte en 1039 o 1040, ocupó'l so llugar Gilberto de Brionne. Tanto ésti como'l so socesor nel puestu de tutor y rexente, Turchetil, fueron asesinaos a los pocos meses. Otru de los sos tutores, Osbern, foi asesináu na habitación de Guillermo a empiezos de la década de 1040, mientres el mozu dormía. N'otres ocasiones, el so tíu Gualterio tenía de despintalo en cases de llabradores, anque esti episodiu paez ser una llicencia del cronista Orderico Vital, a cuenta de enguapecer la so crónica. La historiadora Eleanor Searle cree que Guillermo creció xunto a trés primos que seríen más tarde importantes siguidores sos: Guillermo FitzOsbern, Roger de Beaumont y Roger de Montgomery. Anque munchos de los nobles normandos engardir en numberoses disputes particulares mientres la minoría d'edá de Guillermo, los vizcondes siguieron reconociendo'l gobiernu ducal y la xerarquía de la Ilesia tamién sofitaba al duque. El rei francés Enrique I tampoco-y retiró'l so sofitu.

Columna conmemorativa nel llugar en que se llibró la batalla de Val-ès-Dunes en 1047.

A fines de 1046 dellos opositores a Guillermu II punxeron en marcha una rebelión na Baxa Normandía, rebelión liderada pol so primu hermanu Guido de Borgoña, conde de Brionne, y sofitada por Nigel, vizconde de Cotentin, y Ranulfo, vizconde de Bessin. Según los rellatos, que contienen munchos elementos llexendarios, estos intentaron prindar a Guillermo en Valognes, pero'l duque consiguió escapar na escuridá y atopó abellugu nel rei Enrique. A empiezos de 1047, Guillermo y Enrique tornaron a Normandía y ganaron a los señores normandos na batalla de Val-ès-Dunes, llibrada cerca de Caen. Guillermo de Poitiers afirma que l'actuación del duque foi decisiva pa la victoria, pero otros rellatos más recién sorrayen tou lo contrario, que fueron los homes del rei francés los que decidieron la suerte de la llucha. Guillermo asumió'l poder nel ducáu de Normandía y bien pocu dempués declaró la tregua de Dios en tolos sos dominios, pa intentar acabar cola fola de violencia. Anque la batalla de Val-ès-Dunes marcó un puntu d'inflexón nel control de Guillermo sobre'l so ducáu, nun foi'l final del so enfrentamientu pa imponese a parte de la nobleza normanda, pos ente 1047 y 1054 produciéronse más conflictos armaos y hasta 1060 asocediéronse delles crisis de menor importancia.

Afitamientu del so poder

Escena del Tapiz de Bayeux qu'amuesa a Guillermo y a los sos mediu hermanos. Guillermo sentar nel centru, Odón a la izquierda coles manes llevantaes y Roberto a la derecha portando una espada.

El siguiente problema que se presentó a Guillermu II foi prindar a Guido de Borgoña, que se retiró al so castiellu y ellí foi sitiáu poles fuercies del duque. Tres un llargu asediu, Guido foi desterráu por Guillermo en 1050. Pa faer frente al creciente poder de Godofredo Martel, conde d'Anjou, el duque volvió aliase con Enrique I, rei de Francia, na que sería la última alianza ente dambos. Anque consiguieron tomar dos fortaleces (Domfront y Alenzón) que taben en manes de Godofredo, ésti intentó espandir la so autoridá al condáu de Maine, na frontera sur del ducáu de Normandía, tres la muerte en 1051 del so gobernante, Hugo IV. Ellí taben les posesiones de la poderosa familia de Bellême, vasallos del rei de Francia. Guillermu II y Enrique I llograron espulsar a Godofredo de Maine y el duque normandu convertir en señor de la familia Bellême, que d'esa manera pasó a sofitar los intereses normandos. Sicasí, en 1052 Godofredo Martel y el rei de Francia alcordaron aliase en contra de Guillermu II, coles mesmes qu'otros nobles normandos remontar contra'l creciente poder del duque. El cambéu d'actitú d'Enrique I probablemente tuvo motiváu pol so deséu de controlar Normandía, territoriu fortalecíu pol lideralgu de Guillermo.

En 1053 el duque hubo de dir a la guerra contra dellos nobles normandos y contra los sos tíos paternos, Mauger, nuevu arzobispu de Rouen y Guillermo de Talou, conde de Arques. Al añu siguiente, 1054, los rebeldes normandos y el rei de Francia llanzaron una doble invasión de Normandía: el rei en persona lideró la meyora al traviés del condáu d'Évreux y el so hermanu Eudes invadió l'este del ducáu. Guillermo tuvo qu'estremar en dos les sos fuercies: la primera, dirixida por él, enfrentar al rei Enrique I, y la segunda, comandada por dalgunos de los más firmes sofitos del duque como Roberto, conde d'Eu, Walter Giffard, Roger de Mortemer y Guillermo de Warenne, coló contra la otra fuercia invasor. El segundu contingente ducal ganó a Eudes na batalla de Mortemer. Espulsaes les tropes del rei francés, los sofitos na Ilesia que tenía Guillermo tamién depunxeron al arzobispu Mauger. La victoria en Mortemer afitó'l poder de Guillermo, anque los enfrentamientos col monarca francés y el conde d'Anjou nun cesaron hasta 1060. En 1057 Godofredo Martel y Enrique I volvieron intentar invadir Normandía, pero fueron ganaos pol duque na batalla de Varaville. Esta foi la última invasión que sufrió'l ducáu normandu en vida de Guillermo, y les muertes de Godofredo y d'Enrique I nel añu 1060 encimentaron la posición del duque.

Les firmes de Guillermo y Matilde son les dos primeres cruces del Alcuerdu de Winchester de 1072.

Otru movimientu que benefició a Guillermo foi'l so matrimoniu con Matilde de Flandes, fía del conde Balduino V de Flandes. La unión foi alcordada en 1049, pero'l papa Lleón IX prohibió l'enllaz nel Conceyu de Reims d'ochobre d'esi añu, por motivos non del tou claros. A pesar d'ello, el matrimoniu celebrar a principios de la década de 1050 Les rellaciones ente'l cleru normandu y el papáu yeren bones na dómina y, a pesar de la oposición inicial, en 1059 va llegar l'aprobación del papa Nicolás II, al traviés d'un alcuerdu qu'incluyía la fundación de dos monesterios en Caen per parte de Guillermu II y la so esposa. Esti enllaz fortaleció a Guillermo porque Flandes yera unu del territorios franceses más poderosos gracies a los sos venceyos cola casa real y colos emperadores alemanes. Los cronistes coetaneos consideraron qu'esa unión, que dio como frutu cuatro fíos y cinco o seis fíos, foi tou un ésitu.

Apariencia y calter

Nun s'atopó nenguna semeya auténtica de Guillermo y les representaciones coetanees nel Tapiz de Bayeux y nos sos sellos y monedes son semeyes estereotipaes destinaos a afitar la so autoridá. Dellos testos afirmen que yera un home fornío y robusto con una voz gutural. Goció d'una escelente salú hasta avanzada edá, anque engordó enforma na vieyera. Yera lo suficientemente fuerte como pa doblar arcos qu'otros nun podíen enterriar y tenía una gran resistencia. El so enemigu Godofredo Martel dixo d'él que nun tenía rival como lluchador y como caballeru. L'exame del fémur de Guillermo, únicu güesu que sobrevivió, pos los sos restos fueron destruyíos, indica que midía aproximao 1,78 m, una gran estatura pa la dómina.

Sábese que Guillermo tuvo dos tutores na so infancia y mocedá, pero nun ta claro hasta qué puntu yera un home cultiváu. Nun se tien constancia de que fuera mecenes d'escritores y apenes hai menciones al so patrociniu de la cultura o de cualquier actividá intelectual. Orderico Vital afirma que Guillermo trató d'aprender l'idioma inglés antiguu a la fin de la so vida, pero que foi incapaz de dedica-y el tiempu necesariu y aína arrenunció. Al paecer, la principal afición de Guillermo el Conquistador foi la caza. El so matrimoniu con Matilde foi candial y nun trescendieron señales de que Guillermo-y fuera infiel, daqué nada habitual nos monarques medievales. Dellos cronistes criticaron a Guillermo pola so cobicia y crueldá, pero los sos contemporáneos emponderaron de manera unánime la so piedá.

Alministración normanda

El gobiernu normandu en dómina de Guillermo foi similar al qu'esistiera colos duques anteriores. Yera una estructura alministrativa bastante senciella construyida alredor de la casa ducal que taba compuesta por dellos oficiales, ente ellos alministradores, mayordomos y mariscales. El duque viaxaba constantemente por tolos sos dominios, roblando documentos y recaldando impuestos. La mayor parte de los sos ingresos proveníen de les tierres ducales, de los peaxes y de dellos impuestos.

Guillermo curió enforma les rellaciones cola Ilesia. Participaba nos conceyos y nomó a diversos cargos de la Ilesia normanda, ente ellos a Maurilio como arzobispu de Rouen. Otra eleición importante del duque foi'l nomamientu del so mediohermanu Odón como obispu de Bayeux. Tamién buscó asesoramientu en miembros del cleru, casu de Lanfranco de Canterbury, un italianu que llegó a convertise n'unu de los asesores eclesiásticos más destacaos de Guillermo dende la década de 1040 hasta la de 1060. Amás, el duque foi bien arrogante cola Ilesia y dende 1035 hasta 1066 l'aristocracia normanda fundó siquier venti nuevos monesterios, ente ellos dos patrocinaos por el mesmu Guillermo en Caen, lo que supunxo una importante espansión de la vida relixosa nel ducáu de Normandía.

Esmoliciones ingleses y continentales

Escena del Tapiz de Bayeux con un testu qu'esclaria que Guillermo-y ta apurriendo armes a Haroldo mientres el viaxe del conde inglés al continente en 1064.

Al paecer, el rei d'Inglaterra Eduardo'l Confesor, que nun tenía descendencia, escoyó en 1051 a Guillermu II de Normandía como'l so socesor nel tronu. El duque normandu yera descendiente del tíu d'Eduardo, Ricardu II de Normandía. La versión «D» de la Crónica anglosaxona rellata que Guillermo visitó Inglaterra a finales de 1051, pue que pa tratar la tema de la socesión o a cencielles pa buscar sofitos pa los sos problemes nel norte de Francia, anque precisamente la delicada situación en Normandía nesa dómina apocayá probable qu'esi viaxe tuviera llugar. Sean cualos fueren los deseos del rei Eduardo, les pretensiones de Guillermo ensin dulda atoparon la oposición de Godwin, conde de Wessex, cabeza de la familia más poderosa d'Inglaterra. Eduardo taba casáu dende 1043 con Edith, fía de Godwin, quien amás fuera unu de los principales sofitos por qu'Eduardo aportara al tronu inglés. A pesar d'ello, hacia 1050 les rellaciones ente monarca y conde agriárense y en 1051 una crisis ente dambes partes remató col exiliu de la familia de Godwin. Foi mientres esti exiliu cuando Eduardo ufiertó-y la corona al duque de Normandía. En 1052 Godwin tornó acompañáu d'un exércitu, y llegó a un alcuerdu col rei, quien restauró les propiedaes a los Godwin. Coles mesmes, el normandu Roberto de Jumièges, que fuera nomáu arzobispu de Canterbury, foi sustituyíu por Stigand, l'obispu de Winchester.

En 1062 finó'l conde Herberto II de Maine, y Guillermo, que prometiera al so fíu mayor Roberto cola hermana de Herberto, reclamó'l condáu pal so fíu. Los nobles locales oponer a ello, polo que'l duque normandu invadió'l condáu en 1064 y aseguróse el control de tola zona. En 1065 Guillermo consiguió qu'un normandu ocupara'l cargu d'obispu de Le Mans. Tamién dexó al so fíu Roberto Courteheuse faer homenaxe al nuevu conde d'Anjou, Godofredo el Barbudu, una rellación cola qu'aseguró la frontera occidental del so ducáu, colindante colos angevinos. Otra manera, la frontera con Bretaña nun yera tan segura, polo qu'en 1064 Guillermo decidió invadir el ducáu de Bretaña nuna campaña de la que se conocen pocos detalles. Sábese que la intervención normanda desestabilizó Bretaña y obligó al duque Conan II a llindase a resolver asuntos internos en llugar d'intentar una espansión. La muerte del duque bretón en 1066 alloñó esi problema y aseguró toles fronteres de los dominios de Guillermo. A ello sumóse que la intervención normanda consiguió'l sofitu de dellos nobles bretonos a la invasión d'Inglaterra en 1066.

Al otru llau de la canal de la Mancha, n'Inglaterra, el conde Godwin finó en 1053 non ensin antes dexar a los sos fíos bien asitiaos: Haroldo asocedió al so padre como conde de Wessex y Tostig foi nomáu conde de Northumbria. Otros dos fíos, Gyrth y Leofwine, tamién consiguieron dos talos condaos n'años posteriores. Delles fontes afirmen que Haroldo participó na campaña de Guillermu II en Bretaña en 1064 y qu'entós l'inglés xuró respetar la reclamación del normandu al tronu d'Inglaterra, pero nengún testu inglés menta esto y nun ta claro que realmente asocediera, sinón que podría tratase de mera propaganda normanda pa desacreditar a Haroldo. Mentanto, apaeció otru pretendiente al tronu, Eduardo'l Exiliáu, fíu d'Edmundo Costiella de Fierro y nietu d'Etelredo II l'Indecisu, que tornó a Inglaterra en 1057 y, anque finó bien pocu dempués, traxo consigo a la so familia, qu'incluyía dos fíos, Margarita y Cristina, y un fíu, Edgar Atheling.

En 1065 Northumbria remontar contra Tostig y los sos habitantes escoyeron como sustitutu a Morcar, hermanu menor d'Edwin, conde de Mercia. Haroldo, en llugar de defender al so hermanu, quixo asegurase'l sofitu de Morcar y Edwin na so pretensión al tronu y sofitó a los rebeldes. Tostig coló al exiliu en Flandes cola so muyer Judit, hermana de Balduino V de Flandes. El rei Eduardo d'Inglaterra taba enfermu y finó'l 5 de xineru de 1066. Nun ta claru qué asocedió nel so llechu de muerte. Una versión, derivada del documentu biográficu Vita Edwardi, afirma que'l rei foi atendíu pola so muyer Edith, por Haroldo, pol arzobispu Stigand y por Robert FitzWimarc, y que nos sos últimos díes escoyó al conde de Wessex como socesor nel tronu. Nin siquier les fontes normandes alderiquen que Haroldo fuera nomáu rei, pero sí que'l xuramentu anterior del conde a Guillermo y que la promesa del rei Eduardo fecha en 1051 al normandu nun podíen ser resalvaes nes últimes voluntaes del monarca. Otres fontes ingleses posteriores rellaten que Haroldo foi nomáu rei pol cleru y polos magnates d'Inglaterra.

Invasión d'Inglaterra

Artículu principal: Conquista normanda d'Inglaterra

Preparativos de Haroldo

Llocalización y feches de los principales eventos de la conquista normanda d'Inglaterra.

Haroldo foi coronáu rei d'Inglaterra'l 6 de xineru de 1066 na nueva abadía de Westminster, anque hai ciertu discutiniu sobre quién ofició la ceremonia. Les fontes ingleses afirmen que foi Aldred, arzobispu de York, ente que les fontes normandes suxeren que foi Stigand, que'l papáu nun reconocía como arzobispu canónicu. Sicasí, la reclamación del tronu per parte de Haroldo nun taba asegurada porque había otros pretendientes, unu de los cualos yera'l so propiu hermanu exiliáu Tostig. El rei de Noruega Harald Hardrada tamién yera pretendiente, como tíu y herederu del rei Magnus I, que fixera un pactu hacia 1040 con Canutu Hardeknut. Y el postreru pretendiente yera Guillermo de Normandía, pa que la so invasión militar fixo casi tolos preparativos el rei Haroldo.

Tostig realizó dellos ataques de prueba na mariña sur d'Inglaterra en mayu de 1066 y desembarcó na isla de Wight ayudáu por una flota que-y apurrió'l so cuñáu Balduino V de Flandes. Tostig nun recibió enforma sofitu local y dempués de probar suerte en Lincolnshire y cerca del ríu Humber, decidió retirase a Escocia. Según el cronista normandu Guillermo de Jumièges, el duque normandu unvió a Haroldo una embaxada pa recorda-y el so xuramentu de llealtá a la so reclamación del tronu inglés, anque nun ye seguro qu'esta embaxada unviárase realmente. Haroldo preparó un exércitu y una flota pa intentar repeler l'ataque de Guillermo y caltuvo tropes y barcos esplegaos na canal de la Mancha mientres gran parte del branu.

Preparativos de Guillermo

El cronista Guillermo de Poitiers afirma que'l duque de Normandía convocó un conseyu onde los nobles y Guillermo aldericaron los riesgos d'una invasión d'Inglaterra. Anque ye posible que aldericárense dellos pormenores, ye improbable qu'hubiera nengún alderique porque'l control del duque sobre los sos nobles yera total y l'interés d'estos nun sería otru más qu'asegurase un beneficiu de la posible conquista. Guillermo de Poitiers tamién rellata que'l duque llogró'l consentimientu pa la invasión del papa Alejandro II y que s'aseguró'l sofitu del emperador Enrique IV del Sacru Imperiu Romanu Xermánicu y del rei Svend II de Dinamarca. De toes formes, Enrique IV yera inda menor d'edá y Svend II podría tar más comenenciudu en sofitar a Haroldo y faer con él causa común contra'l rei noruegu Harald Hardrada, polo qu'estes afirmaciones tienen de ser tomaes con procuru. Anque ye ciertu que llegó l'aprobación papal una vegada que la invasión normanda tuviera ésitu, nenguna otra fonte menta que'l sumu pontífiz sofitara esta conquista antes de la so realización. Los fechos posteriores a la invasión, qu'incluyeron una penitencia de Guillermo, paecíen buscar la bendición del papa a les aiciones de los normandos. Mientres duró la invasión d'Inglaterra, Guillermo dexó'l gobiernu del ducáu en manes de la so esposa.

Representación del cometa Halley nel Tapiz de Bayeux. Esti cometa pasó cerca de la Tierra en 1066, y foi consideráu un mal badagüeyu pa Haroldo II, lo que dio ánimos a les tropes de Guillermo.

Mientres el branu Guillermo xuntó un exércitu y una flota d'invasión en Normandía. Anque l'afirmación de Guillermo de Jumièges de que la flota normanda constaba de trés mil barcos ye una clara desaxeración, la fuercia naval foi ensin dulda numberosa y amás construyida dende cero. Los cronistes Guillermo de Jumièges y Guillermo de Poitiers discrepen sobre'l llugar en que se construyeron los barcos, pero coinciden nel llugar dende'l que partieron, Saint-Valery-sur-Somme. La flota tresportaba una fuercia compuesta por soldaos de los dominios de Guillermo en Normandía y Maine y un númberu importante de mercenarios, aliaos y voluntarios de Bretaña, el nordeste de Francia y Flandes, amás d'un pequeñu númberu de combatientes procedentes d'otres partes d'Europa. Toos taben preparaos yá n'agostu, pero los vientos adversos obligaron a retardar la partida pa finales de setiembre. Quiciabes influyeron otros factores nel retrasu, como los informes d'intelixencia procedentes d'Inglaterra qu'informaríen del esplegue de tropes de Haroldo por tola mariña. El rei inglés caltuvo al so exércitu n'alerta mientres tol branu, pero tuvo qu'eslleilo'l 8 de setiembre ante l'entamu de la campaña de colleches nel campu.

Invasión de Tostig y Hardrada

Tostig, hermanu de Haroldo, aliar col rei noruegu Harald Hardrada y dambos invadieron Northumbria en setiembre de 1066, onde ganaron a les fuercies locales de Edwin y Morcar na batalla de Fulford, llibrada cerca de York. El rei Haroldo tuvo noticia d'esta invasión y coló escontra'l norte, ganando y dando muerte a Hardrada y Tostig el 25 de setiembre na batalla de Stamford Bridge. La flota normanda de Guillermo partió finalmente solo dos díes depués d'esti enfrentamientu y desembarcó na badea de Pevensey, al sur d'Inglaterra, el 28 de setiembre. Guillermo treslladó dempués a los sos homes a Hastings, unes poques milles al este, onde ordenó llevantar un castiellu como base d'operaciones. Dende ende llanzó incursiones qu'afararon la zona y esperó el regresu de Haroldo dende'l norte ensin alloñar de la mariña, que yera la so llinia de comunicación con Normandía.

Batalla de Hastings

Artículu principal: Batalla de Hastings

En ganando a Harald Hardrada y a Tostig, Haroldo dexó a gran parte del so exércitu nel norte, incluyíos Edwin y Morcar, y coló col restu escontra'l sur pa faer frente a la tarrecida invasión normanda. El rei inglés de xuru tuvo noticia del desembarcu de Guillermo mientres viaxaba escontra'l sur. Detener en Londres y depués siguió escontra Hastings, a onde tardó en llegar alredor d'una selmana avanzando unos 43 km diarios pa percorrer 320 km. Anque Haroldo intentó sorprender a los normandos, los esploradores de Guillermo informaron puntualmente al duque de la llegada de los ingleses. Nun se conocen con detalle los eventos previos a la decisiva batalla porque les fontes son contradictories, pero toos coinciden en que Guillermo salió del so castiellu a la cabeza del exércitu y foi al alcuentru del enemigu. Haroldo decidiera tomar una posición defensiva a lo cimero de la llomba de Senlac —na actual llocalidá de Battle (East Sussex)—, a unos 10 km de distancia del castiellu llevantáu polos normandos.

Escena del Tapiz de Bayeux que retrata la batalla de Hastings, llibrada'l 14 d'ochobre de 1066.

La batalla empezó sobre los nueve de la mañana del 14 d'ochobre y duró tol día. Conozse'l so desenvolvimientu en llinies xenerales, pero los detalles nun tán claros polos rellatu contradictorios de les fontes. El númberu de contendentes de dambos bandos yera similar, pero ente que Guillermo cuntaba con caballería, infantería y arqueros, Haroldo solo tenía infantería y bien pocos o nengún arqueru. Los soldaos ingleses formaron un muriu d'escudos a lo cimero de la llomba y nun principiu repelieron a los normandos con tanto ésitu que los homes de Guillermo tuvieron que retirase dempués de sufrir numberoses baxes. Dalgunes de les tropes bretones del duque fueron presa de la llerza y fuxeron escorríes por soldaos ingleses. Nesi momentu intervieno la caballería normanda y aniquiló a los soldaos ingleses, qu'abandonaron la formación. Mientres la fuxida de los bretones, ente les tropes del duque estendió la noticia de la muerte de Guillermo, pero esti consiguió reordenar a los sos homes. Los normandos asonsañaron otros dos retiraes pa intentar que los ingleses escorrer de nuevu y espunxérense a les cargues de caballería. Les fontes son confuses sobre lo qu'asocedió mientres la tarde, pero ensin dulda el fechu decisivu foi la muerte de Haroldo, sobre la que circulen delles versiones: Guillermo de Jumièges afirma que'l rei foi asesináu pol duque en persona, pero'l tapiz de Bayeux, texíu delles décades dempués, representa a Haroldo col güeyu trevesáu por una flecha.

El cadabre de Haroldo foi identificáu dempués de la batalla, yá seya pola so armadura o poles marques nel so cuerpu. Los cayíos ingleses, ente ellos Gyrth y Leofwine, los dos hermanos de Haroldo, y los sos guardias personales, los huscarle, fueron abandonaos nel campu de batalla. La madre del rei muertu, Gytha, ufiertó a Guillermo'l pesu del so fíu n'oru si apurría-y el cuerpu, pero'l normandu nun aceptó. Nel so llugar, Guillermo ordenó que'l cuerpu de Haroldo refundiar al mar, anque nun se sabe ónde. L'abadía de Waltham, fundada por Haroldo, dixo tiempu dempués que'l cuerpu del rei foi soterráu ellí secretamente.

Marcha escontra Londres

Los ingleses nun se rindieron darréu tres la derrota en Hastings. Bien al contrariu, el cleru y los magnates británicos nomaron rei a Edgar Atheling, un noble con escasos sofitos. N'esperando unos díes, Guillermo reforzó'l dominiu de Dover y delles zones de Kent y Canterbury, amás d'unviar una fuercia a tomar Winchester, onde taba l'ayalga real inglés. Con esto'l duque normandu aseguróse'l control de la so retaguardia y l'eventual vía d'escape a Normandía si ello yera necesariu. Dempués, los normandos algamaron a finales de payares Southwark, frente a Londres pero na vera opuesta del Támesis, tres los que Guillermo decidió dar un rodiu pel sur y l'oeste de la ciudá quemando tou al so pasu. Cruciaron el ríu Támesis en Wallingford a principios d'avientu y ellí Guillermo recibió la sumisión del arzobispu Stigand. Poco dempués, en Berkhamsted, rindiéronse ante los invasores Edgar Atheling, Morcar, Edwin y l'arzobispu Aldred. Guillermo foi coronáu rei d'Inglaterra na abadía de Westminster el día de Navidá de 1066.

Afitamientu

Primeres midíes

Guillermu I permaneció n'Inglaterra dempués de la so coronación y trató de ganase a l'aristocracia saxona. Los condes sobrevivientes —Edwin de Mercia, Morcar de Northumbria y Waltheof de Northampton— caltuvieron les sos tierres y títulos. Waltheof casóse con Judit, sobrina de Guillermo y fía de Adelaida, y propúnxose un matrimoniu ente Edwin y una de les fíes del nuevu rei. Al paecer, Edgar Atheling tamién recibió tierres. Los cargos eclesiásticos tampoco sufrieron cambeos, ya inclusive Stigand caltuvo'l so arzobispáu. Sicasí, la familia de Haroldo sigo que perdió les sos tierres, al igual qu'otros que llucharon contra Guillermo en Hastings. En marzu de 1067 el nuevu rei asegurara les sos conquistes y tornó a Normandía llevándose con él a Stigand, Morcar, Edwin, Edgar y Waltheof. Dexó nel gobiernu de la islla al so hermanu Odón, obispu de Bayeux, y a Guillermo FitzOsbern, fíu del que fora nel pasáu unu de los sos más firmes sofitos. FitzOsbern recibió'l títulu de conde de Wessex y Odón el de conde de Kent. Anque Guillermo dexó a dos normandos a la cabeza del gobiernu, los cargos de xérif siguieron en manes d'ingleses. De vuelta nel continente, Guillermo foi a Rouen y a l'abadía de Fécamp, tres los qu'asistió a la consagración de nueves ilesies y de dos monesterios normandos.

Mientres Guillermo taba en Normandía, un antiguu aliáu, Eustaquio II, conde de Boulogne, intentó ensin ésitu la conquista de Dover. La resistencia inglesa a los invasores normandos yá empezara col ataque d'Edric el Xavaz a Hereford y revueltes en Exeter, focu de resistencia de la madre de Haroldo, Gytha. FitzOsbern y Odón tuvieron munches dificultaes pa controlar a los nativos y por ello punxeron en marcha un ambiciosu plan de construcción de castiellos que dexaren controlar Inglaterra. Guillermo tornó a la islla n'avientu de 1067 y sitió Exeter. La ciudá aguantó l'asediu dieciocho díes y tres la so rindición el rei ordenó llevantar un castiellu nella p'asegurar el so dominiu. Mentanto, los fíos de Haroldo, fuxíos a Irlanda, empezaron a atacar nes mariñes del sur d'Inglaterra y desembarcaron en Brístol, onde fueron ganaos por Eadnoth. El domingu de Pascua de 1067 Guillermo taba de vuelta en Winchester, onde pocu dempués xunióse-y la so esposa Matilde, que foi coronada reina d'Inglaterra en mayu de 1068.

Resistencia inglesa

Ver tamién: Masacre del Norte

Carta real del 14 d'abril de 1069 na que se donen los terrenes de Deerhurst en Gloucestershire a l'abadía de Saint-Denis.

En 1068 Edwin y Morcar empecipiaron una revuelta sofitaos por Gospatric, conde de Northumbria. El cronista Orderico Vital cunta que la razón de Edwin pa remontase contra Guillermo foi que nun se-y propunxo casase con una de les sos fíes, pero tamién pudieron influyir otres razones, como l'aumentu de poder del normandu Guillermo FitzOsbern en Herefordshire, dominiu qu'entraba en conflictu col condáu de Edwin. Guillermo coló al traviés de les tierres de Edwin y mandó construyir el castiellu de Warwick. Edwin y Morcar rindiéronse, pero Guillermo siguió hasta York y ellí ordenó llevantar otros dos castiellos, en York y en Nottingham, antes de tornar al sur. Nel camín de vuelta el rei decidió construyir más castiellos en Lincoln, Huntingdon y Cambridge, fortificaciones que dexó al mandu de siguidores sos, como William Peverel en Nottingham y Henry de Beaumont en Warwick. A finales de 1068 Guillermo tornó a Normandía.

A empiezos de 1069 Edgar Atheling remontóse y atacó York. El rei tornó ellí y construyó otru castiellu, pero dexó en llibertá a Atheling, quien na seronda s'alió col rei Svend II de Dinamarca. El danés traxera una poderosa flota cola qu'atacó York, Exeter y Salisbury. Con York nel so poder, Edgar Atheling foi proclamáu rei polos sos siguidores, lo que desamarró una respuesta inmediata de Guillermo, que dexó d'atender una revuelta en Maine, Francia, pa viaxar a Inglaterra y ganar a los sublevaos. Nun xestu bien simbólicu, Guillermo pasiar cola so corona de rei poles ruines de York el día de Navidá de 1069. De los daneses de Svend II desfíxose pagándo-yos un danegeld. Dempués coló escontra'l ríu Tees afarando tou al so pasu. Edgar fuxó escontra Escocia, que'l so rei Malcolm III taba casáu cola so hermana Margarita. Waltheof y Gospatric, qu'habíen estáu implicaos na rebelión, rindiéronse y Guillermo dexó que caltuvieren les sos tierres. Sicasí, el rei nun dio por concluyíu l'asuntu y mientres l'iviernu coló al traviés del cordal de los Peninos pa ganar l'últimu apartaz rebalbu en Shrewsbury y llevantar castiellos en Chester y Stafford. Esta campaña, qu'incluyó la quema y destrucción de tol campu pol que travesaron les tropes reales, ye conocida na historiografía como «Masacre del Norte». Les operaciones contra la resistencia inglesa remataron n'abril de 1070, cuando Guillermo volvió llucir la so corona real en Winchester.

Asuntos eclesiásticos

Entrada principal a l'abadía de Battle, mandada construyir en 1070 por Guillermu I cerca del llugar en que se llibró la batalla de Hastings.

Mientres taba en Winchester en 1070, Guillermo axuntar con trés legaos papales —Juan Minutus, Pedro y Ermenfrido de Sion— unviaos pol papa Alejandro II. Los legaos coronaron ceremonialmente a Guillermo mientres la corte celebrada'l Domingu de Pascua, un fechu que s'interpreta como'l sellu d'aprobación papal a les conquistes del normandu. Dempués los legaos y el rei Guillermo celebraron dellos conceyos eclesiásticos destinaos a reformar y reorganizar la Ilesia d'Inglaterra. Stigand y el so hermanu Æthelmær, obispu de Elmham, fueron depuestos de los sos obispaos, al igual que dellos abás ingleses. Nel conceyu celebráu en Pentecostés nomar a Lanfranco como nuevu obispu de Canterbury y a Thomas de Bayeux como nuevu arzobispu de York en sustitución de Aldred, que finara en setiembre de 1069. Miembros del cleru normandu ocuparon los cargos de los abás y obispos ingleses depuestos y a la fin d'esta reordenación de la Ilesia tan solo quedaron dos obispos ingleses y dellos prelaos d'orixe continental que fueron nomaos nel so momentu pol rei Eduardo'l Confesor. Tamién en 1070 Guillermo ordenó la fundación de l'abadía de Battle, un nuevu monesteriu cercanu al llugar en que se llibró la batalla de Hastings, en parte como una penitencia poles muertes causaes nel combate y en parte como memorial a tolos cayíos na batalla.

Problemes n'Inglaterra y nel continente

Ataques daneses y rebelión nel norte

Anque'l rei danés Svend II prometiera colase d'Inglaterra, tornó na primavera de 1070 y atacó na rexón del ríu Humber y Anglia Oriental escontra la isla de Ely, onde se xunió a Hereward el Proscritu, un noble saxón. Les fuercies de Hereward atacaron l'abadía de Peterborough y escalar. Guillermo desfacer de Svend II y la so flota en 1070 y pudo tornar al continente pa faer frente a los problemes en Maine, onde la ciudá de Le Mans remontárase l'añu anterior. Otru problema foi la muerte del conde Balduino VI de Flandes en xunetu de 1070, lo que provocó una crisis pola socesión ente la so vilba y Roberto, hermanu del conde fináu. La vilba propúnxo-y matrimoniu a Guillermo FitzOsbern y este aceptó, pero morrió en febreru de 1071 na batalla de Cassel y Roberto convertir en conde. El nuevu gobernante de Flandes oponer a la medría de poder de Guillermo nel continente, polo que la batalla de Cassel non solo quitó al rei d'Inglaterra d'unu de los sos más importantes sofitos, sinón que tamién alterió l'equilibriu de poder nel norte de Francia.

En 1071 Guillermo encaloró la postrera revuelta nel norte d'Inglaterra. El conde Edwin foi traicionáu y asesináu polos sos propios homes y el rei Guillermo consiguió construyir una ponte que dexó a les sos tropes aportar a la pantanosa zona de la islla de Ely, onde taben atrincheraos Hereward el Proscritu y Morcar. Hereward consiguió fuxir, pero Morcar foi prindáu, quitáu del so condáu y encarceláu. En 1072 Guillermo invadió Escocia y ganó al so rei Malcolm III, quien pocu antes atacara'l norte d'Inglaterra. Dambos monarques roblaron la paz col tratáu de Abernethy y probablemente Malcolm tuvo qu'apurrir al so fíu Duncan como rehén. Ye probable que nesti tratáu tamién s'alcordara la espulsión de Edgar Atheling de la corte escocesa. Dempués, Guillermo centró la so atención de nuevu en Francia y tornó a Normandía a principios de 1073 pa enfrentar la invasión de Maine per parte de Fulco IV d'Anjou. Nuna rápida campaña que remató'l 30 de marzu d'esi añu, Guillermo arrampuñó Le Mans a los angevinos y aseguró los sos dominios continentales. Sicasí, el nuevu conde de Flandes, Roberto, aceptó na so corte a Edgar Atheling y casó a la so media hermana Berta col rei de Francia, Felipe I, que yera enemigu de los normandos.

Guillermo viaxó a Inglaterra pa llicenciar a les sos tropes en 1073, pero aína tornó a Normandía y permaneció ellí mientres 1074 mientres la islla quedaba en manes de Ricardo FitzGilbert, Guillermo de Warenne y Lanfranco. El fechu de que Guillermo nun triara Gran Bretaña mientres un añu enteru indica qu'asegurara'l so control. Atheling aprovechó l'ausencia del monarca inglés pa movese a Escocia dende Flandes. Amás, el rei de Francia apurrió-y a Edgar l'estratéxicu castiellu de Montreuil-sur-Mer, cercanu a la canal de la Mancha, pero Guillermo obligó a Atheling a sometese y volver a la corte normanda. Felipe I nun agambó nel so enfotu y en 1075 espoleó una revuelta en Bretaña.

Rebelión de los condes

El castiellu de Norwich, sitiáu en 1075 mientres la Rebelión de los condes.

En 1075, aprovechando l'ausencia del rei, Ralph de Gael, conde de Norfolk, y Roger de Breteuil, conde de Hereford, conspiraron pa derrocar a Guillermo na que se conoció como la Rebelión de los condes». Ralph tenía antepasaos bretonos y tuviera tola so vida anterior a 1066 en Bretaña, onde tenía tierres. Roger yera normandu, fíu de Guillermo FitzOsbern, pero heredara muncho menos poder que'l que tuvo'l so padre. Al paecer l'autoridá de Ralph yera enforma menor que la que gociaren los sos predecesores nel condáu y ello foi probablemente la causa de la revuelta.

De toes formes, la causa exacta d'esta rebelión nun ta del tou clara. Poner en marcha mientres la boda de Ralph con una pariente de Roger, celebrada en Exning. Tamién tuvo implicáu otru conde, Waltheof, unu de los favoritos de Guillermo, y otru señores bretonos que sofitaben a Ralph y Roger. Amás, Ralph solicitó ayuda a los daneses. El rei Guillermo nun viaxó a Inglaterra y dexó que los sos homes encaloraren esta rebelión. Roger nun pudo salir de la so fortaleza en Herefordshire gracies a los esfuercios de Wulfstan, obispu de Worcester, y Æthelwig, abá de Evesham. Ralph foi sitiáu nel castiellu de Norwich poles fuercies de Odón de Bayeux, Godofredo de Montbray, Ricardo FitzGilbert y Guillermo de Warenne, a pesar de lo cual Ralph dexó Norwich al cargu de la so esposa y fuxó a Bretaña. El castiellu acabó rindiéndose y a la so guarnición dexóse-y tornar al continente. Mentanto, Canutu, hermanu del rei de Dinamarca, llegara a Inglaterra al mandu d'una flota de doscientos barcos, pero demasiáu tarde porque Norwich yá se rindiera. Los daneses atacaron delles llocalidaes costeres y coláronse. Guillermo volvió a Inglaterra a finales de 1075 pa enfrentar l'amenaza de los daneses y dexó a la so esposa Matilde gobernando en Normandía. Celebró la Navidá en Winchester y ocupóse de los responsables de la rebelión. Roger foi encarceláu y Waltheof executáu en mayu de 1076. Antes d'esta fecha'l rei hubo de tornar al continente pa encarar la rebelión que Ralph siguiera en Bretaña.

Problemes familiares y nos sos dominios

El conde Ralph aseguróse'l control del castiellu de Dol y en setiembre de 1076 Guillermo avanzó per Bretaña y punxo sitiu a la fortaleza. Sicasí, el rei Felipe I de Francia allegó n'auxiliu de Ralph y consiguió ganar a Guillermo y obligalo a replegase a Normandía. Anque esta foi la primer derrota en batalla del rei Guillermo, nun tuvo graves consecuencies. Los angevinos atacaron en Maine a fines de 1076 y acabaron ganaos nuna aición na que'l mesmu Fulco IV resultó mancáu. Más grave pa los intereses normandos foi la retirada a un monesteriu de Simon de Crépy, conde de Amiens, pos antes de convertise en monxu apurriera'l so condáu de Vexin al rei de Francia. Vexin fuera una rexón fronterizo y neutral ente Normandía y el reinu de Francia y Simon de Crépy aliáu de Guillermo. En 1077 el rei d'Inglaterra robló la paz con Felipe I y consiguió una tregua col conde Fulco d'Anjou.

A finales de 1077 o principios de 1078 empezaron los problemes ente Guillermo y el so fíu mayor, Roberto. El cronista Orderico Vital afirma que los problemes empecipiar por una engarradiella ente Roberto y los sos dos hermanos menores, Guillermo y Enrique, na qu'estos dos refundiaron agua al so hermanu mayor. Sicasí, lo más probable ye que'l primoxénitu del rei d'Inglaterra sintiera que gociaba de pocu poder. Orderico rellata que Roberto esixera infructuosamente gobernar Maine y Normandía, polo qu'abandonó'l ducáu en compañía d'un puñáu de mozos siguidores, munchos d'ellos tamién fíos de los homes d'enfotu de Guillermo. Ente esti siguidores de Roberto taben Roberto de Bellême, Guillermo de Breteuil y Roger, fíu de Ricardo FitzGilbert. El grupu de mozos dirixir al castiellu de Rémalard y atacar xunto con dellos enemigos de Guillermo. La respuesta del rei foi inmediata y espulsar de Rémalard, pero'l rei Felipe I de Francia ufiertó-yos ocupar la fortaleza de Gerberoy en xineru de 1079, onde Roberto recibió más refuerzos. Guillermo asedió Gerberoy, pero los sitiaos consiguieron burllar el cercu de les fuercies del rei d'Inglaterra y entablaron un combate nel que Guillermo resultó desmontáu del caballu pol so propiu fíu Roberto y foi salváu pola intervención d'un soldáu inglés. Les fuercies de Guillermo hubieron de llevantar l'asediu y el rei tornó a Rouen. El 12 d'abril de 1080, padre y fíu llegaron a un alcuerdu pol que Roberto recibiría'l ducáu de Normandía a la muerte del so proxenitor.

Espansión de les árees sol dominiu de Guillermu I ente 1072 y 1087.

La noticia de la derrota del rei Guillermo espoleó a los sos enemigos nel norte d'Inglaterra. N'agostu y setiembre de 1079, el rei escocés Malcolm III atacó al sur del ríu Tweed y mientres un mes afaró la zona. La falta de respuesta per parte de los normandos fixo crecer la molición ente los habitantes de Northumbria y por ello na primavera de 1080 remontar contra Walcher, obispu de Durham y conde de Northumbria. L'obispu foi asesináu'l 14 de mayu de 1080 y Guillermo hubo d'unviar al so mediohermanu Odón a ocupase del asuntu. El rei partió de Normandía en xunetu de 1080 y na seronda encargó al so fíu Roberto qu'entamara una campaña contra los escoceses. El primoxénitu atacó en Lothian, forzó a Malcolm III a aceptar les sos condiciones y ordenó que s'alzara un castiellu en Newcastle upon Tyne mientres tornaba a Inglaterra. El rei Guillermo tuvo en Gloucester na Navidá de 1080 y en Winchester en Pentecostés de 1081; en dambes ocasiones vistió la so corona real. Nesi periodu llegó a Inglaterra una embaxada papal que solicitó la llealtá del rei al sumu pontífiz, daqué que Guillermo refugó. En 1081 el monarca inglés tuvo en Gales, anque les fontes difieren sobre'l propósitu d'esta visita. La Crónica anglosaxona diz que foi una campaña militar, pero les fontes galeses afirmen que se trató d'un pelegrinaxe real a Saint David's. Un biógrafu del rei Guillermo, David Bates, cree más probable la versión de la intervención militar porque'l balance de poder variara apocayá en Gales y de xuru Guillermo quixo aprovechar la circunstancia pa estender el poder normando. A finales de 1081, el rei taba de vuelta nel continente encarando unos disturbios en Maine qu'acabaron nun alcuerdu axustáu por un legáu papal.

Últimos años

Los datos sobre les aiciones de Guillermo ente 1082 y 1084 son escasos. Según l'historiador David Bates, esto significa qu'en realidá nun asocedieron munches coses dignes de mención y que Guillermo tuvo nos sos dominios continentales, polo que la Crónica anglosaxona nun reflexa apenes noticies d'entós. En 1082 Guillermo ordenó l'arrestu del so mediohermanu Odón por razones nada clares, pos nengún cronista rexistró información sobre la disputa ente dambos. Tan solu Orderico Vital dexó escritu dempués que Odón tenía aspiraciones papales y qu'amás trató de persuadir a dalgunos de los vasallos de Guillermo por que se xunieren a una invasión del sur d'Italia. Quiciabes esto foi consideráu como una intromisión na autoridá real que Guillermo quixo castigar. Odón permaneció encarceláu'l restu del reináu de Guillermo, pero nun perdió les sos tierres. En 1083 surdieron nuevos problemes cuando'l fíu del rei, Roberto, remontóse una vegada más col sofitu del rei de Francia, Felipe I. Otru duru golpe pa Guillermo foi la muerte de la so esposa Matilde el 2 de payares de 1083, a la que siempres tuvo bien xuníu.

Los problemes en Maine perpetuar cola rebelión de Huberto de Beaumont, probablemente en 1084. Huberto foi sitiáu nel so castiellu de Sainte-Suzanne mientres siquier dos años, pero finalmente robló la paz col rei y volvió gociar del so favor. Nun tán claros los movimientos del rei en 1084 y 1085. Taba en Normandía el Domingu de Pascua de 1084, pero probablemente tamién tuviera n'Inglaterra antes d'esa fecha pa recaldar el dineru necesario pa pagar un danegeld al rei Canutu IV de Dinamarca y evitar asina la so invasión. Les fuercies normandes ya ingleses tuvieron n'alerta mientres 1085 y 1086 ante l'amenaza danesa, pero esta sumió col asesinatu de Canutu en xunetu de 1086.

Muerte

Guillermo partió d'Inglaterra a finales de 1086. Namás tornar al continente, casó a la so fía Constanza con Alano IV, conde de Bretaña, siguiendo la so política de buscar aliaos contra la monarquía francesa. El so fíu Roberto, aliáu del rei francés, siguía creando problemes hasta'l puntu de que'l so padre lideró una espedición contra la rexón francesa del Vexin en xunetu de 1087. Mientres asediaba Mantes, Guillermo cayó enfermu o se mancó cola so siella de montar, polo que foi treslladáu al prioratu de San Gervasio de Rouen, onde finó'l 9 de setiembre de 1087. Nun se conocen con detalle los eventos que precedieron a la so muerte porque hai dos versiones distintes. Orderico Vital dexó un estensu rellatu chiscáu con discursos de munchos de los implicaos, pero más bien paez ser la historia de cómo tenía de morrer un rei qu'una narración fidedigna de asoceder. La otra versión ye De Obitu Willelmi —Sobre la muerte de Guillermo—, que se probó una copia de dos escritos del sieglu IX colos nomes camudaos.

Guillermo dexó Normandía a Roberto y la custodia d'Inglaterra al so segundu fíu, Guillermo, que d'esa manera convertir en rei. El fíu menor, Enrique, heredó dineru. Dempués d'encamenta-y el gobiernu d'Inglaterra, Guillermo padre unvió al so fíu Guillermo de vuelta a Gran Bretaña'l 7 o'l 8 de setiembre con una carta na que pidía a Lanfranco qu'ayudara al nuevu y nuevu monarca. El rei Guillermo tamién dexó donaciones a la Ilesia, dineru que se distribuyó ente los probes y ordenó la lliberación de dellos presos, ente ellos el so mediohermanu Odón.

Balta de Guillermo'l Conquistador na Abadía de los Homes de Caen. La inscripción en llatín diz: «Equí reposa l'invencible Guillermo'l Conquistador, duque de Normandía y rei d'Inglaterra, fundador d'esta casa, que morrió nel añu 1087».

La muerte de Guillermo'l Conquistador provocó dellos disturbios, polo que tolos que lo acompañaron nel so llechu de muerte dexaron el so cuerpu en Rouen y corrieron a defender los sos intereses. Finalmente, el cleru de Rouen iguar pa treslladar el cuerpu a Caen, pos el monarca dexó dichu que quería ser soterráu na Abadía de los Homes qu'él mesmu fundara. El funeral, al qu'asistieron los obispos y abás de Normandía y el so fíu Enrique, resultó enturbiáu poles pallabres d'un ciudadanu de Caen que dixo que la so familia fuera desaposiada illegalmente de les tierres sobre les que se llevantaba la ilesia. Dempués d'unes comprobaciones azotaes, demostróse que l'home tenía razón y foi compensáu. Asocedió otru incidente cuando'l cuerpu yera introducíu na tumba, pos el buecu yera demasiáu pequeñu y cuando se forzó'l cadabre por que cupiera, esti abrióse y espardió un golor desagradable por tol templu.

Na actualidá una llosa de mármol con una inscripción en llatín, asitiada nel sieglu XIX, marca l'enterramientu de Guillermo. La tumba foi alteriada delles vegaes dende 1087, la primera d'elles en 1522, cuando foi abierta por orde de la Santa Sede. Naquella ocasión el cuerpu dexóse intactu, pero en 1562, mientres les Guerres de relixón de Francia, la tumba profanóse y los restos del rei fueron espardíos, colo que se perdieron toos salvu un fémur. En 1642 esti únicu restu de Guillermo foi soterráu de nuevu so una llábana, que foi sustituyida un sieglu dempués por un monumentu más ellaboráu. Esta tumba volvió resultar destruyida na Revolución francesa, y a principios del sieglu XIX asitióse la llábana que puede contemplase güei.

Guillermo como rey

Cambio n'Inglaterra

La Torre Blanca de Londres, empezada por orde de Guillermu I.

Cola finalidá asegurase'l control normandu sobre Inglaterra, Guillermo ordenó construyir numberosos castiellos y fortaleces per tol reinu, ente ellos la Torre Blanca de la Torre de Londres. Estos castiellos dexaben a los normandos atrincherase nun llugar seguru cuando se víen amenaciaos por dalguna rebelión y daben abellu a les guarniciones nos años posteriores a la conquista. Les primeres fortaleces yeren simples empalizadas de madera y tierra, pero col pasu del tiempu fueron sustituyíes por estructures de piedra. Nun principiu los señores normandos caltuvieron a los sos caballeros y pagar del so bolsu, pero col pasu del tiempu apurriéronse-yos los sos propios feudos colos que ganase la vida. Guillermo tamién esixía a los sos nobles contribuyir con cuotes fixes de caballeros non solo pa les campañes militares, sinón tamién pa les guarniciones que controlaben Inglaterra.

Cuando morrió Guillermo, y tres numberoses rebeliones ingleses contra los invasores, la mayor parte de l'aristocracia anglosaxona fuera reemplazada por señores de Normandía y d'otres partes del continente. Non tolos nobles qu'acompañaron a Guillermo na conquista adquirieron grandes estensiones de tierra, pos dalgunos amosáronse ronciegos a faese cargu d'elles nun reinu que taba lloñe de ser pacíficu. Anque dalgunos de los nuevos ricos normandos que s'establecieron n'Inglaterra veníen de la familia de Guillermo y de l'alta nobleza normanda, otros yeren d'oríxenes relativamente humildes. El nuevu rei normandu arrampuñó tierres a terratenientes ingleses y dar a munchos de los que lo siguieron dende'l continente. En delles ocasiones los terrenes espropiar y apurrir a los normandos yeren los qu'arrodiaben un nuevu castiellu, una midida que facilitaba'l control de tola zona.

El cronista medieval Guillermo de Malmesbury afirma que'l rei Guillermo espropió y despobló una enorme estensión de terrén (36 parroquies) pa crear el New Forest, una zona montiega del sur d'Inglaterra onde prauticar la so gran pasión, la caza. Los historiadores modernos llegaron a la conclusión de que la despoblación d'esta rexón nun foi tan esaxerada y qu'en realidá esi monte yera un terrén pocu fértil que yá antes de la llegada de los normandos y de convertise en monte real malapenes cuntaba con habitantes. Guillermo yera un apasionáu de la caza y por ello promulgó la llei forestal en delles zones d'Inglaterra, cola que reguló quién podía cazar y qué podía ser cazáu.

Alministración

Moneda inglesa de Guillermo'l Conquistador.

Dempués de 1066 Guillermo nun intentó integrar los sos distintos dominios nun reinu unificáu col mesmu conxuntu de lleis. El so sellu posterior a la conquista d'Inglaterra, del que se caltienen seis exemplares, destacaba'l so nuevu estatus como rei y mentaba por separáu'l so títulu ducal. Les alministraciones de Normandía, Inglaterra y Maine yeren sustancialmente distintes y siempres funcionaron por separáu.

Guillermo fixo cargu d'un gobiernu inglés que yera más complexu que'l normandu. Inglaterra taba estremada en shires o condaos, de la mesma subdividíos en centenes. Cada condáu yera alministráu por un oficial real llamáu xérif, que tenía un rangu similar al d'un vizconde normandu y yera responsable d'alministrar la xusticia real y recaldar impuestos. Pa supervisar los sos amplios dominios, Guillermo tuvo que viaxar muncho más que cuando solo yera duque y calcúlase que travesó la canal de la Mancha en siquier diecinueve causes ente 1067 y la fecha de la so muerte. Dende l'añu de la conquista hasta 1072, el rei tuvo la mayor parte del tiempu n'Inglaterra, pero d'ende d'equí p'arriba permaneció muncho más tiempu en Normandía. El gobiernu mover xunto a Guillermo, polo que frecuentemente se tomaben decisiones sobre cada unu de los sos dominios dende llugares bien distantes y estes tresmitíense al traviés de cartes y otros documentos. Guillermo tamién delegaba en persones d'enfotu que podíen tomar decisiones na so ausencia, especialmente si esta diba ser bien llarga. Estos delegaos solíen ser miembros de la so familia, cuantimás el so mediohermanu Odón y la so esposa Matilde, y n'otres ocasiones nomaben persones espertes en dalguna tema específica.

El nuevu rei siguió recaldando'l danegeld, un impuestu a la tierra, la única tasa universal qu'esistía n'Europa occidental na dómina. Yera una contribución añal basada nel valor de les tierres de cada propietariu y que la so cantidá tamién variaba en función de les necesidaes económiques del gobiernu real. Les monedes ingleses teníen un altu conteníu de plata y se reacuñaban de manera obligatoria cada trés años. La moneda normanda tenía menos plata, yera de menor calidá artística y raramente volvía acuñase. Amás, n'Inglaterra nun yera moneda de cursu llegal la que fuera acuñada fora de la isla, ente que nel continente asocedía tou lo contrario. Nun hai evidencies de que los peniques ingleses circularen pol continente, lo que demuestra que nun hubo enforma enfotu n'integrar los sistemes monetarios de Normandía ya Inglaterra.

Amás de los impuestos, el gobiernu de Guillermo arriquecer polos grandes llatifundios d'Inglaterra. Como herederu del rei Eduardo'l Confesor, toles tierres reales acabaron en manes de Guillermo, a les que se sumaron les grandes posesiones de la familia del derrotáu Haroldo, lo que convirtió al rei d'orixe normandu nel mayor terrateniente de tola historia d'Inglaterra con muncha diferencia.

Llibru Domesday

Artículu principal: Llibru Domesday

Páxina de Warwickshire nel Llibru Domesday.

Na Navidá de 1085 Guillermo ordenó la creación d'un refechu censu de les sos tierres y les de los sos vasallos por toa Inglaterra, un trabayu que güei se conoz como Llibru Domesday. El censu ta estremáu en condaos y especifica les propiedaes de cada terrateniente. Coles mesmes, describe'l tipu d'esplotación, quién yera'l propietariu del terrenal antes de la conquista normanda, el so valor, los impuestos que tenía de pagar y tamién el númberu de llabradores, araos y otros recursos del terrén. Los conceyos tán nun llistáu separáu. Nesti minuciosu llibru tán tolos condaos ingleses al sur de los ríos Tees y Ribble. El censu paez rematar el 1 d'agostu de 1086, cuando s'afirma na Crónica anglosaxona que Guillermo recibió los resultaos y tolos magnates fixeron el Xuramentu de Salisbury, una renovación de los sos xuramentos de llealtá. Nun sabemos la finalidá exacta qu'escorría'l rei col Llibru Domesday, pero ensin dulda tenía dellos propósitos, tales como sirvir de rexistru de les obligaciones feudales y como xustificación pa un aumentu d'impuestos.

Legáu

Monumentu a Guillermo'l Conquistador en Falaise, el so llugar de nacencia.

La consecuencia inmediata de la muerte de Guillermo foi una guerra ente los sos fíos Roberto y Guillermo pol control d'Inglaterra y Normandía. Inclusive dempués de la muerte de Guillermu II en 1100 y la socesión del so hermanu Enrique como rei d'Inglaterra, el control de dambos territorios foi motivu de disputa ente los fíos de Guillermo hasta la captura de Roberto per parte d'Enrique na batalla de Tinchebray en 1106. Estes dificultaes na socesión llevaron a una perda d'autoridá en Normandía que dexó que l'aristocracia recuperara enforma del poder que-y había arrebatáu Guillermo'l Conquistador. Amás, los sos fíos perdieron gran parte del control sobre Maine, una rexón que se remontó en 1089 y llogró lliberar de muncha de la influencia normanda.

L'impautu de la conquista de Guillermo n'Inglaterra foi grande, pos acarretó fondes alteraciones na Ilesia, l'aristocracia y l'idioma del reinu que persisten de dalguna manera hasta l'actualidá. La invasión forxó llazos ente Inglaterra y Francia que duraron tola Edá Media. Otra consecuencia de la invasión foi la rotura de la fuerte rellación anterior ente Inglaterra y los reinos escandinavos. El gobiernu de Guillermo apiguró elementos de los sistemes inglés y normando y sentó les bases del posterior reinu medieval inglés. Como de abruptos y duraderos fueron los cambeos ye tema qu'inda alderiquen los historiadores, anque dalgunos como Richard Southern tán convencíos de qu'esta conquista foi'l cambéu más radical sufiertu por un territoriu européu ente la Cayida del Imperiu romanu d'Occidente cayida del Imperiu romanu y el sieglu XX. Otros estudiosos, como H. G. Richardson y G. O. Sayles, cunten que los cambeos n'Inglaterra nun fueron tan fondos. La historiadora Eleanor Searle describe la invasión d'Inglaterra per parte de Guillermo como «un plan que naide, salvo un gobernante escandinavu, considerara».

El reináu de Guillermo foi motivu de discutiniu historiográficu dende'l mesmu momentu de la so muerte. El cronista Guillermo de Poitiers escribió elogiosamente sobre los beneficios del gobiernu del normandu, pero l'obituariu de Guillermo na Crónica anglosaxona conderga les sos aiciones en términos bien duros. A lo llargo de la historia dellos políticos y líderes británicos recurrieron a Guillermo y los eventos del so reináu pa ilustrar sucesos de la historia inglesa. En dómina de la reina Sabela I —sieglu XVI—, l'arzobispu Matthew Parker vía que la conquista malvara a una Ilesia inglesa bien pura qu'él mesmu s'empeñó en restaurar. Nos sieglos XVII y XVIII dellos historiadores y llexisladores cuntaben que Guillermo impunxera un xugu normandu» a los anglosaxones nativos de la isla, un argumentu que perduró hasta'l sieglu XIX dientro del discursu del nacionalismu inglés. Estos discutinios sobre la so persona y aiciones llevaron a que Guillermu I seya vistu por unos como'l creador del grandor d'Inglaterra y por otros como l'artífiz d'una de les mayores derrotes del pueblu inglés en tola so historia.

Matrimoniu y descendencia

Guillermo y la so esposa Matilde de Flandes tuvieron siquier nueve fíos. L'orde de nacencia de los varones ta claro, pero nenguna fonte esclaria'l de les fíes:

• Roberto nació ente 1051 y 1054 y morrió'l 10 de febreru de 1134. Foi duque de Normandía y casóse con Sibila de Conversano, fía de Godofredo de Conversano.
• Ricardo nació antes de 1056 y morrió hacia 1075.
• Guillermo nació ente 1056 y 1060 y morrió asesináu'l 2 d'agostu de 1100 nel New Forest.
• Enrique nació a finales de 1068 y finó'l 1 d'avientu de 1135. Foi rei d'Inglaterra y casóse primero con Edith d'Escocia, fía de Malcolm III d'Escocia, y dempués con Adela de Lovaina.
• Adelaida morrió antes de 1113. Al paecer foi prometida de Haroldo II d'Inglaterra y probablemente monxa en Saint Léger de Préaux.
• Cecilia nació antes de 1066 y morrió en 1127. Foi abadesa de l'Abadía de les Dames de Caen.
• Matilde nació hacia 1061 y pudo morrer en redol a 1086. Ye mentada nel Llibru Domesday como fía de Guillermo.
• Constanza morrió en 1090. Casóse con Alano IV, duque de Bretaña.
• Adela morrió en 1137. Casóse con Esteban II, conde de Blois, y foi la madre del rei Esteban I d'Inglaterra.
• Águeda (posible) prometida d'Alfonsu VI de Lleón, rei de Lleón, de Galicia y de Castiella.

Nun hai evidencies de que Guillermo tuviera fíos illexítimos.

Ver tamién

• Guillermo de Poitiers: Fechos de Guillermu II, duque de los normandos (Gesta Guillelmi II ducs Normannorum).

Bibliografía

• Asimov, Isaac (1982). La formación d'Inglaterra. Madrid: Alianza Editorial. ISBN 84-206-1907-8.
• Bates, David (2001). William the Conqueror. Stroud, UK: Tempus. ISBN 0-7524-1980-3.
• Carpenter, David (2004). The Struggle for Mastery: The Penguin History of Britain 1066–1284. Nueva York: Penguin. ISBN 0-14-014824-8.
• Clanchy, M. T. (2006). England and its Rulers: 1066–1307, tercer, Oxford, UK: Blackwell. ISBN 1-4051-0650-6.
• Collins, Roger (1999). Early Medieval Europe: 300–1000, Segunda, Nueva York: St. Martin's Press. ISBN 0-312-21886-9.
• Douglas, David C. (1964). William the Conqueror: The Norman Impact Upon England. Berkeley, California, USA: University of California Press.
• Fryde, Y. B.; Greenway, D. Y.; Porter, S.; Roy, I. (1996). Handbook of British Chronology, tercer, Cambridge, UK: Cambridge University Press. ISBN 0-521-56350-X.
• Given-Wilson, Chris; Curteis, Alice (1995). The Royal Bastards of Medieval England. Nueva York: Barnes & Noble. ISBN 1-56619-962-X.
• Huscroft, Richard (2009). The Norman Conquest: A New Introduction. Nueva York: Longman. ISBN 1-4058-1155-2.
• Huscroft, Richard (2005). Ruling England 1042–1217. Londres: Pearson/Longman. ISBN 0-582-84882-2.
• Lawson, M. K. (2002). The Battle of Hastings: 1066. Stroud, UK: Tempus. ISBN 0-7524-1998-6.
• Marren, Peter (2004). 1066: The Battles of York, Stamford Bridge & Hastings. Barnsley, UK: Leo Cooper. ISBN 0-85052-953-0.
• Rex, Peter (2005). Harold II: The Doomed Saxon King. Stroud, UK: Tempus. ISBN 978-0-7394-7185-2.
• Searle, Eleanor (1988). Predatory Kinship and the Creation of Norman Power, 840–1066. Berkeley, California, USA: University of California Press. ISBN 0-520-06276-0.
• Van Houts, Elisabeth (2002). «Les femmes dans l'histoire du duché de Normandie (Les muyeres na historia del ducáu de Normandía)» (en francés). Tabularia "Études" (2):  páxs. 19–34. http://www.unicaen.fr/mrsh/craham/revue/tabularia/print.php?dossier=dossier2&file=03vanhouts.xml. 
• Walker, Ian (2000). Harold the Last Anglo-Saxon King. Gloucestershire, UK: Wrens Park. ISBN 0-905778-46-4.
• Williams, Ann (2003). Æthelred the Unready: The Ill-Counselled King. Londres: Hambledon & London. ISBN 1-85285-382-4.

Enllaces esternos

• Wikimedia Commons acueye conteníu multimedia sobre Guillermo I d'Inglaterra.
• «Guillermo I d'Inglaterra». en Find a Grave. (n'inglés)
• Château Guillaume-le-Conquérant (Falaise/Francia)
• Guillermo'l Conquistador (n'inglés)
  • Testu francés, con introducción y anotaciones nesti idioma de François Guizot, nel sitio de Philippe Remacle (1944 - 2011): estrayíu de la obra de Guizot Collection des mémoires relatifs a l'Histoire de France; ed. en París.

• Datos: Q37594
• Multimedia: William I of England