Llingües triquis
El triqui o trique ye una macrollingua perteneciente a la familia otomangueana que se fala nel occidente del estáu d'Oaxaca, Méxicu, anque tien tamién una comunidá llingüística en dellos nucleos urbanos del centru del país y los estaos de Sonora y Baxa California, onde los indíxenes triquis trabayen nos campos de cultivu.
 'Xna'ánj n<o>o</o>' a, Nanj n<o>ï</o>'ïn, Snáhánj nìh, Tnánj nình-in' | |
|---|---|
| Faláu en |  Méxicu Estaos Xuníos d'América
|
| Rexón | Oaxaca, Sonora, Baxa California, Distritu Federal, Edo. de Méxicu, Puebla. |
| Falantes | 25 674 (INEGI, 2015)[1] |
| Puestu | Non nos 100 mayores. (Ethnologue 1996) |
| Familia | Llingües otomangueanas Otomangueanas orientales |
| Alfabetu | Alfabetu llatín |
| Estatus oficial | |
| Oficial en | En Méxicu tien reconocencia como llingua nacional[2] |
| Reguláu por | Nun ta reguláu |
| Códigos | |
| ISO 639-1 | nengunu
|
| ISO 639-2 | nengunu
|
| ISO 639-3 | |
El términu "triqui"
editarLes pallabres «triqui», «triki», «trique» o «trike» son exónimos colos que se conoz a esti grupu indíxena y a la so llingua, sicasí, conforme al artículu 16 de la Constitución Política del Estáu Llibre y Soberanu d'Oaxaca el nome oficial de dichu pueblu indíxena ye «triqui»,[3] anque n'otros idiomes conózse-yos como «trique». Al respective de la etimoloxía y significáu de dicha pallabra, ye desconocida. Hai, sicasí, quien como'l presbíteru José Antonio Gay nel so «Hestoria d'Oaxaca», escribió que se-yos denominó «triqui» pola repetición constante de consonantes;[4][5] el señor Wilfrido C. Cruz na so obra «Oaxaca recóndita» anotó que triqui deriva de riquija o nerikiha «embaxo» y kuihi «xente» de cuenta que kuiniriki significa «xente que vieno de baxo o debaxo», coincidiendo cola común conseya de que los triquis salieron de los pozos fondos de la tierra;[6] l'antropólogu César Huerta Río describió que ye una corrupción llingüística de dri «padre» y qui «grande» o «superior», en consecuencia driqui significa «padre supremu».[7] Los triquis tienen autónimos dependiendo de la variedá llingüística.
Clasificación
editarLes llingües triquis xunto coles llingües mixteques y el idioma cuicatecu, formen parte del grupu llingüísticu mixtecano de la gran familia otomangueana.
Distribución xeográfica
editarEstatus oficial
editarLes variedaes del triqui xunto con toles llingües indíxenes de Méxicu y l'español fueron alzaes a "llingües nacionales" gracies a la Llei Xeneral de Derechos Llingüísticos de los Pueblos Indíxenes promulgada y publicada nel añu 2003.
Variedaes
editarEl Institutu Nacional de Llingües Indíxenes (INALI) reporta qu'esisten cuatro variantes,[8] en cuantes que el Ethnologue reporta les primeres trés variantes:
- Triqui de Copala o Xna'ánj n<o>o</o>, faláu per alredor de 7 628[9] persones en San Juan Copala y los sos distintos barrios, Oaxaca y San Quintín, Baxa California, nesti últimu puntu por cuenta de la migración llaboral. Tamién ye conocíu como "triqui baxa", anque nel catálogu realizáu pol INALI apaez como "triqui de San Juan Copala".
- Triqui de Itunyoso o Snáhánj nìh, faláu por 2 102[9] persones nel conceyu de San Martín Itunyoso (Oaxaca), llamáu tamién como "triqui media".
- Triqui de Chicahuaxtla o Nánj n<o>ï</o>nh-ïn, faláu per cerca de 2 957[9] persones en San Andrés Chicahuaxtla (Oaxaca).
- Triqui de Santo Domingo del Estado o Tnánj nình-in, faláu aproximao por 1 412[9] persones. Esta variedá falar en San Isidro del Estáu, El Chorrito d'Agua y Santo Domingo del Estado. La carauterística del triqui de Santo Domingo del Estado ye que cunta con dos vocales menos que'l triqui de Chicahuaxtla. Tanto esta variante como'l de Chicahuaxtla conócense como "triqui alta" por cuenta de la zona alta na que tán allugaes.
Historia
editarLes llingües triquis pertenecen al grupu mixtecano y esta a la familia otomangue, que'l so urheimat o «llugar d'orixe» podría ser el valle de Tehuacán, nel estáu de Puebla.[10] Esti sitiu foi unu de los escenarios de la doma del maíz. La presencia milenaria de los pueblos de fala otomangueana nesa rexón fai probable qu'ellos fueren protagonistes d'esi procesu que favoreció la sedentarización de los habitantes del Altiplanu y depués influyó nel desenvolvimientu de la civilización mesoamericana.[11] Pela so parte, Campbell y Kaufman propunxeron que les llingües otomangueanas empezaron a diversificase alredor del añu 1500 e.C. La dificultá pa establecer venceyos más xenerales ente los ocho grupos de la familia otomangueana atrabanca la posibilidá de realizar inferencias sobre'l desenvolvimientu históricu d'esti conxuntu de llingües.
El proto-otomangue foi reconstruyíu por Robert Longacre y Calvin Rensch. El sistema fonolóxicu de la protollingua cuenta con nueve consonantes, cuatro vocales y cuatro tonos.[12] Los grupos consonánticos y los diptongos formaos a partir d'esi repertoriu llindáu seríen l'orixe de los fonemes nes protollingües nacíes a partir del proto-otomangue. Dalgunos de los cambeos más significativos na diversificación de les consonantes del protomixtecano a partir del proto-otomangue son los siguientes.
| proto-otomangue | **t | **k | **kʷ | **s | **n | **y | **w | **nt | **nk | **nkʷ | **ns | **nn | **ny | **nw |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| protomixtecano | *t | *k | *θ | *y | *w | *ⁿd | *ⁿg | *ⁿgʷ | *ⁿgʷ | *l | *m |
Rensch fixo una revisión del trabayu reconstructivo de Longacre. Revisó la probabilidá del repertoriu fonolóxicu descito por esti postreru y refugó dalgunes de les sos propuestes, basáu en comparances sobre cognados nes llingües del grupu mixtecano. Dempués d'esi trabayu, propunxo una reconstrucción del sistema fonolóxicu protomixtecano.[13] Esta propuesta entiende 16 soníos consonánticos, cuatro vocales y cuatro tono.
| Reconstrucción del sistema de consonantes del protomixtecano | |||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Llabial | Dental | Alveolar | Postalveolar | Palatal | Velar | Glotal | |
| Oclusives | *t *ⁿd | *k *kʷ *ⁿg *ⁿgʷ |
*ʔ | ||||
| Fricatives | *θ | *x *xʷ | *h | ||||
| Aproximantes | *l | *j | *w | ||||
| Nasales | *m | *n | |||||
| Fonte: Rensch (1977): 59. | |||||||
El protomixtecano falóse alredor del añu 1500 e.C., y de esta llingua estremaron trés grupos, ente ellos el prototriqui. Ye aceptáu que'l prototriqui dixebrar del grupu mixtecano pocu dempués de la era común. Esta llingua foise estremando hasta llegar a los cuatro variedaes que se falen anguaño.[14]
Carauterístiques
editarToles variedaes del triqui son llingües tonales, y los sos sistemes de distinción de tonos ye bastante complexu. Delles descripciones del sistema tónicu de San Juan Copala reporten hasta ocho tono distintos (Hollenbach, 1984). El sistema de la variedá de Itunyoso tien nueve tono (Di Canio, 2006), en cuantes que les descripciones de la variedá de Chicahuaxtla reporten ente diez tono (Good, 1979) o dieciséis tonos (Longacre, 1957).
De los trés variantes y una subvariante triquis, la de Copala ye la que sufrió una mayor perda de vocales, nella les sílabes que nun s'alluguen nel final d'una pallabra pueden presentar elisión de la vocal na enunciación. La resultancia d'esto ye que'l triqui, como otros idiomes de la familia otomanguana, tien un complicáu sistema de conxuntos consonánticos. De tal suerte que, por poner un exemplu, la pallabra /si5.kuj⁵/ (vaca) na variedá de Itunyoso ye equivalente a la pallabra /skuj⁵/ na variedá de Copala (el 5 ye'l tonu más altu nuna escala de cinco tono).
La morfoloxía del triqui ye interesante polos sos complexos procesos fonolóxicos que llamaron l'atención pola presencia de pronomes clíticos de primeres y a la fin d'una pallabra. Estos pronomes —especialmente los que correspuenden a la primera y segunda persones del singular— camuden la forma de la tema o alterien el tonu.
Comparanza léxica
editarNel intre s'amuesen unes pallabres en trés variantes. Triqui de Santo Domingo del Estado (T-SDE), triqui de San Martín Itunyoso (T-SMI) y triqui de San Juan Copala (T-SJC). Los númberos en superíndice espresen tonos, siendo'l 1 el más baxu y 5 el más altu nuna escala de cinco tono.
| T-SDE | T-SMI | T-SJC | GLOSA |
|---|---|---|---|
| /ʒi³lu³/ | /ʧi³lu³/ | /ʃluː³/ | "gatu" |
| /ʒo³we³/ | /ʧo³βy³/ | /ʃo³βyː³/ | "perru" |
| /ʒa43/ | /ʧa43/ | /ʧa⁴/ | "comer" |
Los numberales siguientes amuesen les diferencies ente les llingües triquis y la diverxencia ente les mesmes:
| GLOSA | Triki de Copala |
Triki de S. Domingo |
Triki de Chicahuaxtla |
Triki de Itunyoso |
PROTO- TRIKI |
|---|---|---|---|---|---|
| 'unu' | ʔɔ² | ʔŋɡoh¹³ | ʔŋɡoh²³ | ŋɡoh¹³ | *ʔŋɡoh¹³ |
| 'dos' | βih¹ | wːi¹³ | wːi¹³ | βːi¹³ | *wːih¹³ |
| 'trés' | waʔnũh¹ | waʔ¹nĩ³ | waʔ¹nɨ̃³ | βaʔ¹nin³ | *waʔ¹nɨ̃³ |
| 'cuatro' | kɜ̃ʔɜ̃h¹³ | ɡãʔ¹ã³ | ɡãʔ¹ã³ | kə̃ʔ¹ə̃³ | *kə̃ʔ¹ə̃³ |
| 'cinco' | ʔũʔ¹, ũʔũʔ¹ | ũʔ¹ũh³ | ũʔ¹ũh³ | ũʔ¹ũh³ | *ũʔ¹- |
| 'seis' | watɜ̃ʔ¹ | wa¹tãh³ | wa¹tãh³ | βaʰ¹tə̃h³ | *wa¹tə̃h³ |
| 'siete' | ʧih² | ʧih² | ʧih² | ʧːih² | *ʧ(ː)ih² |
| 'ocho' | tũh² | tĩh² | tɨ̃h² | tːũh² | *tɨ̃h² |
| 'nueve' | ũː² | ʔĩ² | ʔɨ̃² | ũ² | *ʔɨ̃² |
| 'diez' | ʧiʔ² | ʧiʔ² | ʧiʔ² | ʧːiʔ² | *ʧ(ː)iʔ² |
Ver tamién
editarReferencies
editar- ↑ Institutu Nacional d'Estadística y Xeografía [INEGI] (2010). «Llingües indíxenes en Méxicu y falantes (de 5 años y más) al 2010». Cúntame...de Méxicu. Consultáu'l 26 d'avientu de 2012.
- ↑ Honorable Congresu de la Unión (13 de marzu de 2003). «Ley General de Derechos Lingüísticos de los Pueblos Indígenas». Diariu Oficial de la Federación (Méxicu). Archivado del original el 2008-06-11. https://web.archive.org/web/20080611011220/http://www.diputados.gob.mx/LeyesBiblio/pdf/257.pdf. Consultáu'l 26 d'avientu de 2012.
- ↑ Honorable Congresu del Estáu Llibre y Soberanu d'Oaxaca (4 d'abril de 1922). escritu n'Oaxaca, Méxicu. Última reforma de 2 d'abril de 2012. «Constitución Política del Estáu Llibre y Soberanu d'Oaxaca». Periódicu Oficial (Gobiernu del Estáu d'Oaxaca). Archivado del original el 2012-08-12. https://web.archive.org/web/20120812235546/http://www.congresooaxaca.gob.mx/lxi/info/legislacion/001.pdf. Consultáu'l 10 d'avientu de 2012.
- ↑ Gay, José Antonio (1982). Historia d'Oaxaca. Méxicu: Porrúa.
- ↑ Martínez Ríos, Jorge (1979). escritu en Méxicu. Matute, Álvaro. ed. «La hestoria d'Oaxaca del presbíteru José Antonio Gay». Estudios d'historia moderna y contemporánea de Méxicu (UNAM, Institutu d'Investigaciones Históriques) 7: p. 93 - 104. http://www.iih.unam.mx/moderna/ehmc/ehmc07/082.html. Consultáu'l 21 de xunetu de 2011.
- ↑ Cruz, Wilfrido (1946). Oaxaca recóndita. Méxicu: Comité organizador del cdl aniversariu de la ciudá d'Oaxaca.
- ↑ Huerta Río, César (s.f.). «Triqui» (inglés). Everyculture. Consultáu'l 13 de xunetu de 2011.
- ↑ Institutu Nacional de Llingües Indíxenes [INALI] (14 de xineru de 2008). «Catálogu de les llingües indíxenes nacionales: Variantes llingüístiques de Méxicu coles sos autodenominaciones y referencies geoestadísticas». Diariu Oficial de la Federación (Méxicu: Secretaria de Gobernación) 652 (9): páxs. 31-78 (primer sección), 1-96 (segunda sección), 1-112 (tercer sección). OCLC 46461036. http://www.inali.gob.mx/clin-inali/. Consultáu'l 26 d'avientu de 2012.
- ↑ 9,0 9,1 9,2 9,3 Institutu Nacional de Llingües indíxenes [INALI] (2010). «Población de 5 años y más falante de dalguna llingua indíxena por variante llingüística según bilingüismo lengua indíxena-español. Llocalidaes con asentamientos históricos, 2000». Estadística básica de la población falante de llingües indíxenes nacionales. Consultáu'l 1 de xunetu de 2012.
- ↑ Suárez, 1983: 153.
- ↑ Bellwood, 2005: 239.
- ↑ Rensch, 1966.
- ↑ Rensch, 1977: 59.
- ↑ Hollenbach, Barbara E. (2008). Gramática popular del triqui de Copala. ILV.
Enllaces esternos
editar
Wikillibros tien un llibru o manual sobre triqui.- triquis.org
- INALI
- CDI Archiváu 2013-01-17 en Wayback Machine
- Recursos Disponibles nel Triqui de Copala
- Gramática Popular del triqui de Copala
- Vocabulariu Curtiu del triqui de San Juan Copala
- Pequeñu Diccionariu Ilustráu nel Triqui de Copala
- Triquis de Copala en llinia
- Los númberos nel triqui de Copala
