Llingües tibetanes

Les llingües tibéticas o tibetanes son una agrupación de variedaes llingüístiques tibetano-birmanes que nun son intelixibles ente sigo, falaes principalmente por tibetanos que viven nuna vasta rexón d'Asia Central que bordia'l subcontinente indiu, incluyendo la pandu tibetanu y el norte de sucontinente indiu en Baltistán, Ladakh, Nepal, Sikkim y Bután. La forma clásica escrita de tibetanu ye un estándar lliterariu rexonal de primera importanciasobremanera ye'l vehículu usáu en munchos testos del budismu tibetanu.

Llingües tibetanes
Distribución xeográfica Himalaya
Países

 Paquistán


Bandera de India India
Bandera de Nepal Nepal
 China
Bandera de Bután Bután
Filiación xenética

Sino-tibetanu
  Tibetanu-birmanu
    Tib.-himalayo
      Bódico

        L. tibéticas
Subdivisiones Ladakhi
Tibetanu central
Tibetanu amdo
Tibetanu khams
Códigu Glottolog oldm1245
Ver tamién
Idioma - Families - Clasificación de llingües
[editar datos en Wikidata]

Llingües del grupu editar

Los dialeutos ü-tsang (tamién denomináu como "tibetanu central", incluyendo'l dialeutu de Lhasa), kham y amdo considérense xeneralmente como dialeutos o variantes d'una mesma llingua tibetana, especialmente porque comparte la mesma llingua lliteraria, ente que el idioma dzongkha, el sikkimés, el sherpa y el ladakhi considérense llingües distintes.

Les llingües tibetanes tienen en total unos 8 millones de falantes. Cola espansión del budismu tibetanu, el tibetanu tuvo mayor espardimientu n'occidente y atópase en ciertu númberu de publicaciones sobre'l budismu. Fora de Lhasa el tibetanu de Lhasa namái tien unos 200 falantes exiliaos, que migraron a India y otros países. El tibetanu falar por delles minoríes étniques en Tíbet que vivieron en contautu con tibetanos mientres sieglos, pero que sicasí caltienen la so propia llingua y cultura.

Anque dellos pueblos qiang de Kham hna sío clasificaos poles autoridaes chines como d'etnia tibetana, los falantes de llingües qiang nun son tibetanos, sinón que les sos llingües pertenecen a una caña distinta de la familia tibetanu-birmana.

El tibetanu clásicu nun yera una llingua tonal, anque delles variedaes modernes desenvolvieron tonu, ente elles el tibetanu central y el tibetanu kham. Per otra parte el tibetanu ladakhi y el balti son variedaes ensin tonu. La morofología de les llingües tibéticas ye preodominantemente aglutinante.

Clasificación interna editar

Nicolas Tournadre (2008) describe la situación llingüística de les llingües tibéticas asina:

Basándome nos mios 20 años de trabayu de campu nel área llingüística tibetana y na lliteratura esistente, envaloro qu'hai unos 220 'dialeutos tibetanos' derivaos del antiguu tibetanu que s'estienden a lo llargo de 5 países: China, India, Bután, Nepal y Paquistán, que podríen arrexuntase nunos 25 grupos dialeutales, i. y. grupos ensin inteligibilidad mutua ente ellos. La noción de 'grupu dialeutal' ye equivalente a la noción de llingua pero nun implica nenguna estandarización. Asina si dexamos a un llau la noción d'estandarización, creo que podríamos falar más puramente de 25 llingües derivaes del antiguu tibetanu. Esto nun ye namái una cuestión terminolóxica sinón que da llugar a una perceición dafechu distinta del rangu de variación. Cuando falamos de 25 llingües, dexamos claro que tamos tratando con una familia comparable en tamañu a la familia romance que tien 19 grupos dialeutales.[1]

Les 25 llingües inclúin una docena de grupos dialeutales principales:

Tibetanu central (Ü-tsang) (Tíbet), tibetanu de Khams (Kham-Hor) (Chamdo, Tíbet), Sichuan, Qinghai, Yunnan), amdo (Qinghai, Gansu, Sichuan), thewo-chone (Gansu, Sichuan), ladakhi (Jammu y Caxmir), balti (Pakistan), purki (Jammu y Caxmir), spiti (Himalchal), dzongkha (Bután), drenjong (sikkimés), sherpa (Nepal, Tíbet), kyirong-kagate (Nepal, Tibet) y otra docena de grupos menores o llingües úniques, la mayor parte falaes por unos centenar o unos pocos millares de persones:
jirel (Nepal), tsamang (chocangaca) (Bután), lakha (Bután), dur (brokkat) (Bután), mera-sakteng (brokpa) (Bután), dhromo (groma) (Tíbet), zhongu (Sichuan), gserpa (Sichuan), khalong (Sichuan), dongwang (Yunnan), zitsadegu (Sichuan), drugchu (Gansu)


La clasificación más esplícita propuesta por Tournadre (2005, 2008) ye:[2]

Les otres llingües (Thewo-Chone, Zhongu, Khalong, Dongwang, Gserpa, Zitsadegu, Drugchu, Baima) nun son mútuament einteligibles, y tán mal documentaes como pa podeles clasificar con seguridá.

Descripción llingüística editar

Fonoloxía histórica editar

La fonoloxía del antiguu tibetanu ta represrentada con bastante precisión na escritura. Les consonantes finales ensórdense anque s'escriban como sonores, los fonemes de prefixu asimilen la so sonoridá a los fonemes de la raíz. Les combinaciones gráfiques, hr y lh representen axugos sordos anque non necesariamente de r y l. El signu ' pronúnciase como una fricativa gutural sonora ante vocal y como una prenasalización homorgánica ante consonante. La cuestión de si'l versu gigu tien una realización fonética sigue siendo un problema aldericáu.

Por casu, Srongbtsan Sgampo ser pronunciaría [sroŋpʦan zɡampo] (pronunciación moderna de Lhasa [sɔ́ŋʦɛ̃ ɡʌ̀mpo]) y 'babs pronunciaríase [mbaps] (modernu dialeutu de Lhasa: [bapˤ]). Yá nel sieglu IX el procesu de simplificación de grupos consonánticos, asordamientu y tonogénesis empezara nos dialeutos centrales como atestigüen les trescripciones de pallabres tibetanes n'otres llingües, como por casu el chinu clásicu o'l uighur.

L'apaición d'esa evidencia dexa reconstruyir la evolución del tibetanu. Nel sieglu IX, como amuesen el tratáu billingüe chinu-tibetanu del 821-822 atopáu frente al templu de Jokhang en Lhasa, los grupos consonánticos complexos yá s'habíen simplifcado, y el procesu de tonogénesis ye probable que tuviera empecipiáu. El siguiente cambéu tuvo llugar nos dialeutos tsang (gtsang), fonemes axacentes a r convertir en retroflexos y los axacentes a y se palatalizaron. Darréu les finales superescritas d y s sumen, sacante nel este y l'oeste. Ye nesti estadiu que la llingua estender en Lahul y Spiti, cuando les lletres superescritas yeren silentes, la d y la g yeren apenes oyibles y as, vos, us dieron llugar a ai, oi, ui. Les pallabres introducíes en Tíbet dende llingües fronterices nesa dómina difieren de les introducíes en periodos anteriores. Los otros cambeos son más recién y se resgringe al ü y al tsang. En ü, los soníos vocálicos a, o, o sufrieron un procesu de umlaut a ä, ö, ü cuando van siguíes de soníos coronales /i, d, s, l, n/. Lo mesmo cumplir pal tsang cola expeción de l qu'a cencielles allarga la vocal. Les mediales convirtiéronse n'aspiraes tenues con una entonación baxa, que tamién marca les pallabres que tienen una consonante inicial simple, ente que les anteriroes aspiraes y consonantes iniciales complexes simplificáronse na fala y pronúnciense con un tonu altu.

Comparanza léxica editar

Los numberales en distintes llingües tibéticas son:[3]

GLOSA Ü-Tsang (Central) Amdo Khams TIBETANU
CLÁSICU
Lhasa Cheng
Zhang
Dolpo Jirel Mugom Sherpa Yohlmo
'1' ʨiʔ53 ʨi53 ʂik dokpoi ʧɪk ʦɪk55 ʨīː xʨɨx ʨi55 *xʨik
gtšig
'2' ȵi55 ȵi55 ɲiː ŋi ŋi ŋi55 ɲìː ɦȵi ɲɯ53 *gnis
gnis
'3' sum55 sɔ̃53 sum sum sum sum55 sūm sɘm 53 *xsum
gsum
'4' ɕi13 ɣɯ31 ɕi̤ː si ɕi ʣi55 ʑì̤ ɦʑɘ ʐə33 *βʑi
bži
'5' ŋa53 ɴɐ53 ŋa ŋa ŋá ŋɑ55 ŋɑ̀ ɦŋa ŋɑ53 *ɬŋɑ
lŋa
'6' tʂʰoʔ13 tʂo31 ʈṳk tʰuk duk ɖʊk11 ʈṳ̀ː tʂəx tʂo33 *dɽuk
drug
'7' tỹ15 dɛ̃24 ty̤n duin dun dɪn55 t̪ì̤n ɦdɘn 33 *βdun
bdun
'8' ɕɛʔ13 dʑy31 ce̤ʔ get ket 55 cē̤ː ɦdʑʲɛ ʑy33 *βɽgjat
brgyad
'9' ku13 ɡɯ31 kṳ gu gu gu55 kṳ̀ ɦgɘ 33 *dgu
dgu
'10' ʨo53 ʨɯ53 tɕo ʦutʰambaː ʧú ʦi55tʰɑm11ba11 ʨʉ̄ ʨɘ ʨə55 *ɸʨo
btšo

Los númberos indiquen el nivel de tonu. Pa los grupos occidenal y meridonal tiense:

GLOSA Dzonkha-Lakha Balti-Ladakhi Spiti
bhoti
Dzonkha Sikkimés Balti Changthang Ladakhi Purik Zangskari
'1' ʨí ʧi ʧik ʧik ʧik ʧik ʧiʔ ʧík
'2' ɲí nin ɲis ɲis ɲis ɲis ɲiː ɲiː
'3' súm súm xsum sum sum sum sum súm
'4' ʃi̤ ʒy βʒi zi zi ʒi ʒi ʒì
'5' ŋə ŋa ɣɑ ŋa ʂŋa ʂŋə ŋa ŋá
'6' dʑo tʰo truk ɖruk ʈuk ʈuk ʈoʔ ʈùk
'7' ty̤n βdun dun rdun rdun ðun dùn
'8' kæ̤ βgyʌt gʲat rgʲat rgyət ʝət ɟèt
'9' kṳ go rgu gu rgu rgu ɣo
'10' ʨo tʰam ʧɔːmba ɸʧo ʧo rʧo rčo ʧo ʧú

Referencies editar

  1. Tournadre N. (2008), "Arguments against the Concept of ‘Conjunct’/‘Disjunct’ in Tibetan" in Chomolangma, Demawend und Kasbek. Festschrift für Roland Bielmeier zu seinem 65. Geburtstag. B. Huber, M. Volkart, P. Widmer, P. Schwieger, (Eds), Vol 1. p. 281–308. http://web.archive.org/web/20110720224934/http://tournadre.nicolas.free.fr/fichiers/2008-Conjunct.pdf
  2. *N. Tournadre (2005) "L'aire linguistique tibétaine et ses divers dialectes." Lalies, 2005, n°25, p. 7–56 [1]
  3. Bodish Numerals (E. Chan)

Bibliografía editar

  • Beyer, Stephan V. (1992). SUNY Press: The Classical Tibetan Language. ISBN 0-7914-1099-4.
  • Denwood, Philip (1999). John Benjamins Publishing: Tibetan. ISBN 90-272-3803-0.
  • «The Language History of Tibetan». Linguistics of the Himalayas and beyond. Walter de Gruyter. 2007.  páxs. 47–70. ISBN 3-11-019828-2. 
  • van Driem, George (2001). Brill: Languages of the Himalayas: An Ethnolinguistic Handbook of the Greater Himalayan Region containing an Introduction to the Symbiotic Theory of Language. ISBN 9004103902.

Enllaces esternos editar