Griegu pónticu
El pónticu ye un dialeutu del griegu orixinariu del Ponto, rexón histórica qu'anguaño correspuende a gran parte de la mariña nordeste de Turquía na ribera del mar Negru.[2] Anguaño la mayoría de los sos falantes, denominaos griegos pónticos tán en Grecia. El pónticu deriva del griegu áticu al traviés de la koiné, y recibió fuertes influencies del turcu, y menores del persa y delles llingües caucásiques.
 Ρωμαίικα / Rhōmaíika Ποντιακά / Pontiaká' | |
|---|---|
| Faláu en |  Grecia[1] Turquía[1] Azerbaixán[1].svg){kind=small} Canadá[1] Estaos Xuníos[1] Xeorxa[1] Kazakstán[1] Rusia[1] Ucraína
|
| Rexón | Sureste d'Europa, Asia Central y América del Norte |
| Falantes | 324.540[1] |
| Puestu | Nun s'atopa ente los 100 primeros. (Ethnologue 1996) |
| Familia | Indoeuropéu Greco-Armeniu (?) |
| Alfabetu | Alfabetu griegu, alfabetu llatín, alfabetu cirílicu |
| Estatus oficial | |
| Oficial en | Nengún país |
| Reguláu por | Nun ta reguláu |
| Códigos | |
| ISO 639-1 | nengún |
| ISO 639-2 | ine
|
| ISO 639-3 | pnt
|
Denominaciones editar
El pónticu tuvo gran cantidá de denominaciones históriques; los sos falantes suélense referir a ella como ρωμαίικα (romæika), esto ye, "romanu" o ποντιακά (pontiaká), "pónticu". En turcu denominar rumca o trabzon rumcasi ("romanu [de Trabzon ]"). En delles encuestes realizaes en Turquía denominó-ylo latince (esto ye, "llatín"), pontosca ("pónticu") ya inclusive lazca ("laz", por tracamundiu cola llingua de los lazes).
Historia editar
Anque la presencia griega nesta zona data d'antiguu (yá se menten territorios que podríen pertenecer al Ponto na lleenda de Jason and the Argonauts), los oríxenes del pónticu, como los de toles llingües/dialeutos griegos modernos quitando'l tsaconio y, posiblemente, los dialeutos griegos de la Italia meridional, tán na koiné basada nel dialeutu ateniense y espublizada pol imperiu helenísticu d'Alexandru Magnu. El griegu siempres convivió coles llingües de la zona, como'l laz, d'orixe caucásicu.
Mientres la Edá Media la zona primeramente perteneció al Imperiu bizantín, pa independizase sol dominiu de los Comneno y formar el pequeñu, anque duraderu, Imperiu de Trabzon, que la so llingua alministrativa yera'l griegu bizantín. L'Imperiu de Trabzon foi l'últimu estáu griegu bizantín en cayer sol dominiu otomanu, yá que la so capital foi conquistada en 1461, ocho años dempués de Constantinopla. Nun procesu paulatín que tuvo llugar principalmente ente los sieglos XVI y XVII la inmensa mayoría de la población de la mariña del mar Negru convertir al Islam. Ente que nel restu d'Anatolia l'asimilación llingüística foi mayor y más rápida, el procesu d'adopción del turcu como llingua mayoritaria foi lentu nel Ponto. Entá nel sieglu XVIII, cítase la esistencia de comunidaes grecoparlantes (bien menguaes) en zones occidentales del mar Negru.
La deportación de los ortodoxos griegos mientres el xenocidiu griegu, que tuvo llugar ente 1919 y 1921, y el sistema educativu de la nueva república de Turquía, que namái almitía'l turcu como llingua vehicular, debilitaron totalmente al pónticu.
Estatus oficial editar
El pónticu nun tien estatus oficial. Ente 1917 y 1919 tuvo destináu a convertise nel idioma oficial de la propuesta República del Ponto. Históricamente, foi la llingua de facto de la minoría griega de la XRSS, y anque na Πανσυνδεσμιακή Σύσκεψη (Congresu de toles Asociaciones) de 1926, entamáu pola intelligentsia greco-rusa, decidióse que'l demóticu sería l'idioma oficial de la comunidá.[3]
Distribución xeográfica editar
Anque'l pónticu ye orixinariu de les mariñes meridionales del mar Negru, un gran númberu de los sos falantes emigraron a les mariñes oriental y septentrional (dientro del Imperiu rusu mientres los sieglos XVIII y XIX). El pónticu inda se fala n'Ucraína, Rusia (alredor de Stávropol) y Xeorxa, y tuvo ciertu usu como mediu lliterariu dende la década de 1930, destacando una gramática escolar.[4] Dempués del xenocidiu griegu, la gran mayoría de los falantes que quedaben n'Asia Menor fueron suxetos al Tratáu de Lausana, y asitiáronse en Grecia (principalmente nel norte). Los habitantes del valle de Of, que se convirtieren al islam mientres el sieglu XVII, permanecieron en Turquía.[2] A día de güei siguen falando pónticu, al que llamen rumca.[5] El llibru Pontos Kültürü (1996) d'Ömer Garren da más información sobre la comunidá de falantes de pónticu de Turquía. En Grecia, el pónticu úsase anguaño más como llingua emblemática que como mediu de comunicación.
- principalmente en Macedonia (Oriental, Central y Occidental)
- Turquía 4,540 falantes:[6]
- Tonya: (17 llocalidaes)
- Sürmene: (6 llocalidaes)
- Dernekpazarı: (13 llocalidaes)
- Çaykara: delles llocalidaes
- Maçka: ensin información
- Torul-ardasa, Yáğlıdere-kromni, Santa, Imera: nenguna llocalidá **
Rize İkizdere : (21 llocalidaes) El pónticu ta íntimamente rellacionáu col capadociu y el griegu faláu en Mariupolis (y d'antiguo en Crimea, Ucraína).
Dialeutos editar
El llingüista griegu Manolis Triantafilídis estremó'l pónticu en dos grupos:[2]
- Grupu occidental (Oinountíaco/Niotiká) alredor Oenoe/Ünye.
- Grupu oriental
- sub-grupu costeru (Trapezuntíaco) alredor de Trabzon, **
sub-grupu interior (Jaldío) en Jaldía (alredor de Gümüşhane — Kanin en pónticu), nes árees circundantes (Kelkit, Bayburt, etc.) y alredor d'Ordu.
Los falantes de jaldío yeren los más numberosos. En fonoloxía, delles variedaes del pónticu paecen amosar harmonía vocálica, carauterística propia del turcu.
Sistemes d'escritura editar
El pónticu escribir en Grecia cola ortografía histórica griega, colos diacríticos: σ̌ ζ̌ ξ̌ ψ̌ pa /ʃ ʒ kʃ pʃ/ y α̈ ο̈ pa [æ ø] (fonolóxicamente /ia io/). El pónticu escribir en Turquía col alfabetu llatín siguiendo les convenciones turques, y en Rusia con alfabetu cirílicu. Nos primeros momentos de la URSS el pónticu escribir col alfabetu griegu de manera fonética, tal que apaez embaxo, usando dígrafos en cuenta de diacríticos; [æ ø] escribíense como ια, ιο.[4] La Wikipedia póntica usa l'alfabetu griegu: adoptó les formes εα, εο pa eses vocales con cuenta d'evitar conflictos coles terminaciones ια, ιο del griegu modernu, y usa los díagrafos del sistema soviéticu en cuenta de los diacríticos, pero en tou lo demás sigue la ortografía histórica.
| Alfabetu griegu |
Alfabetu turcu |
Alfabetu cirílicu |
AFI | Exemplu |
|---|---|---|---|---|
| Α α | A a | А а | [a] | ρομεικα, romeyika, ромейика |
| Β β | V v | В в | [v] | κατιβενο, kativeno, кативено |
| Γ γ | Ğ ğ | Г г | [ɣ] [ʝ] | γανεβο, ğanevo, ганево |
| Δ δ | DH dh | Д д | [ð] | δοντι, dhonti, донти |
| Ε ε | Y y | Е е | [y] | εγαπεςα, yğapesa, егапеса |
| Ζ ζ | Z z | З з | [z] | ζαντος, zantos, зантос |
| ΖΖ ζζ | J j | Ж ж | [ʒ] | πυρζζυας, burjuves, буржуас |
| Θ θ | TH th | С с, Ф ф, Т т | [θ] | θεκο, theko, теко |
| Ι ι | İ i | И и | [i] | τοςπιτοπον, tospitopon, тоспитопон |
| Κ κ | K k | К к | [k] | καλατζεμαν, kalaceman, калачеман |
| Λ λ | L l | Л л | [l] | λαλια, lalía, лалиа |
| Μ μ | M m | М м | [m] | μανα, mana, мана |
| Ν ν | N n | Н н | [n] | ολιγον, oliğоn, олигон |
| Ο ο | O o | О о | [o] | τεμετερον, temeteron, теметерон |
| Π π | P p | П п | [p] | εγαπεςα, yğapesa, егапеса |
| Ρ ρ | R r | Р р | [ɾ] | ρομεικα, romeyika, ромейка |
| Σ ς | S s | С с | [s] | καλατζεπςον, kalacepson, калачепсон |
| ΣΣ ςς | Ş ş | Ш ш | [ʃ] | ςςερι, şeri, шери |
| Τ τ | T t | Т т | [t] | νοςτιμεςα, nostimesa, ностимеса |
| ΤΖ τζ | C c | Ч ч | [ʤ] | καλατζεμαν, kalaceman, калачеман |
| ΤΣ τς | Ç ç | Ц ц | [tʃ] | μανιτςα, maniça, маница |
| Υ υ | O o | У у | [o] | νυς, nos, нус |
| Φ φ | F f | Ф ф | [f] | εμορφα, emorfa, эморфа |
| Χ χ | H, KH (sert H) | Х х | [x] | χαςον, hason, хасон |
Carauterístiques editar
El pónticu carauterizar pol so fuerte arcaísmu. Ye l'únicu dialeutu griegu modernu que caltién el prefixu negativu "o".[7] Amás en delles pallabres, l'antigua /y:/, transcrita como se pronuncia como /y/, y non como /i/, que ye la pronunciación común en tolos demás dialeutos griegos modernos; y en dalguna pallabra l'antigua /ü/, representada por υ, pronúnciase como /o/, y non como /i/, como nos demás dialeutos, quitando l'antiguu dialeutu ateniense, entá faláu por dellos vieyos en Megara.
Coles mesmes, foi bien permeable a la influencia de llingües vecines tales como'l turcu y el laz (una llingua caucásica falada na mesma zona); amás d'adoptar fonemes propios d'estes tomó una gran cantidá de vocabulariu, amás d'influyir estes llingües inclusive na so sintaxis.
Cabo notar que, nel pónticu de Turquía, la mayoría de los númberos, especialmente los más altos, dicir en turcu. Esti fechu puede esplicase pol analfabetismu reinante d'antiguo nes aldegues.
Traces evolutives editar
El pónticu tien delles traces evolutives propios en rellación col griegu clásicu, tantu de tipu fonéticu como morfolóxicu y sintaxis. La siguiente ye una curtia llista que compara y oldea les formes póntiques coles clásiques. Los exemplos en pónticu tán na so mayoría escritos n'alfabetu llatín y tienen de lleese según les convenciones turques, ente que les formes clásiques tienen de lleese según les convenciones del griegu clásicu:
- 1. Adición del soníu /y/ al sufixu d'infinitivu clásicu –ειν (en pónticu trapezuntíaco)
| PÓNTICA | CLÁSICA |
| ipíne | εἰπεῖν |
| pathíne | παθεῖν |
| apothaníne | ἀποθανεῖν |
| piíne | πιεῖν |
| iδíne | εἰδεῖν |
| fiíne | φυγεῖν |
| evríne | εὑρεῖν |
| kamíne | καμεῖν |
| faíne | φαγεῖν |
| mathíne | μαθεῖν |
| erthéane | ἐλθεῖν |
| meníne | μένειν |
- 2. Sufixu d'infinitivu similar al clásicu -ηναι
| PÓNTICA | CLÁSICA |
| anevίne | ἀναβῆναι |
| katevine | καταβῆναι |
| embine | ἐμβῆναι |
| evjine | ἐκβῆναι |
| epiδeavine | ἀποδιαβῆναι |
| kimethine | κοιμηθῆναι |
| xtipethine | κτυπηθῆναι |
| evrethine | εὑρεθῆναι |
| vrasine | βραχῆναι |
| raine | ῥαγῆναι |
- 3. El sufixu de primer aoristo clásicu -αι foi sustituyíu pol sufixu de segundu aoristo -ῆναι
| PÓNTICA | CLÁSICA |
| κράξειν | κράξαι |
| μεθύσειν | μεθύσαι |
- 4. Adición del soníu /y/ al sufixu d'infinitivu pasivu clásicu –σειν
ράψεινε, κράξεινε, μεθύσεινε, καλέσεινε, λαλήσεινε, κτυπήσεινε, καθίσεινε
- 5. Caltenimientu del sufixu de aoristo –ka (–ka yera tamién el sufixu de perfectu)
| PÓNTICA | CLÁSICA |
| yδoka | ἔδωκα |
| enδoka | ἐνέδωκα |
| epika | ἐποίηκα |
| efika | ἀφῆκα |
| ethika | ἔθηκα |
- 6. Evolución del infinitivu clásicu en -εῖν al infinitivu pónticu en –eane (-έανε)
| PÓNTICA | CLÁSICA |
| erthéane | ἐλθεῖν |
Cultura editar
L'idioma tien una rica tradición oral y un ampliu folclor. Los cantares pónticos son particularmente populares en Grecia. Tamién esiste una llindada producción de lliteratura moderna en pónticu, que va dende poesía (ente los autores más famosos atópase Kostas Diamantidis), noveles, y les traducciones de los cómics d'Asterix.[8]
Exemplos editar
Los siguientes cuatro versos son un cantar pónticu que l'investigador Ömer Garren arrexuntó en Of-Erenköy, tresmitida por Fuat Keskin (escritu con ortografía turca, lléase la "c" como la "j" inglesa):
Y patsi nto nistazis
Mel ce vutero stazis
Ela as horevume
Ise ti esquites patsis
La traducción al español ye:
Eh mochacha, qu'apigaces
arrames el miel y la mantega.
Ven y danciemos,
yes fía de la to madre.
Bibliografía y referencies editar
- Drettas, Georges (1997). Aspects pontiques (en francés). ARP. ISBN 2-9510349-0-3.
- Janse, Mark (1997). Aspects of Pontic grammar: a Review Article of Drettas (pdf) (n'inglés). Consultáu'l 1 d'avientu de 2009.
- Öztürk, Özhan (2005). Karadeniz: Ansiklopedik Sözlük. 2 Cilt. Heyamola Yayıncılık (en turcu). ISBN 975-6121-00-9.
- Οικονομίδης, Δ.Η (1958). Γραμματική της Ελληνικής Διαλέκτου του Πόντου (en griegu modernu). Αθήνα: Ακαδημία Αθηνών.
- Παπαδόπουλος, Α.Α (1955). Ιστορική Γραμματική της Ποντικής Διαλέκτου (en griegu modernu). Αθήνα: Επιτροπή Ποντιακών Μελετών.
- Παπαδόπουλος, Α.Α (1958–1961). Ιστορικόν Λεξικόν της Ποντικής Διαλέκτου, 2 tomo (en griegu modernu), Αθήνα: Μυρτίδης.
- Τομπαΐδης, Δ.Ε (1988). Η Ποντιακή Διάλεκτος (en griegu modernu). Αθήνα: Αρχείον Πόντου.
- Τομπαΐδης, Δ.Ε; Συμεωνίδης, Χ.Π (2002). Συμπλήρωμα στο Ιστορικόν Λεξικόν της Ποντικής Διαλέκτου του Α.Α. Παπαδόπουλου (en griegu modernu). Αθήνα: Αρχείον Πόντου.
- ↑ 1,00 1,01 1,02 1,03 1,04 1,05 1,06 1,07 1,08 1,09 «Pontic» (inglés). Ethnologue: Languages of the world (2009). Consultáu'l 1 d'avientu de 2009.
- ↑ 2,0 2,1 2,2 Moseley, Christopher (2007). Encyclopedia of the world's endangered languages (n'inglés).
- ↑ Αγτζίδης, Βλάσης (23 de mayu de 2009). «Η “αριστερή παρέκκλιση” στο γλωσσικό ζήτημα και οι θανάσιμες συνέπειές της» (griegu modernu). Romeyika: Temetero i glosa. Consultáu'l 1 d'avientu de 2009.
- ↑ 4,0 4,1 Τοπχαράς, Κονσταντίνος (1998 [1932]). Η Γραμματική της Ποντιακής: Ι Γραματικι τι Ρομεικυ τι Ποντεικυ τι Γλοςας (en pónticu y griegu modernu). Θεσσαλονίκη: Αφοί Κυριακίδη.
- ↑ Mackridge, P (1987). «Greek-Speaking Moslems of North-East Turkey: Prolegomena to Study of the Ophitic Sub-Dialect of Pontic», Byzantine and Modern Greek Studies (n'inglés), páx. 115–137.
- ↑ Garren, Ömer (25 d'abril de 2000). «Greek-speaking writer from Turkey and a guide to the Pontian culture» (inglés). International Herald Tribune. Archiváu dende l'orixinal, el 30 d'ochobre de 2007. Consultáu'l 1 d'avientu de 2009.
- ↑ Mackridge, Peter. «PREFACE» (inglés). omerasan.com. Archiváu dende l'orixinal, el 30 d'ochobre de 2007. Consultáu'l 1 d'avientu de 2009.
- ↑ «Asterix speaks Pontic (Pontiaki)» (inglés). Asterix around the world (13 de xineru de 2008). Consultáu'l 1 d'avientu de 2009.
Enllaces esternos editar
Consulta la edición de Wikipedia en griegu pónticu.
Wikimedia Commons acueye conteníu multimedia sobre pónticu.
Wikisource contién obres orixinales en pónticu.- Ficha del pónticu en Ethnologue.com
(n'inglés) - Comité d'estudios pónticos (Επιτροπή Ποντιακών Μελετών)
(en griegu ya inglés) - Karalahana, páxina sobre la cultura del mar Negru
(en turcu ya inglés) - Pontos Kültürü, de Ömer Garren (en turcu)
- Historia del dialeutu pónticu (n'inglés)
- El dialeutu pónticu (n'inglés)
- Diccionariu pónticu - inglés
