Llingües ugrofineses

Les llingües ugrofineses formen una subfamilia de les llingües uráliques. Demográficamente, l'húngaru, el finés y l'estoniu son les llingües más destacaes del grupu. A diferencia de munches de les otres llingües falaes n'Europa, les llingües ugrofineses nun formen parte de la familia indoeuropea.

Llingües ugrofineses
Distribución xeográfica	Europa oriental y Asia noroccidental
Países	Estonia Finlandia Suecia Noruega Hungría Rumanía Rusia Kazakstán Letonia
Falantes	> 22,5 millones
Filiación xenética	Urálicu   Llingües finoúgrias
Subdivisiones	Ugrio FinopérmicoLlingües ugries, Llingües fino-pérmiques y Llingües fino-báltiques
ISO 639-2	fiu
Ver tamién Idioma - Families - Clasificación de llingües
[editar datos en Wikidata]

Les llingües uráliques inclúin tamién a les llingües samoyedas, ya históricamente usóse el términu ugrofinés como sinónimu d'urálicu, anque nun ye l'usu modernu más estendíu. Munches de les más pequeñes llingües ugrofineses tán en peligru d'estinción.

Introducción

Como grupu llingüísticu, el finu-ugrio ye un grupu filoxenéticu aldericáu y non aceptáu universalmente como subdivisión válida dientro de les llingües uráliques; ello ye qu'anguaño nun esiste nenguna reconstrucción fayadiza del proto-finu-ugrio. Anque dellos autores intentaron un esbozu de reconstrucción, dichos intentos son aldericaos.

Les dificultaes principales paecen tar rellacionaes coles llingües ugrias, que la so pretendida cercanía col húngaru foi puesta en dulda. Magar les llingües ob-úgricas (mansi/ostyak y khanty/vogul) tán cercanamente emparentaes, magar ciertes referencies históriques confuses, nun se probó una rellación más estrecha del húngaru con estes llingües que con otres llingües uráliques.

Oríxenes del finu-ugrio

El urheimat del proto-finu-ugrio, la hipotética proto-llingua de les modernes llingües ugrofineses, nun puede ser alcontráu nin siquier aproximao. L'área que se correspuende cola actual Rusia europea central y norte (esto ye, al oeste de los Urales) ye la zona que s'envalora como la más probable, pa una dómina que dataría del tercer mileniu e.C.^{[ensin referencies]} Esto vien suxeríu pola gran diversidá interfamiliar nel ámbitu de la zona media del Volga; tres rames bien estremaes de la familia, Mordvin, Mari y Permic, tán alcontraes nesta rexón.

Los nomes reconstruyíos pa plantes y animales (por casu, piceas, pinu siberianu, abetu siberianu, etc.) son consistentes con esta llocalización. El proto-urálicu reconstruyíu contién estranxerismos tomaos de les llingües indoiranias, especialmente les pallabres pa 'miel' y 'abeya', probablemente de la dómina en que les tribus indo-iranies (como los escites y los sármatas) habitaron les estepes euroasiátiques.

Hai evidencies de qu'antes de la llegada de les tribus de llingües eslaves al área de l'actual Rusia, falantes de ugrofinés podríen habese tremáu a lo llargo de tola área ente los Urales y el mar Bálticu. Esta yera la distribución de la Cultura de la Cerámica del Peñe (asina llamada porque los sos diseños decorativos asemeyar a la buelga d'un peñe), una cultura de la edá de piedra que podría afaese a la poblaciones de falantes de finu-ugrio, c. 4200 e. C. – c. 2000 e. C.

Hubo intentos de rellacionar les llingües ugrofineses coles llingües indoeuropees, pero nun hai abondes semeyances pa venceyales con dalguna certidume. Esisten similares terminaciones flexivas, pero'l fechu de que tean o non xenéticamente rellacionaes ye irresoluble. El léxicu común non achacable a préstamos ye bien escasu, y nun s'establecieron nengunes lleis fonétiques. Otra manera, suxirióse que les llingües xermániques evolucionaron a partir d'una llingua indoeuropea, como les llingües celtes, impuesta sobre un sustratu finés, anque nun esisten pruebes abondo satisfactories al respeutu.

Una parte del léxicu finu-bálticu nun ye compartíu col restu de les llingües finu-ugrias, lo que puede ser por cuenta de un sustratu pre-fínico, que puede coincidir en parte col sustratu de les llingües báltiques indoeuropees. En rellación coles llingües sami (lápico), suxirióse la hipótesis de que los antecesores del sami falaben orixinalmente una llingua distinta, pero qu'adoptaron la so llingua actual so la presión de los sos vecinos falantes de finés.

La teoría de que l'orixe del finu-ugrio corresponder con una estensa área nel norte d'Europa foi sofitada más polos datos arqueolóxicos y xenéticos que poles resultancies llingüísticos. Especialmente, Kalevi Wiik afirmó que'l proto-finu-ugrio foi la llingua orixinal na mayor parte de la Europa central y norte, y que los primeres falantes de finu-ugrio y les sos llingües aniciar nel territoriu de la moderna Ucraína (la llamada Ucraína abellugada) mientres l'últimu periodu glacial, cuando la totalidá del norte d'Europa foi cubierta pol xelu. Esta hipótesis, sicasí, foi refugada por casi tolos espertos en llingüística comparada del finu-ugrio; el modelu de Wiik foi criticáu por confundir conceutos xenéticos, arqueolóxicos y llingüísticos, y munchos espertos ven la teoría como pseudocientífica.

Clasificación

• caña ugria
  • llingua húngara
  • grupu obi-ugrio
    • llingua janty (tamién llamada ostiaco)
    • llingua mansi (tamién llamada vogul)
• caña finu-permia
  • grupu permio
    • llingua udmurta o votiaca
    • llingua komi: tien trés variantes lliteraries
      • llingua komi-ziriana
      • llingua komi-permia
      • llingua komi-yazva
  • grupu finu-volgaico
    • llingua mari o cheremís
      • mari cimeru
      • mari baxu-oriental
    • subgrupu mordvino
      • llingua mordvina -erzia
      • llingua mordvina -moksha
    • llingües muertes d'esti grupu, pocu conocíes
      • muroma
      • llingua meria
      • llingua meschera
  • grupu balto-finés
    • finés
    • ingrio
    • careliu
    • vepsiu
    • votu
    • estoniu
    • võro o estoniano meridional: dacuando considérase-y un dialeutu del estoniu
    • livoniu
    • llingües saami o lapones

Gramática

Les traces más destacaes de les llingües ugrofineses son la so harmonía vocálica y la gradación de les sos consonantes, que consiste na alternanza ente dos tipos de fonemes consonánticos. Lingüísticamente pertenecen al tipu aglutinante.

Los intentos por coneutar esti grupu con otres llingües de la caña túrcica y coles llingües indoeuropees, sobremanera, consiguieron pruebes qu'amuesen delles semeyances, pero nun ufierten nenguna conexón concluyente. El primer ugrofinés, l'antigua llingua madre que se reconstruyó na actualidá, arriquecer por tar en contautu col iraniu. Darréu les llingües fineses aumentaron el so léxicu a partir de préstamos de les llingües xermánicu y eslavu, concretamente del rusu. L'húngaru recibió influencies del alemán, l'italianu, el llatín, l'eslavu y el turcu. Nes actuales llingües ugrofineses esiste una heteroxeneidá notable y práuticamente nun hai nenguna traza común en tol grupu.

El pexe vivu nada n'agua

El pexe vivu nada n'agua ye una traducción averada al idioma español d'una oración completa, que amuesa l'orixe común de les 3 llingües ugrofineses más espublizaes: finés, estoniu y húngaru. El filólogu estoniu Mall Hellam, quien propunxo la frase como amuesa d'un orixe común, inclusive llegó a señalar que la oración ye mutuamente intelixible ente los 3 idiomes. Sicasí, el fechu de que namái una oración sía intelixible ente dichos idiomes, amuesa les diverxencies ente les llingües finu-pérmicas y les llingües uráliques.

En cada idioma, la oración ye la siguiente:

• finés: Elävä kala ui veden alla.
• estoniu: Elav kala ujub vee all.
• húngaru: Eleven hal úszik a víz alatt.

A pesar de que l'orixe común resulta bono d'estremar, la oración en realidá nun ye mutuamente intelixible: un investigador de la Universidá de Pennsylvania asegura qu'un finlandés nun podría entender la oración n'húngaru, y viceversa. De toes formes, caúna de les pallabres tien el so orixe nun finu-úgrico primitivu, y nun ye productu d'intercambios llingüísticos recién.

Ver tamién

• Idiomes oficiales en Rusia

Bibliografía

• Angela Marcantonio: The Uralic Language Family: Facts, Myths and Statistics, Blackwell Publishing, 2002. ISBN 0-631-23170-6, ISBN 978-0-631-23170-7 [1]
• Sinor D.(ed.), 1988: The Uralic Languages. Description, History and Foreing Influences, Handbook of Uralic Studies I, Leiden.

• Datos: Q79890
• Multimedia: Uralic languages