Idioma balti
El balti (en alfabetu árabe: بلتی; en tibetanu: སྦལ་ཏིའི་སྐད་ sbal-ti-skad) ye una llingua sino-tibetana falada en Baltistán, en Gilgit–Baltistán (Paquistán) y en delles partes de Ladakh. Baltistán, antes del añu 1948, yera parte de la provincia de Ladaj. Dalgunes de les consonantes silencioses escrites nel idioma tibetanu son pronunciaes nel balti.
 بلتی / baltī' | |
|---|---|
| Faláu en |  Paquistán |
| Rexón | Baltistán |
| Falantes | 337 000[1] |
| Familia | Sino-tibetanu |
| Alfabetu | Alfabetu árabe-persa[2] |
| Estatus oficial | |
| Oficial en | Nengún país |
| Reguláu por | Nun ta reguláu |
| Códigos | |
| ISO 639-1 | nengún |
| ISO 639-2 | |
| ISO 639-3 | bft
|
Introducción
editarA tolos residentes de Baltistán conózse-yos como Baltis. La pallabra balti apaez reflexada nes fontes griegues como Byaltae,[ensin referencies] que de la mesma derivaría de la pallabra tibetana bal-ti, que puede traducise como 'gargüelu d'agua'. La so hestoria, vien de Alexander el Grande, que nomó a la rexón Byaltae nel so llibru. Ello ye que Baltistán ye una traducción de la pallabra persa Baltiyul 'país de Balti'. La etnia balti habita en valles del Indo (nel oeste nel distritu de Kargil, nel este en Haramosh, y nel norte nos montes de Karakoram y nel pandu de Deosai nel sur.
El balti foi una llingua de prestíu mientres la dinastía de Rmakpon (dende'l sieglu XII hasta 1840). Los baltis llegaron a invadir Ladaj y el Tíbet nel este y Gilgit y Chitral nel oeste.
La moderna población de Baltistán ye heteroxénea ya inclúi diversos grupo étnicos. Los tibetanos formen el grupu étnicu principal nel área (60 % de la población). Fora de Baltistán, hai delles comunidaes baltófonas n'árees rurales y urbanes de Paquistán.
Distribución xeográfica
editarSegún la edición d'Ethnologue en 2009, el balti ye faláu probablemente en Paquistán nororiental, en tola rexón del Baltistán; envalórase qu'en 1992 yeren 270 000. A esto sumir 38 800 falantes (cerca de 0,4 millones en Baltistán y más de 0,1 millones en Paquistán y nel estranxeru), toos ellos encuestaos en 2001. Pue que haya falantes nel estáu indiu de Jammu y Caxmir.
Llingüistes dicen que'l Purki y el Suru-Kartse entró lingüísticamente al grupu Balti-Ladaji. Entá nun se sabe si hai baltófonos nel Tíbet y en China polo xeneral.
Clasificación
editarTournadre (2005)[3] hai considerando al Balti y al Purki como llingües basaes na intelixencia mutua. Esti grupu llamáu Ladaji–Balti o Arcaicu-Tibetanu occidental, oponer a la Innovación de llingües sino-tibetanes orientales, tal como Spiti Bhoti.
Fonoloxía
editar| Anterior | Central | Posterior | |
|---|---|---|---|
| Zarrada | i i iː iː | o o | |
| Media | y y yː yː | o o oː oː | |
| Abierta | a a aː aː |
- Principales alófonas: {{AFI|a distribúyese a la pallabra inicial: api (api ˑ) -güela. Per otra parte faise ʌ: ažaŋ (aʒʌŋ) - tíu maternu, sahar (sʌhʌr) - Ciudá (deriváu del urdú). Les vocales finales fáense curties : χo (χo ˑ) - amarga šaŋku (ʃʌŋku ˑ) - Llobu.
| Billabiales | Dentales | Alveolares | Post-alveolar/Palatales | Velares | Uvulares | Glotales | ||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Oclusives | Sordes | p p | ṯ t̪ | t t | k k | q q | ||
| Sonores | b b | ḏ d̪ | d d | |||||
| Aspiraes | ph p | ṯh t̪ʰ | th t | kh k | ||||
| Africaes | Sordes | c t͡s | j d͡ʒ | |||||
| Sonores | j d͡ʒ | |||||||
| Aspiraes | ch t͡s | čh t͡ʃ | ||||||
| Fricatives | Sordes | s s | š ʃ | χ χ | h h | |||
| Sonores | z z | ž ʒ | ʁ ʁ | |||||
| Nasales | m m | n n | ñ ɲ | ŋ ŋ | ||||
| Llaterales | l l | |||||||
| Semivocales | w w | y j | ||||||
- Alófonas: en posición intervocálica, ḏ realizar con ð. Dos consonantes alófonas retroflexes d ente 2 vocales, ye r ɽ , y la š, y conviértese en ṣ'antes de consonante: (ʂna ˑ) - oreya.
- El balti ye una llingua sino-tibetana, lo que dexa a los grupos de consonantes complexos que za ː ŋzbu - olla rḏumkhan - Pote' zgrums - historia byalchoŋs - animal selvaxe čhaiṯčhamḏo - alcuerdu.
Escritura
editarEl balti enantes escribíase col alfabetu tibetanu, pero güei foi reemplazáu pol alfabetu árabe-persa por Mir Sham ud-Din Iraqi, cuando s'introdució l'islam en Baltistán. L'idioma faláu pola mayoría de la población de Baltistán llámase-y Balti, una llingua arcaica derivada del tibetanu. Anguaño, el balti tien munches influencies del turcu y del urdú, y foi afeutáu pola Lliteratura persa, pero en resultancia de cuentes, el balti ye una derivación del tibetanu orixinal.
El misioneru, orientalista y llingüista Heinrich August Jäschke (1817–1883) clasificó al balti como un dialeutu occidental del tibetanu. Nel so Diccionariu inglés-tibetanu el define que'l Bal ye'l más occidental de los distritos onde se fala'l tibetanu. Otros espertos ven al Balti como un dialeutu del Tibetanu y que nun s'alloñar d'él.
En 1985, Yousuf Hussainabadi añadió 4 nueves lletres al alfabetu tibetanu[4]] y 7 nueves lletres al alfabetu árabe-persa p'afaelos acorde a les necesidaes del balti. 2 de les 4 lletres añadíes (del tibetanu) inclúyense anguaño nel alfabetu tibetanu Unicode. L'alfabetu tibetanu usar en Baltistán depués del postreru cuartu del sieglu XIV, cuando los baltis convertir al islam. Cuando'l alfabetu árabe-persa reemplazó al alfabetu tibetanu, l'alfabetu árabe-persa nun tenía les 7 lletres adicionales. La adición de les 7 nueves lletres del alfabetu árabe-persa completaron la escritura del balti.
Apocayá añadióse les otres 2 lletres al alfabetu tibetanu Unicode.
A diferencia d'otros dialeutos tibetanos, el balti ye l'únicu qu'anguaño non s'escribe col alfabetu tibetanu. Nel añu 727, cuando'l Rei Khri Lde-gTsug-Brtan conquistó Baltistán y amestar al so estáu, l'alfabetu tibetanu introducióse formalmente pa llibros relixosos ya inscripciones de piedres.
Antes de la invasión de los tibetanos nel añu 727, falábase'l Palola (cola escritura Brahmí). Como tolos dialeutos tibetanos, nun s'usaba'l alfabetu árabe-persa pal balti (como agora). Más palantre, na dómina de la dinastía de Rmakpon xubió al so puntu culminante (nel sieglu XVI), cuando se develó una fuerte rellación política y cultural colos Moghuls de la India, usábase'l alfabetu árabe-persa pal balti y les sos otres llingües oficiales. Con tou esto, el balti, incluyendo la so escritura, perdióse'l so fuerte patrón. Los Dogris de Jammu conquistaron Baltistán nel añu 1840 y amestar al so estáu. Desque Paquistán tomo'l control de la rexón (nel añu 1948), se introjeron pallabres del urdú y d'otros dialeutos, incluyendo al balti. En tiempos modernos, el balti, nun tenía nomes de vocabulariu pa les docenes de les nueves invenciones, entós, introduciéronse pallabres del inglés y del urdú al balti.
Evolución
editarEl balti siempres tuvo una desventaxa. L'alfabetu tibetanu orixinal camudar a un alfabetu artificial basáu nel alfabetu árabe-persa, que nunca correspondió a les lletres y requerimientos del balti, y perdióse la escritura tibetano. La so lliteratura popular nun ta disponible en forma escrita, pero continua la tresmisión oral. No contrario'l balti foi bien prometedor nel sentíu de la lliteratura na categoría, l'aptitú y la fondura. A pesar de toles sos dificultaes, el balti caltuvo munches pallabres honorífiques que caractericen los dialeutos tibetanos y munchos otros idiomes. La primer gramática balti foi escritu na versión urdú por Ghulam Hassan Lobsang, un finxu pal balti. De siguío preséntense dellos exemplos:
| Clásicu | Honoríficu | Ladaji | Significáu |
|---|---|---|---|
| Arreya | Baba | Aba | padre |
| kho | kho | - | él |
| gashay | liakhmo | liakhmo | formosu |
| paynay | khumul | painay | dineru |
| bila | Bila | bilo | gatu |
| el so | el so | so | quién |
| Anu/Amo | Zizi | Ama | madre |
| Kaka | Kacho | Acho | hermano mayor |
| Bustring | Zung | Nama | muyer/esposa |
| Momo | Jangmocho | Ajang | tíu |
| Nene | Nenecho | Ane | tida |
| Bu | Bucho | Tugu | fíu |
| Fru | Nonu | Busa | neñu |
| Apo | Apocho | Meme | güelu |
| Api | Apicho | Abi | güela |
| Ashe | Ashcho | Singmo | hermana mayor |
| Zo | bjes | Zo | comer |
| Thung | bjes | Thung | beber |
| Ong | Shokhs | Yong | ven |
| Song | Shokhs | Song | vamos |
| Zer | Kasal-byung | Zer | fala/di |
| Ngid tong | gZim tong | Ngid tong | vamos dormir |
| Lagpa | Phyaq-laq/g | Lagpa | esquito/brazu |
| Khyang | Yang/Yari-phyaqpo | Khyorang | tu |
| Kamo | gzok-po | pie/pierna |
Lliteratura
editarAnque'l balti caltúvose en condiciones adverses, demostró ser un llinguaxe bien fértil capaz de crear dellos xéneros de la lliteratura popular y clásico. Nun s'atopó nenguna prosa sacante proverbios (en centenares) y delles epopeyes y sagues, tou na tradición oral. El restu de la lliteratura ta nel versu. La lliteratura balti adoptó numberoses estilos de versu y vocablos del persa qu'amplifiquen la guapura y la melodía de la so poesía.
Casi toles llingües y dialeutos de la rexón montascosa nel norte de Paquistán, incluyendo paxtu, jowar y șinā pertenecen a los grupos llingüísticos Indo-Ariu y iraniu, pero'l balti ye la única llingua que pertenez al grupu tibeto-birmanu, caña del grupu sino-tibetanu. Como tal, nun tien nada de mancomún coles llingües vecines, salvo delles pallabres emprestaes absorbíos como resultancia del contautu llingüísticu. Anque'l Balti ye, enagora, dixebráu de les sos llingües hermanes de Ladaj, tienen un 80-90 % de los sustantivos, pronomes, verbos y otra de calter lliterariu y gramatical de mancomún.
El principal problema qu'enfrenta'l desenvolvimientu de la lliteratura balti ye'l so secular aislamientu del Tíbet, por causa de les divisiones políticu y fuerte diferencies relixoses ya inclusive del so vecín inmediatu Ladaj mientres los postreros 50 años. Separáu de los sos parientes llingüísticos, el balti atopar so la presión de los idiomes más dominantes tales como'l urdú. Esto vese agraváu pola falta d'un mediu fayadizu pa trescribir la llingua tres l'abandonu de la escritura orixinal tibetana. Enagora nin los baltis tienen la conocencia p'alicar la so guión orixinal nin esiste nenguna institución que pueda restauralo y persuadir a la xente a usalo de nuevu. Y asina el guión fuera alicáu, precisaría cambéu pa espresar ciertes pallabres perses y urdús y fonemes que se producen nos préstamos comunes del balti.
La lliteratura balti ye categorizada asina:
- Rgya-glu: Esto pue ser categorizado como un clásicu nos versos populares del so significáu o la so fondura. Contién cantares románticos, escoyíes, conseyos, quexes, acontecimientos históricos, y similares.
- Rtse-glu: Trátase d'un tipu de lluz de la poesía cantada mientres se bailla. Nesti tipu de cantar, distintes temes y acontecimientos de la vida, les families y les sos condiciones sociales o culturales, chistes, y similares, son la materia.
- Yurmi-glu: Esta ye un cantar cantáu poles muyeres mientres el trabayu o nos campos. Nestes temes, les muyeres recuerden la so infancia, l'amor y el deséu de los sos padres y la prestosa o desagradable esperiencia o sentimientos del so home o otros familiares.
- Ridagsi-glu: Estes son los cantares compuestos n'allabancia de les cabres de monte de too tipu. Dellos cantares almiren la guapura de la vida montesa, dalgunes representen la maternidá nestos animales pa los sos fíos y dalgunes de les poesíes llamenten la estinción de cabres y oveyes.
- Bar-glu: Tamién se llama Deewan, esto pue ser descritu como la etapa medieval ente la Rgya-glu y la poesía moderna (glu). Esti tipu de poesía tamién inclúi esperiencies xenerales romántiques y otres.
- Glu: Esto puede describir el mGul-glu, yá que namái tien sentimientos románticos y sabor.
- Hamd: Esta ye una forma d'escribir versos en proses de los sos Dioses.
- Qaseeda: Estos son versos en proses de Mahoma y de los 12 imanes, y los sos familiares tán acordies con l'Islam chiita.
- Marsia: Escoyía Versed conmemora'l martiriu d'Imam Hussain (el nietu de Mahoma, el tercer Imán) en Karbala, o nos imanes y similares.
- Noha: Estos son versos qu'escueyen cantar con ritmu mientres les plañideres (Shiaite) cuten el pechu. Nesta categoría tamién s'atribúi a los mártires de Karbala y otros miembros de la familia de Mahoma.
- Bahr-y-Taweel: Estos versos son d'un metro de llargu y compónense de delles estrofes de 9 a 14 llinies. Nesta poesía, polo xeneral, la mortalidá de la vida y otres temes similares esplorar d'una manera mística.
- Goshwara: Equí, polo xeneral la dignidá y personalidaes pernomaes y fechos de Mahoma y los imanes son narraos.
- Gacela: Estes son les odes d'amor y romance esautamente nos principios del persa y del urdú Ghazal y Nazm.
Nasir Karmi
- Youq fangsay thalang paqzi na mandoq na mabour na
- Na drolbi laming yani si soq fangse chi thobtook
- Sa-get-pi-glu: Estes son los cantares que practiquen los granxeros y llabradores en tiempos modernos.
- Milli-naghma: Provién del urdú Milli-naghmas.
Vocabulariu
editarHasta'l 90 % del vocabulariu del balti y del ladaji, según col amdo y el kham (dialeutu del nordés del Tíbet) adoptó pallabres del árabe y del persa col procesu de islamización.
Referencies
editar- Muhammad Yousuf Hussainabadi, 'Baltistan per aik Nazar'. 1984.
- Hussainabadi, Mohamad Yusuf. Balti Zaban. 1990.
- Muhammad Yousuf Hussainabadi, 'Tareekh-y-Baltistan'. 2003.
- "A Short Sketch of Balti English Grammar" by Ghulam Hassan Lobsang, 1995.
- Read, A.F.C. Balti grammar.London:The Royal Asiatic society, 1934.
- Sprigg, Richard Keith. Balti-English English-Balti dictionary. Richmond: RoutledgeCurzon, 2002.
- Backstrom, Peter C. Languages of Northern Areas (Sociolinguistic Survey of Northern Pakistan, 2), 1992. 417 pp. ISBN 969-8023-12-7.
- ↑ Falantes del Balti-Ethnologue
- ↑ Enantes usábase la Escritura tibetano. Bien pocos usar pa esti idioma anguaño. Sicasí, l'usu d'esti alfabetu ye xenéricu.
- ↑ *N. Tournadre (2005): L'área linguística tibetana y los sos diversos dialeutos, 2005, nᵘ 25, p. 7–56
- ↑ «Propósitu p'añader 4 lletres tibetanes al balti pal BMP del UCS». Archiváu dende l'orixinal, el 2019-08-05.
Enllaces esternos
editar
- Unicode
- Koshur: L'idioma balti
- Escritura tibetano en Paquistán
- Andrew West, Tibetan Extensions 2 : Balti Archiváu 2010-10-17 en Wayback Machine
- Dilema de les árees del norte de Paquistán
- Northern Areas Development Gateway
- Norte de Paquistán
- [1]
- Bibliografía de les llingües Tibetanes
- [2]
- [3]
- Esti artículu foi traducíu al 100% del artículu inglés Balti language.
- La seición Fonoloxía foi traducida de la seición Phonologie del artículu francés Balti (langue).
- La seición Distribución xeográfica ye una traducción de la seición Distribuzione geografica del artículu italianu Lingua balti.
Datos: Q33086
