Patriarcáu d'Aquilea

El Patriarcáu d'Aquilea foi un estáu y una entidá políticu-relixosa qu'esistió ente los años 568 y 1751 que, sobremanera so perfil eclesiásticu, gobernó un vastu territoriu con centru na actual provincia italiana de Friuli.

Ye fundamental estremar ente la realidá eclesiástica y de la realidá políticu-territorial. Como realidá eclesiástica, el patriarcáu d'Aquilea foi la diócesis eclesiástica y metropolitana más grande de tol medievu européu dempués de Roma. Hasta l'añu 811 la so xurisdicción eclesiástica llegó dende'l ríu Danubiu al norte, el llagu de Balatón al este y hasta'l llagu de Como pel oeste. Al sur tuvo la xurisdicción eclesiástica d'Istria hasta'l 1751, añu de la so estinción.

Nel 811, l'Emperador Carlomagno llevó les fronteres del so imperiu escontra'l sur, estendiéndoles hasta'l ríu Danubiu y el Drava. Coles mesmes amplióse la diócesis d'Aquilea.

El Patriarca tenía la capacidá de nomar obispos nes distintes diócesis episcopales incluyíes na so xurisdicción metropolitana. La so corte yera internacional entendía xentes de delles llingües y etnies. Estrechó llazos ente'l mundu llatín, xermanu y eslavu. Nel territoriu del so diócesis realizó la función d'obispu per mediu de los sos vicarios.

Más allá de llevar a cabu l'autoridá relixosa, los patriarques d'Aquilea llograron la invistidura feudal (1077-1420) nel Friuli y en dellos periodos históricos les fronteres xeográfiques y polítiques del patriarcáu ampliar hasta Istria, Cadore, Carintia, Carniola y Estiria. Les ciudaes principales d'estes entidaes yeren: Aquilea, Forum Iulii (la moderna Cividale del Friuli) y Udine.

Historia

Aquilea yera una próspera ciudá portuaria romana, fundada nel 181 e. C. como colonia y puestu avanzáu militar. Foi la sede de la Legio X Venetia et Histria. Nos primeros sieglos de la era cristiana, la ciudá cuntó aproximao con 200.000 habitantes y yera la cuarta urbe de la península itálica, dempués de Roma, Milán y Capua. L'importante puertu fluvial nel ríu de Natissa, yera'l puntu de la salida del tráficu escontra l'área del Danubiu y dende esta escontra'l Nórico y les provincies d'Iliria y de Panonia.

Paez ser que, entá antes del sieglu III, esistió en Aquilea una comunidá cristiana con fuertes llazos cola Ilesia patriarcal d'Alexandría, del cual taría l'orixe del so cristianización, si asumir que los primeros misioneros llegaron d'Alexandría. Nos primeros sieglos, la ilesia foi entamada en 5 patriarcaos, con distinta xurisdicción y árees d'influencia: yera la llamada Pentarquía. El patriarca de Roma (Papa) tenía la supremacía honorífica.

Aquilea conviértese bien llueu nun centru importante pa la cristianización de la Italia nororiental y les rexones estremeres, tantu que, yá nel sieglu IV, el so obispu impunxo na so vasta área de competencia xurisdiccional los oficios sol ritu llitúrxicu, más tarde llamáu, «patriarquino» (permanecíu na puxanza hasta 1596). A finales del sieglu IV (381) celebróse un Conceyu en Aquilea, promovíu por San Ambrosio de Milán y presidíu del obispu d'Aquilea, Valeriano, que condergó a los obispos filu-arrianos Palladio y Secondiniano y la doctrina arriana espublizada ente los pueblos xermanos qu'invadieron la parte occidental del Imperiu romanu.

Nesi periodu creáronse les diócesis sufragáneas: Zuglio (l'antigua Julium Carnicum), Trento, Concordia Sagitaria, etc…, dependientes del arzobispu o metropolitanu d'Aquilea.

Formación del Patriarcáu

Nel 554 los arzobispos metropolitanos de Milán y d'Aquilea refugaron xuntase a la sentencia pronunciada pol emperador bizantín Justiniano contra los escritos de tres obispo nestorianos, Teodoro de Mopsuestia, Teodoreto de Ciro y Dibes de Edesa, conocíos como «Los Tres Capítulos», provocando'l famosu cisma. Nel 557 mientres el sínodu provincial convocáu en Aquilea pa la eleición del nuevu metropolitanu Paolino, sustitutu de Macedoniu, cola participación de les diócesis sufragáneas, decidióse nun reconocer les conclusiones del Conceyu II de Constantinopla y convertise nuna ilesia autocéfala.

Nel 568, so presión de les invasiones lombardes, Paolino tresllada la sede metropolitana a Grau, so proteición de Bizanciu, onde va ser proclamáu patriarca. La ilesia d'Aquilea fuera alzada a patriarcáu p'acentuar la independencia xerárquica de Roma y Constantinopla, pero nel 606, el patriarcáu estremar en dos con un patriarca en Aquilea (tricapitolino –fai referencia a Los Tres Capítulos-) y otru en Grau (católicu). Esta división yera debida esencialmente a la situación política cambiante de la zona, onde la rexón del Friuli (incluyida Aquilea) yera apoderada polos lombardos y la mariña adriático y véneto taba so la orbe bizantina.

La cisma de Los Tres Capítulos llegó al so fin nel 699 col conceyu de Pavía cola vuelta d'Aquilea a la ortodoxa católica (la Ilesia de Milán yá retornara al senu de Roma yá escontra munchos años).

Dempués de la reconciliación ente «tricapitolinos» y católicos, la diócesis d'Aquilea permaneció xunida, hasta que nel añu 731 establecióse la separación canónica ente'l Patriarcáu d'Aquilea (coles diócesis sufragáneas del Friuli) y el Patriarcáu de Grau (con diócesis sufragáneas nel Ducáu de Venecia, que dempués se convertirán nel Patriarcáu de Venecia).

Mientres el Reinu lombardu, el Principáu encuádrase dientro del Ducáu del Friuli. De resultes de la conquista franca, nel 952 el territoriu del Friuli ta subordináu al Ducáu de Baviera, xunto a Istria, Carintia y Carniola.

Finalmente nel 976 los territorios del Patriarcáu quedaron encuadraos nel nuevu Ducáu de Carintia. El Patriarca Poppone (1019-1042), familiar y ministru del emperador Conrado II, consagra'l 13 de xunetu de 1031 la nueva catedral, y protexe con una nueva muralla a Aquilea. Tou ello tenía la finalidá d'escapar del control del Ducáu de Carintia y andar a la tema colos venecianos en Grau.

El dominiu temporal del Patriarca-Príncipe

El 3 d'abril de 1077 el patriarca Sigeardo de Beilstein llogra del emperador Enrique IV la invistidura feudal de Duque de Friuli, Marqués de Istria y el títulu de Príncipe, constituyéndose'l Principáu eclesiásticu d'Aquilea, feudu direutu del Sacru Imperiu Romanu.

Los socesores de Sigeardo caltuvieron la política de fidelidá escontra Enrique IV y dempués escontra'l so fíu Enrique V, faciendo del ducáu una avanzadura de la política imperialista del Sacru Imperiu n'Italia.

Nel 1186 Godofredo l'alemán coronó al fíu de Federico I Barbarroja, Enrique VI, rei d'Italia, que siguió les querelles contra'l papáu (Urbanu III) na Guerra de les Invistidures.

Sol patriarcáu de Volchero (1204-1218) dióse-y un gran impulsu a les actividaes comercial y granible. La rede del viaria foi ameyorada y esistió una rica actividá cultural.

A Volchero asocéde-y el patriarca Bertoldo (1218-1251) que tuvo un especial interés na ciudá d'Udine qu'en poco tiempu paso de ser una pequeña aldega a una metrópolis. Les amenaces de conquista del gibelino Ezzelino III da Romanu y de Mainardo III, conde de Gorizia, forzaron al patriarca a buscar l'ayuda del partíu contrariu de los güelfos. L'alianza afigurar cola República de Venecia y el Ducáu de Carintia.

A partir de 1238 la sede va treslladar a Udine, onde va permanecer aproximao dos sieglos. Convertíu en meru elementu de fuercia de la lliga Güelfa contra la facción Gibelina, el patriarca va vese envueltu nes continues combalechadures y lluches xeneralizaes en tola península itálica. El conde de Gorizia convertir nel principal oponente de l'autoridá patriarcal. En 1281 españó un conflictu cola República de Venecia pola posesión de parte de la península de Istria.

Una fase de la recuperación producir sol patriarcáu de Bertrando (1334-1350), que desdexa los sos deberes eclesiásticos pa consiguir numberoses victories nel planu militar y diplomáticu. El 6 de xunu de 1350, el patriarca foi asesináu a partir d'una combalechadura empobinada pol conde de Gorizia y la comuña de Cividale.

El patriarca Marquardo de Randeck (1365-1381) pasó a la historia pola promulgación (el 11 de xunu de 1366) de la Constitución de la Patria del Friuli (Constitutiones Patriae Foriiulii), base del derechu friulano. Siguió un llargu periodu de confrontaciones internes, principalmente ente les ciudaes de Cividale y Udine. Cola primera, aliáronse gran parte de les comuñes del Friuli y el Reinu d'Hungría, ente que cola segunda alióse la República de Venecia.

En 1411 el Friuli convertir nun campu de batalla pa la guerra ente l'exércitu imperial (aliáu con Cividale) y el venecianu (aliáu con Udine). Nel avientu de 1411 l'exércitu del emperador apoderar d'Udine; el 12 de xunetu de 1412 foi nomáu patriarca nel Duomo de Cividale.

El 13 de xunetu de 1419, los venecianos ocuparon Cividale y preparáronse pa la conquista de Údine, asocedida'l 7 de xunu de 1420, dempués d'una defensa valerosa. Les últimes comuñes en cayer fueron Gemona, S.Daniele, Venzone, Tolmezzo, que formaben parte del estremu del estáu patriarcal friulano.

En 1445, dempués de llargues negociaciones, el patriarca Ludovico Trevisan aceptó'l concordatu impuestu por Venecia per mediu del cual queda suprimíu'l derechu d'independencia del Friuli, qu'entró a formar parte de la República de Venecia, como entidá independiente rexida por un Provveditore xeneral.

Fin del Patriarcáu

En 1751, siendo patriarca'l cardenal Daniel Delfín, por aciu una bulda papal, por presiones de Venecia y de los Habsburgu d'Austria, suprimióse'l Patriarcáu d'Aquilea y nel so llugar alzáronse les archidiócesis d'Udine y de Gorizia. Esto significó la perda de estatus de Udine, que pasó de centru del patriarcáu a solamente centru d'una archidiócesis; y l'elevación de Gorizia qu'hasta esi momentu namái fuera archidiaconía dientro de la gran archidiócesis d'Aquilea, pasando a convertise nel centru d'una nueva archidiócesis con sede na citada ciudá. Per otru llau, la sede patriarcal foi tresferida al arzobispáu de Venecia (vease Patriarcáu de Venecia).