Wikipedia

Idioma mongol

(Redirixío dende Mongol (llingua))

L'idioma mongol (en mongol, alfabetu cirílicu: монгол хэл mongol khel; escritura mongol: ,[1] Mongɣol kele) ye'l miembru más conocíu de les llingües mongoles y el idioma principal de la mayoría de los residentes de la República de Mongolia. Tamién se fala nes zones fronterices con esti país de la República Popular China y la Federación Rusa. La mayoría de los falantes usen el dialeutu jalja.

Mongol
Монгол / Mongol'
Faláu en Bandera de Mongolia Mongolia
 China
Mongolia Interior

 Rusia

Buriatia
Kalmukia
Rexón Mongolia, la República Autónoma de Buriatia en Rusia y nes provincies de Liaoning, Jilin y Heilongjiang, na República Popular China.
Falantes daqué más de 10 millones
Familia Altaico (aldericáu)

 Mongol
  Oriental
   Oirato-jalja
    Jalja-buriato
     Mongol

Alfabetu Cirílicu y Mongol (Inactivu en Mongolia y semi inactivu en Mongolia Interior)
Estatus oficial
Oficial en Bandera de Mongolia Mongolia
 China (Mongolia Interior)
Reguláu por Nun ta reguláu
Códigos
ISO 639-1 mn
ISO 639-2 mon
ISO 639-3 mon

Estensión del mongol

Clasificación

editar
 
Mapa topográficu. La llinia colorada amuesa la estensión del imperiu mongol. Dellos sitios tán marcaos en colloráu. Estos inclúin toa Mongolia, la mayor parte de Mongolia Interior y Kalmukia, tres enclaves en Xinjiang, dellos enclaves pequeños alredor del Llagu Baikal, parte de Manchuria, Gansu, Qinghai, un sitiu cerca de Nankín y el sur-suroeste de Zhengzhou.

Si la teoría altaica ye correuta, el mongol pertenez a la familia de llingües altaiques.

En Mongolia Interior, les polítiques oficiales sobre los idiomes estremen al mongol en tres dialeutos: mongol meridional, oirate y barghu-Buryat. El mongol meridional correspondería al chajar, el ordos, el baarin, el jorchin, el jarchin y el alasha. Les autoridaes producieron un estándar lliterariu pal mongol en China que la so gramática basar nel "mongol meridional" y que la so pronunciación basar nel dialeutu chajar como se fala nes Ocho Banderes.[2] Dende'l puntu de vista de la dialeutoloxía, los dialeutos meridionales occidentales son más cercanos al jalja qu'a los dialeutos meridionales orientales. Por casu, el chajar ye más cercanu al jalja que al jorchin.[3]

Escritura

editar
Artículos principales: Alfabetos mongoles, Alfabetu cirílicu mongol, Alfabetu mongol clásicu, y Alfabetu llatín mongol

El mongol escritu usó una gran variedá d'alfabetos a lo llargo de los años. El primer alfabetu mongol oficial crear nel sieglu XII, anque sufrió cambeos y dacuando foi suplantáu por otres escritures. Esti alfabetu foi usáu nel país hasta 1943, añu nel que foi sustituyíu pol cirílicu, y esti entá ye la escritura más usada nel país. L'alfabetu tradicional ta siendo reintroducíu adulces nel sistema d'educación pública.[4] En Mongolia Interior, en China, l'alfabetu tradicional nun dexó d'usase, anque se consideró l'usu del cirílicu de volao antes del alloñamientu chinu-soviéticu.

L'alfabetu cirílicu emplegáu pal mongol ye'l siguiente:

Cirílicu AFI Treslliteración Cirílicu AFI Treslliteración
Аа a a Пп p p
Бб b b Рр r r
Вв v v Сс s s
Гг ɡ g Тт t t
Дд d d Уу u u
Ее je ye Үү y ü
Ёё jo yo Фф f f
Жж ʤ zh Хх x j
Зз ʣ (d)z Цц ʦ ts
Ии i i Чч ʧ ch
Йй j y Шш ʃ sh
Кк k k Щщ sʧ s(h)ch
Лл l l Ыы ɨ y
Мм m m Ьь ʲ y
Нн n n Ээ e e
Оо o o Юю ju yu
Өө ø ö Яя ja ya

Gramática

editar

La siguiente descripción básase primero de too nel mongol jalja estándar (esto ye, l'idioma escritu estándar como lu formalicen les convenciones escrites y la gramática escolástica, en contraposición cola investigación del comportamientu real de ciertos grupos d'individuos), pero enforma d'esta tamién ye válidu pal jalja faláu y otros dialeutos mongoles, cuantimás el chajar.[5]

Morfoloxía

editar

El mongol modernu ye un idioma aglutinante que casi solo usa sufixos;[6] La mayoría de los sufixos consisten d'un solu morfema. Tien una gran cantidá de morfemes qu'ayuden a xenerar pallabres más complexes a partir de raigaños. Por casu, la pallabra bajguullagynh consiste nel raigañu baj- ‘ser', una epéntesis -g-, la partícula causativa -uul- (depués ‘fundar'), el sufixu deriváu -laga que forma substantivos creaos pola aición (como -ción en ‘organización') y el sufixu complexu –ynh qu'indica daqué que pertenez a la pallabra modificada (-yn sería un xenitivu).[7]

Sintaxis

editar

Estructura de la frase

editar

L'orde de la frase nominal tien ye pronome demostrativu/numberal, axetivu, sustantivu.[8] Les oraciones atributives precieden a tola frase nominal. Los títulos o ocupaciones de xente, grupos de númberos baxos y clíticos de tópicu poner tres el substantivo nucleu.[9] Los pronomes posesivos pueden preceder o siguir a la frase nominal.[10] Exemplos:

bid-nij uulz-san ter sajhan zaluu-gaas č
nós-xenitivu atopar-perfectu esi bellu nuevu.home-ablativu focu
‘inclusive d'esi bellu mozu qu'atopamos'
Dorž bagš maan'
Dorj maestru el nuesu
‘el nuesu maestru Dorj'

L'orde de constituyentes mentaos nos apartaos anteriores son típicos de llingües de nucleu final: el nucleu sintácticu apaez escontra'l final de cada sintagma siendo precedíu dichu nucleu polos complementos sintácticos del nucleu.

Historia llingüística

editar

"Mongol antiguu" ye'l nome que se-y da al idioma reconstruyíu que sería l'ancestru inmediatu del llinguaxe representáu polos primeros dos sieglos de testos nun idioma mongol.[11]

 

El testu mongol más antiguu ye probablemente'l Cercu de Yisüngge, un informe sobre deportes compuestu na escritura mongol sobre piedra. Considérase que se remonta a 1224 o 1225.[13] Dende'l sieglu XIII hasta'l sieglu XV, los testos mongoles fueron redactaos usando cuatro escritures distintos (ensin cuntar dellos vocabularios escritos n'alfabetos occidentales): escritura del mongol uigur (una adautación del alfabetu pal idioma uigur), l'alfabetu phagspa (usáu en decretos), caráuteres chinos y l'alfabetu árabe (usáu en diccionarios).[14] Nos estudios académicos, estos testos reciben el nome de "Mongol Mediu"[15] Los testos n'alfabetu uigur amuesen delles carauterístiques llingüístiques distintives y polo tanto de cutiu son llamaos "mongol preclásicu".[16]

El siguiente periodu claramente distintu ye'l del mongol clásicu, que va del sieglu XVII al sieglu XIX. Trátase d'un llinguaxe con un altu nivel d'estandarización na ortografía y sintaxis que la estrema del mongol modernu. Los documentos más famosos nesti idioma son Kanjur y Tanjur[17] según delles cróniques.[18] En 1686, creóse la escritura soyombo (testos budistes), que da una clara evidencia de peculiaridaes fonolóxiques del mongol clásicu.[19]

Ver tamién

editar

Referencies

editar
  1. ↑ En Unicode: Plantía:MongolUnicode
  2. ↑ “Öbür mongγul ayalγo bol dumdadu ulus-un mongγul kelen-ü saγuri ayalγo bolqu büged dumdadu ulus-un mongγul kelen-ü barimǰiy-a abiy-a nin čaqar amen ayalγun-du saγurilaγsan bayidaγ.“ (Sečenbaγatur et al. 2005: 85).
  3. ↑ Janhunen 2003d.
  4. ↑ El llargu camín de Mongolia pa reponer el so alfabetu y abandonar el cirílicu
  5. ↑ Ver Sečenbaγatur et al. 2005 pa Chajar y Bayančoγel to 2002, que se refier al más diverxente jorchin.
  6. ↑ La única esceición ye la reduplicación; vease Svantesson et al. 2005: 58–59.
  7. ↑ Pa una descripción detallada de la morfoloxía derivacional del mongol, vease Sečen 2004.
  8. ↑ Guntsetseg 2008: 55.
  9. ↑ Tserenpil and Kullmann 2005: 237, 347.
  10. ↑ Svantesson 2003: 164–165.
  11. ↑ Svantesson et al. 2005: 98.
  12. ↑ Svantesson et al. 2005: 111.
  13. ↑ P.y. Garudi 2002: 7. Sicasí, Rachewiltz (1976) argumenta que ye pocu probable que'l cercu fuera asitiada nel llugar onde se topó nel añu del eventu que describe y que ye más posible que fuera alzada un cuartu de sieglu más tarde, cuando Yisüngge yá ganara más poder políticu. Si esto ye asina, el testu mongol más antiguu sería un edictu de Töregene de 1240.
  14. ↑ Rybatzki 2003: 58
  15. ↑ Vease Rachewiltz 1999 con una compilación crítica de la terminoloxía usada na división cronolóxica del mongol; Svantesson et al. 2005: 98-99 trata de revisar esta terminoloxía pal primer periodu.
  16. ↑ Rybatzki 2003: 57"
  17. ↑ Janhunen 2003a: 32.
  18. ↑ Okada 1984.
  19. ↑ Nadmid 1967: 98–102.

Bibliografía

editar

Pa dellos autores mongoles, asítiase la versión mongola de los sos nomes ente corchetes.
Dellos catálogos bibliotecarios escriben los títulos chinos con sílabes por separáu.

Llista de abreviaciones usaes. Dellos bibliotecarios usen TULIP de manera oficial.

Diarios

  • KULIP Kyūshū daigaku gengogaku ronshū [diarios llingüísticos de la Universidá de Kyushu]
  • MKDKH Muroran kōgyō daigaku kenkyū hōkoku [Memories del Institutu Muroran de Teunoloxía]
  • TULIP Tōkyō daigaku gengogaku ronshū [artículos de llingüística de la Universidá de Tokiu]

Publicaciones

  • Amaržargal, B. 1988. BNMAU dah’ mongol helnij nutgijn ajalguuny tol’ bichig: halh ajalguu. Ulán Bátor: ŠUA.
  • Apatóczky, Ákos Bertalan. 2005. On the problem of the subject markers of the Mongolian language. In Wú Xīnyīng, Chén Gānglóng (eds.), Miànxiàng xīn shìjìde ménggǔxué [The Mongolian studies in the new century : review and prospect]. Běijīng: Mínzú Chūbǎnshè. 334-343. ISBN 7-105-07208-3.
  • Ashimura, Takashi. 2002. Mongorugo jarōto gengo no -lɛː no yōhō ni tsuite. TULIP, 21: 147–200.
  • Bajansan, Ž. and Š. Odontör. 1995. Hel šinžlelijn ner tom’’joony züjlčilsen tajlbar tol’. Ulán Bátor.
  • Bayančoγtu. 2002. Qorčin aman ayalγun-u sudulul. Kökeqota: ÖMYSKQ. ISBN 7-81074-391-0.
  • Bjambasan, P. 2001. Mongol helnij ügüjsgeh har'caa ilerhijleh hereglüürüüd. Mongol hel, sojolijn surguul: Erdem šinžilgeenij bičig, 18: 9–20.
  • Bosson, James E. 1964. Modern Mongolian; a primer and reader. Uralic and Altaic series; 38. Bloomington: Indiana University.
  • Brosig, Benjamin. 2009. Depictives and resultatives in Modern Khalkh Mongolian. Hokkaidō gengo bunka kenkyū, 7: 71–101.
  • Chuluu, Ujiyediin. 1998. Studies on Mongolian verb morphology. Dissertation, University of Toronto.
  • Činggeltei. 1999. Odu üj-e-jin mongγul kelen-ü ǰüi. Kökeqota: ÖMAKQ. ISBN 7-204-04593-9.
  • Coloo, Ž. 1988. BNMAU dah’ mongol helnij nutgijn ajalguuny tol’ bichig: ojrd ajalguu. Ulán Bátor: ŠUA. (en mongol)
  • [Dobu] Dàobù. 1983. Ménggǔyǔ jiǎnzhì. Běijīng: Mínzú.
  • Garudi. 2002. Dumdadu üy-e-yin mongγul kelen-ü bütüče-yin kelberi-yin sudulul. Kökeqota: ÖMAKQ.
  • Georg, Stefan, Peter A. Michalove, Alexis Manaster Ramer, Paul J. Sidwell. 1999. Telling general linguists about Altaic. Journal of Linguistics, 35: 65–98.
  • Guntsetseg, D. 2008. Differential Object Marking in Mongolian. Working Papers of the SFB 732 Incremental Specification in Context, 1: 53–69.
  • Hammar, Lucia B. 1983. Syntactic and pragmatic options in Mongolian - a study of bol and n’. Ph.D. Thesis. Bloomington: Indiana University.
  • [Köke] Harnud, Huhe. 2003. A Basic Study of Mongolian Prosody. Helsinki: Publications of the Department of Phonetics, University of Helsinki. Series A; 45. Dissertation. ISBN 952-10-1347-8.
  • Hashimoto, Kunihiko. 1993. <-san> no imiron. MKDKH, 43: 49–94. Sapporo: Dō daigaku.
  • Hashimoto, Kunihiko. 2004. Mongorugo no kopyura kōbun no imi no ruikei. Muroran kōdai kiyō, 54: 91–100.
  • Janhunen, Juha (ed.). 2003. The Mongolic languages. London: Routledge. ISBN 07-7007-1133-3
  • Janhunen, Juha. 2003a. Written Mongol. In Janhunen 2003: 30–56.
  • Janhunen, Juha. 2003b. Para-Mongolic. In Janhunen 2003: 391–402.
  • Janhunen, Juha. 2003c. Proto-Mongolic. In Janhunen 2003: 1–29.
  • Janhunen, Juha. 2003d. Mongol dialects. In Janhunen 2003: 177–191.
  • Johanson, Lars. 1995. On Turkic Converb Clauses. In Martin Haspelmath and Ekkehard König (eds.), Converbs in cross-linguistic perspective. Berlin: Mouton de Gruyter. pp. 313–347. ISBN 978-3-11-014357-7.
  • Kang, Sin Hyen. 2000. Tay.mong.kol.e chem.sa č-uy uy.mi.wa ki.nung. Monggolhak [Mongolian Studies], 10: 1–23. Seoul: Hanʼguk Monggol Hakhoe [Korean Association for Mongolian Studies].
  • Karlsson, Anastasia Mukhanova. 2005. Rhythm and intonation in Halh Mongolian. Ph.D. Thesis. Lund: Lund University. Series: Travaux de l'Institut de Linguistique de Lund; 46. Lund: Lund University. ISBN 91-974116-9-8.
  • Legrand, J., Tsegmidijn Sükhbaatar, Dictionnaire mongol-français, l'Asiathèque, (1992), ISBN 2911053966
  • Luvsanvandan, Š. 1959. Mongol hel ajalguuny učir. Mongolyn sudlal, 1.
  • Luvsanvandan, Š. (ed.). 1987. (Authors: P. Bjambasan, C. Önörbajan, B. Pürev-Očir, Ž. Sanžaa, C. Žančivdorž) Orčin cagijn mongol helnij ügzüjn bajguulalt. Ulán Bátor: Ardyn bolovsrolyn jaamny surah bičig, setgüülijn negdsen rjedakcijn gazar. (en mongol)
  • Matsuoka, Yūta. 2007. Gendai mongorugo no asupekuto to dōji no genkaisei. KULIP, 28: 39–68.
  • Mizuno, Masanori. 1995. Gendai mongorugo no jūzokusetsushugo ni okeru kakusentaku. TULIP, 14: 667–680.
  • Mönh-Amgalan, J. 1998. Orčin tsagijn mongol helnij bajmžijn aj. Ulán Bátor: Moncame. ISBN 99929-951-2-2.
  • Nadmid, Ž. 1967. Mongol hel, tüünij bičgijn tüühen högžlijn tovč tojm. Ulán Bátor: Šinžleh uhaany akademi.
  • Norčin et al. (eds.) 1999. Mongγol kelen-ü toli. Kökeqota: ÖMAKQ. ISBN 7-204-03423-6.
  • Okada, Hidehiro. 1984. Mongol chronicles and Chinggisid genealogiesArchiváu 2023-01-05 en Wayback Machine. Journal of Asian and African studies, 27: 147–154.
  • Öbür mongγul-un yeke surγaγuli. 2005 [1964]. Odu üy-e-yin mongγul kele. Kökeqota: ÖMAKQ. ISBN 7-204-07631-1.
  • Poppe, Nicholas. 1955. Introduction to Mongolian comparative studies. Helsinki: Finno-Ugrian Society.
  • Poppe, Nicholas. 1970. Mongolian language handbook. Washington D.C.: Center for Applied Linguistics.
  • Pürev-Očir, B. 1997. Orčin cagijn mongol helnij ögüülberzüj. Ulán Bátor: n.a.
  • Rachewiltz, Igor de. 1976. Some Remarks on the Stele of Yisuüngge. In Walter Heissig et al., Tractata Altaica - Denis Sinor, sexagenario optime de rebus altaicis merito dedicata. Wiesbaden: Harrassowitz. pp. 487–508.
  • Rachewiltz, Igor de. 1999. Some reflections on so-called Written Mongolian. In: Helmut Eimer, Michael Hahn, Maria Schetelich, Peter Wyzlic (eds.). Studia Tibetica et Mongolica - Festschrift Manfred Taube. Swisttal-Odendorf: Indica et Tibetica Verlag: 235-246.
  • Rinchen, Byambyn (ed.). 1979. Mongol ard ulsyn ugsaatny sudlal helnij šinžlelijn atlas. Ulán Bátor: ŠUA.
  • Rybatzki, Volker. 2003. Middle Mongol. In Janhunen 2003: 47–82.
  • Sajto, Kosüke. 1999. Orčin čagyn mongol helnij "neršsen“ temdeg nerijn onclog (temdeglel). Mongol ulsyn ih surguulijn Mongol sudlalyn surguul' Erdem šinžilgeenij bičig XV bot', 13: 95-111.
  • Sanžaa, Ž. and D. Tujaa. 2001. Darhad ajalguuny urt egšgijg avialbaryn tövšind sudalsan n’. Mongol hel šinžlel, 4: 33–50.
  • Sanžeev, G. D. 1953. Sravnitel’naja grammatika mongol’skih jazykov. Moskva: Akademija nauk SSSR.
  • Sečen. 2004. Odu üy-e-yin mongγul bičig-ün kelen-ü üge bütügekü daγaburi-yin sudulul. Kökeqota: ÖMASKKQ. ISBN 7-5311-4963-X.
  • [Sečenbaγatur] Sechenbaatar. 2003. The Chakhar dialect of Mongol - A morphological description. Helsinki: Finno-Ugrian society. ISBN 952-5150-68-2.
  • Sečenbaγatur, Qasgerel, Tuyaγ-a, B. ǰirannige, U Ying ǰe. 2005. Mongγul kelen-ü nutuγ-un ayalγun-u sinǰilel-ün uduridqal. Kökeqota: ÖMAKQ. ISBN 7-204-07621-4.
  • Starostin, Sergei A., Anna V. Dybo, and Oleg A. Mudrak. 2003. Etymological Dictionary of the Altaic Languages, 3 volúmenes. Leiden: Brill. ISBN 9004131531.
  • Street, John C. 1957. The language of the Secret History of the Mongols. New Haven: American Oriental Society. American Oriental series; 42.
  • Svantesson, Jan-Olof. 2003. Khalkha. In Janhunen 2003: 154–176.
  • Svantesson, Jan-Olof, Anna Tsendina, Anastasia Karlsson, Vivan Franzén. 2005. The Phonology of Mongolian. New York: Oxford University Press. ISBN 0-19-926017-6.
  • Temürcereng, ǰ. 2004. Mongγul kelen-ü üge-yin sang-un sudulul. Kökeqota: ÖMASKKQ. ISBN 7-5311-5893-0.
  • Toγtambayar, L. 2006. Mongγul kelen-ü kele ǰüiǰigsen yabuča-yin tuqai sudulul. Liyuuning-un ündüsüten-ü keblel-ün qoriy-a. ISBN 7-80722-206-9.
  • Tömörtogoo, D. 1992. Mongol helnij tüühen helzüj. Ulán Bátor.
  • Tömörtogoo, D. 2002. Mongol dörvölžin üsegijn durashalyn sudalgaa. Ulán Bátor: IAMS. ISBN 99929-5-624-0.
  • Tsedendamba, Ts., C. Möömöö (eds.). 1997. Orčin cagijn mongol hel. Ulán Bátor.
  • Tserenpil, D. and R. Kullmann. 2005. Mongolian grammar. Ulán Bátor: Admon. ISBN 99929-0-445-3.
  • Tümenčečeg. 1990. Dumdadu ǰaγun-u mongγul kelen-ü toγačin ögülekü tölüb-ün kelberi-nügüd ba tegün-ü ularil kögǰil. Öbür mongγul-un yeke surγaγuli, 3: 102–120.
  • Vovin, Alexander. «The end of the Altaic controversy (review of Starostin et al. 2003)». Central Asiatic Journal 49 (1):  páxs. pp. 71–132. 
  • Walker, Rachel. 1997. Mongolian stress, licensing, and factorial typology. Rutgers Optimality Archive, ROA-172.
  • Weiers, Michael. 1969. Untersuchungen zu einer historischen Grammatik des präklassischen Schriftmongolisch. Wiesbaden: Otto Harrassowitz. Asiatische Forschungen, 28. (Revision of 1966 dissertation submitted to the Universität Bonn.)
  • Yu, Wonsoo. 1991. A study of Mongolian negation. Ph. D. Thesis. Bloomington: Indiana University.

Enllaces esternos

editar






Sacáu de «https://ast.wikipedia.org/w/index.php?title=Idioma_mongol&oldid=4321493»